Научная статья на тему 'XIX БЫУАТТЬЩ ИКЕНСЕ ЯРТЫЬЫ БАШКОРТ МЭҒРИФЭТСЕЛЭРЕ ШИҒРИ0ТЕНД0 ДИНИ Т0РБИ0 ТЕМАЬЫ САҒЬЛЬШЬ (ОТРАЖЕНИЕ ТЕМЫ РЕЛИГИОЗНОГО ВОСПИТАНИЯ В ПОЭЗИИ БАШКИРСКИХ ПРОСВЕТИТЕЛЕЙ ВТОРОЙ ПОЛОВИНЫ XIX ВЕКА)'

XIX БЫУАТТЬЩ ИКЕНСЕ ЯРТЫЬЫ БАШКОРТ МЭҒРИФЭТСЕЛЭРЕ ШИҒРИ0ТЕНД0 ДИНИ Т0РБИ0 ТЕМАЬЫ САҒЬЛЬШЬ (ОТРАЖЕНИЕ ТЕМЫ РЕЛИГИОЗНОГО ВОСПИТАНИЯ В ПОЭЗИИ БАШКИРСКИХ ПРОСВЕТИТЕЛЕЙ ВТОРОЙ ПОЛОВИНЫ XIX ВЕКА) Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
80
27
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
поэзия / башкирская литература второй половины XIX века / просветители / духовная нравственность / творчество / религия / мораль / poetry / Bashkir literature of the second half of the 19th century / educators / spiritual morality / creativity / religion / morality

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Байгужин Ислам Гиззатович

Данная статья посвящена исследованию темы религиозного воспитания в поэзии башкирских просветителей М. Акмуллы и М. Уметбаева. С древнейших времён до наших дней в башкирской литературе активно разрабатывается тема воспитания и образования. Особенно большое внимание ей уделяли писатели XIX начала XX в., что связано, прежде всего, с распространением просветительской идеологии в Башкортостане. Моральные убеждения башкирских просветителей создавались в атмосфере меняющейся общественной реальности страны и Башкортостана. Их массовые протесты против несправедливости, а также национально-колониального гнета обладали колоссальным воздействием на формирование моральных категорий в сознании народа. Обращение к кораническим текстам и изречениям пророка в поисках сильной веры, обретения надежного ориентира в нравственном совершенствовании человека и преобразовании мира определило особенности творчества многих видных деятелей искусства XIX начала ХХ в. Башкирские просветители через поэзию передавали коранические смыслы, изречения пророка Мухаммада на доступном для народа той эпохи языке. М. Акмулла и М. Уметбаев выдающиеся поэты-просветители и мыслители башкирского народа, оставившие после себя значительное творческое наследие. Они наполнили свою поэзию духовной нравственностью, гуманизмом, верой и просвещением. Просветители служили духовной цели, которая вбирала принципы правды и справедливости, в воспитании в человеке нравственных качеств. Оба поэта стремились формировать просвещенную личность в обществе для того, чтобы идеи просвещения и высокой морали восторжествовали в обществе.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

REFLECTION OF THE TOPIC OF RELIGIOUS EDUCATION IN THE POETRY OF BASHKIR ENLIGHTENERS OF THE SECOND HALF OF THE XIX CENTURY

This article is devoted to the study of religious upbringing in the poetry of the Bashkir educators M. Akmulla, R. Fakhretdin and M. Umetbaev. As we know, from ancient times to the present day, the theme of upbringing and education is actively being developed in Bashkir literature. Especially great attention was paid to it by the writers of the 19th early 20th centuries, which is primarily associated with the spread of educational ideology in Bashkortostan. The moral convictions of the Bashkir educators were created in circumstances changing in the social reality of the country, as well as Bashkortostan. The main views were a natural protest in defiance of injustice, also against nationalcolonial oppression. This is what has shown a tremendous impact in the formation of moral categories in the minds of the people. An appeal to the Quranic texts and sayings of the Prophet in search of a strong faith, gaining the reliable benchmark in the moral perfection of man and the transformation of the world determined the features of the work of many prominent artists of the XIX-XX centuries. Bashkir educators through poetry conveyed Quranic meanings, the sayings of the Prophet Muhammad in an accessible language for the common population of that era. M. Akmullah, R. Fakhretdin and M. Umetbaev are outstanding poets-educators and thinkers of the Bashkir people, who left behind them a significant creative legacy. They filled their poetry with high morality, spiritual morality, humanism, faith and enlightenment. Educators served a high spiritual goal, which absorbed the affirmation of truth and justice, in the upbringing of moral qualities in a person. They sought to form an enlightened personality in society so that the ideas of enlightenment and high morality would triumph in society.

Текст научной работы на тему «XIX БЫУАТТЬЩ ИКЕНСЕ ЯРТЫЬЫ БАШКОРТ МЭҒРИФЭТСЕЛЭРЕ ШИҒРИ0ТЕНД0 ДИНИ Т0РБИ0 ТЕМАЬЫ САҒЬЛЬШЬ (ОТРАЖЕНИЕ ТЕМЫ РЕЛИГИОЗНОГО ВОСПИТАНИЯ В ПОЭЗИИ БАШКИРСКИХ ПРОСВЕТИТЕЛЕЙ ВТОРОЙ ПОЛОВИНЫ XIX ВЕКА)»

XIX БЫУАТТЬЩ ИКЕНСЕ ЯРТЫЬЫ БАШКОРТ МЭFРИФЭТСЕЛЭРЕ ШИFРИЭТЕНДЭ ДИНИ ТЭРБИЭ ТЕМАЬЫ САFЫЛЫШЫ (ОТРАЖЕНИЕ ТЕМЫ РЕЛИГИОЗНОГО ВОСПИТАНИЯ В ПОЭЗИИ БАШКИРСКИХ ПРОСВЕТИТЕЛЕЙ ВТОРОЙ ПОЛОВИНЫ

XIX ВЕКА)

KF. Байгужин DOI 10.24411/2223-0564-2020-10413

УДК 821.512.141

Аннотация

Данная статья посвящена исследованию темы религиозного воспитания в поэзии башкирских просветителей М. Акмуллы и М. Уметбаева. С древнейших времён до наших дней в башкирской литературе активно разрабатывается тема воспитания и образования. Особенно большое внимание ей уделяли писатели XIX - начала

XX в., что связано, прежде всего, с распространением просветительской идеологии в Башкортостане. Моральные убеждения башкирских просветителей создавались в атмосфере меняющейся общественной реальности страны и Башкортостана. Их массовые протесты против несправедливости, а также национально-колониального гнета обладали колоссальным воздействием на формирование моральных категорий в сознании народа.

Обращение к кораническим текстам и изречениям пророка в поисках сильной веры, обретения надежного ориентира в нравственном совершенствовании человека и преобразовании мира определило особенности творчества многих видных деятелей искусства XIX - начала ХХ в. Башкирские просветители через поэзию передавали коранические смыслы, изречения пророка Мухаммада на доступном для народа той эпохи языке. М. Акмулла и М. Уметбаев - выдающиеся поэты-просветители и мыслители башкирского народа, оставившие после себя значительное творческое наследие. Они наполнили свою поэзию духовной нравственностью, гуманизмом, верой и просвещением. Просветители служили духовной цели, которая вбирала принципы правды и справедливости, в воспитании в человеке нравственных качеств. Оба поэта стремились формировать просвещенную личность в обществе для того, чтобы идеи просвещения и высокой морали восторжествовали в обществе.

Ключевые слова: поэзия, башкирская литература второй половины XIX века, просветители, духовная нравственность, творчество, религия, мораль

Islam G. Baiguzhin

REFLECTION OF THE TOPIC OF RELIGIOUS EDUCATION IN THE POETRY OF BASHKIR ENLIGHTENERS OF THE SECOND HALF OF THE XIX CENTURY

Abstract

This article is devoted to the study of religious upbringing in the poetry of the Bashkir educators M. Akmulla, R. Fakhretdin and M. Umetbaev. As we know, from ancient times to the present day, the theme of upbringing and education is actively being developed in Bashkir literature. Especially great attention was paid to it by the writers of the 19th - early 20th centuries, which is primarily associated with the spread of educational ideology in Bashkortostan. The moral convictions of the Bashkir educators were created in circumstances changing in the social reality of the country, as well as Bashkortostan. The main views were a natural protest in defiance of injustice, also against national-colonial oppression. This is what has shown a tremendous impact in the formation of moral categories in the minds of the people.

Байгужин Ислам Гиззатович, аспирант, факультет башкирской филологии, востоковедения и журналистики Башкирского государственного университета (Уфа), e-mail: islamiyat02@mail.ru

Islam G. Baiguzhin, Postgraduate student, Faculty of Bashkir Philology, Oriental Studies and Journalism, Bashkir State University (Ufa), e-mail: islamiyat02@mail.ru

© И.Г. БаЙFужин, 2020

ПРОБЛЕМЫ ВОСТОКОВЕДЕНИЯ. 2020/4 (90)

ОБЩЕСТВЕННО-ПОЛИТИЧЕСКОЕ РАЗВИТИЕ КАРАКАЛПАКОВ В ПЕРВОЙ ПОЛОВИНЕ XVIII ВЕКА ПО МАТЕРИАЛАМ ОРЕНБУРГСКОЙ ЭКСПЕДИЦИИ

An appeal to the Quranic texts and sayings of the Prophet in search of a strong faith, gaining the reliable benchmark in the moral perfection of man and the transformation of the world determined the features of the work of many prominent artists of the XIX-XX centuries. Bashkir educators through poetry conveyed Quranic meanings, the sayings of the Prophet Muhammad in an accessible language for the common population of that era. M. Akmullah, R. Fakhretdin and M. Umetbaev are outstanding poets-educators and thinkers of the Bashkir people, who left behind them a significant creative legacy. They filled their poetry with high morality, spiritual morality, humanism, faith and enlightenment. Educators served a high spiritual goal, which absorbed the affirmation of truth and justice, in the upbringing of moral qualities in a person. They sought to form an enlightened personality in society so that the ideas of enlightenment and high morality would triumph in society.

Key words: poetry, Bashkir literature of the second half of the 19th century, educators, spiritual morality, creativity, religion, morality

Башкорт милли шигриэтенец тыуыуы капи-талистик королош шарттарында формалашкан мэгрифэтселек хэрэкэте, мэгрифэтселек иде-ялары менэн туранан-тура бэйлэнгэн. Уньщ Yдешендэ мэгрифэтселек реализмы принциптары мehим роль уйнай. Мэгрифэтселэр Y3 идеяларын пропагандалауза матур эзэбиэтте, айырыуса проза терен иц Yтемле hэм кулайлы сара итеп идэплэйзэр. Эммэ шигриэт тере башкорт hYЗ сэнгэтендэ XIX быуаттыц икенсе яртыЛында мэгрифэтселек идеяларын сагылдырыуза hэм пропагандалауза кеYЭтле сыганак булып кала эле. Был осорза М. Акмулла hэм М. Эметбаев кеYек мэгрифэтсе-шагирзар майзан ала. Уларзыц ижады башкорт язма эзэбиэтендэ реалис-тик hYрэтлэY мемкинлектэрен бермэ-бер кицэйтеп ебэрэ. Эдэрзэрендэ улар халыктыц кендэлек тормо-шона, мэгарифына hэм мэзэниэтенэ, ижтимаги иде-алдарына мерэжэгэт итэ. Э. Харисовтыц Акмулланы «донъяуи идеялар шагиры», «халыксан эзип» тип атауы, М. Эметбаевтыц «гел генэ туган халкын кYЗ уцында тотоп» ижад итеYен билдэлэYе бик нигезле [1, 472-се б.]. Ижтимаги менэсэбэттэрзе тейешенсэ ацлап еткерэ алмаhалар за, мэгрифэтселек идеяларын кутэреп, был эзиптэр халыкка Y33эренец эзмэ-эзлекле мехэббэтен, уныц язмышына борсолоузарын белдерэлэр.

Мэгрифэтселэр ижадында эхлаки тэрбиэ темаhы Y3эк мэсьэлэлэрзец береhе булып тора. Бында улар дини тэрбиэ тема^ш да ситлэтеп Yтмэйзэр. Был тема уларзыц ижадында халык тормошонда яцылыкка, донъяуи Y?ешкэ eлгэшеY есен гилем, тэрбиэ алыузы хэл иткес кес тип радлаусы идеяларзан айырылгыЛыз рэYештэ, уларзыц нигезендэ тэрэн hэм Y3енсэлекле асып бирелэ. Был мэсьэлэ купмелер кимэлдэ Э.И. Харисов, F.Б. Хесэйенов, Э.Х. Вилда-нов, F.С. Кунафин, Р.З. ШэкYров кеYек галимдарзыц хезмэттэрендэ яктыртыу ала [1; 3; 4; 5; 10;]. Был йэhэттэн эзэбиэт белгестэре Э.Х. Вилданов менэн

F.C. 'Кунафиндыц M9CK9Y33 сыккан «Башкирские просветители-демократы XIX века» (1981) тигэн китабы айырыуса игтибарга лайьгк. Унда атаклы башкорт мэгрифэтселэре М. Акмулла менэн М. Эметбаевтыц Y3 ижадтарында динде инкар итмэYЗэре, э бэлки халыкты эхлаки яктан тэрбиэлэY максаттарында файзаланырга ынтылыузары хакында купмелер кимэлдэ конкрет факттар ерлегендэ айырым фекер, кYЗЭтеYЗэр яhала [3, 12-30-сы бб.]. Кызганыска каршы, башкорт мэгрифэтселек шигриэтен ейрэнеYгэ арналган хезмэттэрзец кYбеhендэ совет осоро "еле" YЗен нык кына hиззертэ, мэгрифэтселэр ижадында дини теманыц сагылышы мэсьэлэhе ситлэтеп Yтелэ йэки ын^ай гына телгэ алына.

XIX быуаттыц икенсе яртыЛында башкорт ижтимаги фекере, мэзэниэте hэм эзэбиэте Y?ешенэ принципиаль яцылык едтэгэн оло фекер эйэhе, мэш-hYP сэсэн-шагир, яцырыу эзэбиэтенец иц кYренекле вэкиле М. Акмулла замандаштарын донъяуи гилем, hенэр алырга, "хэл килhэ, французса белгэн якшы" [4, 87-се б.] тип кенэ сакырып кына калмай, бэлки дини ейрэнмэлэрзе YЗлэштерергэ, куцел донъяhын паклауза уга таянырга ла сакыра. Шагирзыц эхлак, якшылык менэн яманлык мэсьэлэлэре менэн кузгэ-^з карашкан мэлдэрзэ Аллаhы Тэгэлэгэ таяныу, унан ярзам hорау, хак мосолман булганда гына был донъянын ауырлыктарынан, яуызлыктарынан котолоп була тигэн идеялар мэгрифэтселек фекерзэре менэн бергэ тейнэлгэн. Ьэр бер шигырында тиерлек дини лексикага караган шекер m^Y, Аллаhы Тэгэлэ, Хозай, тэYбэ, тэуфик, дога, бэхиллек h.б. кеYек hYЗЗэрзец кулланылып килеYе лэ шуга ишара [4, 152-163-се, 172-176-сы, 177-179-сы бб.]. Мэдэлэн: Иц эууэл кэрэк нэмэ - иман, тигэн, Эхирэт эштэренэ инан, тигэн. "Хо$ай кисер!" - тигэн менэн эш бвтмэщер, "Иман шарты"н вйрэнмэhэ - Иван, тигэн [4, 177-се б.].

М. Атсмулла Y3 заманыньщ кYренекле шэхестэре Шэмсетдин Зэки - медэррис, суфый-шагир, Ризаит-дин Фэхретдинов - мефтей, галим, Зэйнуллла РэсYлев - дин эhеле, ишан, йэмэгэт эшмэкэре менэн тыгыз бэйлэнештэ йэшэй. Зэйнулла ишанды миллэттен имамы, "миллэтте hатслауза камил булыусыны" [5, 318-се б.] кYрэ. Унын есен йэмгиэттен йезен билдэлэYсе, унын менэн идара итеYсе турэ - байзар, муллалар иманлы, эзэпле, атсыллы, гэ^ел hэм гилемле булганда гына илдэ муллытс хекем hереYе, халытстын бэхетле йэшэYе мемкин. Атсмулла дини тэрбиэлэ Аллаhы Тэгэлэ тсуштсан гына гэмэлдэрзе тсылыуза кYрэ.

"Урыным зиндан" шотырында лирик геройзын термэлэ яфа ситеуе hYрэтлэнгэн. Ул Y3енен бында бер гэйепкезгэ улт^1рганлыгын бик ятсшы анлай. Был хэлде кYрhэтеп, анлатып биреY матссатында ул дуд-иштэренэ, халытстса мерэжэгэт итеY, хатта бэхиллэшеY формаhында шигри хат - мэктуб яза. Унда лирик геройзын дини кеше, кYп нэмэне Алла^1 Тэгэлэ их-тыярына тсалдырыузы хуп кYргэн зат булганлыгын кYрергэ мемкин. Мэдэлэн:

Мине тотоп бир§еге§ дошмандарга, Барыбы§ Тзцре алдына бадабы^сы [4, 91-се б.]. Был шигыр юлдарынан кYренеYенсэ, ул Y3ен тотоп биреYселэрзе тсаргамай, э бары тик Алла^1 Тэгэлэ алдында барыбыз за бер иш, барыбыз за унын алдын-да яуап тотабыз тип эйтэ. Гонаhы булмаган кешене термэгэ ултыртып, тик Y3егезгэ генэ гонаh алаhыFыз тип ишаралай.

Э бында унын Идэнгилде менэн Батучка шиFырында:

Куп-куп сзлзм, бзхилмен яхшыгъща, Изге дога ата-бабагы§га [4, 92-се б.], тигэн hунFы шиFри юлдарзан лирик геройзын Y3 юлында осраFан ятсшы кешелэрзэн ризалытс, бэхиллек hорап YтенеYе ^з алдына килэ, ата-бабаларына изге доFа телэYен инде - халытстын диненэн, шэротэт тсанундарынан язмаузарын hорауы тип анларFа була.

Баштсорт телендэ кешелеклек, кеселек-лек, Fэзеллек, ихласлытс, тыйнатслытс, эзэп кеYек тешенсэлэрзе Y3 эсенэ hыйзырFан "инсаф" hYЗенэн алыютан М. Атсмулланын "Инсафлытс" шотырынын теп асылы - халтсын тормош юлдарында ислам ди-нен таяу итеп алырFа сатсырFан эдэрзэренен береhе. Ошо эдэрендэ ул был донъяла кYберэк файза тсылып елгерергэ, ейенэ килгэн hэр кемде асытс йез менэн тсаршы алhан - йортондан бэлэ китер, э рэхмэт алhан, озатс йэшэрhен тип, тсулындан килгэнсе бар булмышынды уны^а, белем алырта сатсыра:

Намыдыцды халдырма, малга харап, Швкврлвктв ташлама, барга харап. ТзYбз, mзYфuх билгеhе - хзнзгзтлек, Fзмзлhе§ була курмз, малга харап [4, 97-се б.], -тип барыЛына ла шекер итеп, донъя малына ал-данып динендэн язып тсуйма тигэн MЭFЭHЭ менэн та-мамлап тсуйыуы ла Аллаhы ТЭFЭЛЭ алдында бары^ы ла тигезлэнеп, ятсшы эштэрен hэм яман Fэмэлдэрен генэ тсалыр тигэн фекерзэ тсала.

Шулай итеп, М. Атсмулла Y3 ижадында ислам ейрэнмэлэренэ таянып, уны халытс педагогика^1 hэм фэлсэфэhе, фольклорзаFы hэм язма эзэбиэттэге ин ятсшы традициялар менэн "унышлы берлэштереп, баштсорт шиFриэтенен художество кимэлен яны ЮFарылытстса кYтэрешкэн, поэтик сараны Yткер соци-аль йекмэтке менэн hуFарып, уFа ысын мэFЭнэhендэ гражданлытс ящырашын едтэгэн" [5, 189-сы б.]. Унын мэFрифэтселек тсараштары XIX быуаттын икенсе яртыhында баштсорт-татар йэмэFЭтселек фекере Ygеше есен характерлы булFан айырым йомшатслытстарзан, тсараштар сиклелегенэн дэ азат тугел. Прогрестса килеYЗе ул фэтсэт мэFариф-аFартыу юлында Fына кYрэ. Залимлытсты, социаль тигезhезлекте тэнтситлэYе лэ нигеззэ ошо кYЗлектэн алып барыла. Фанатизмды, схоластиканы, дин эhелдэрен тэнтситлэhэ лэ, динден Y3енэ тел тейзермэй. Киреhенсэ, йыш тсына дингэ, иманга таяна. БэFзе турэлэрзе тэнтситлэгэндэ лэ, уларзы инсафтса сатсырыу менэн тсэнэFЭтлэнэ.

XIX быуат шаFирзарынын мэFрифэтселек иде-яларына таянып язылFан шотытрзарында имаота сатсырыу, ислам тсанундары аша тэртипкэ, тэрбиэгэ, кендэлек тормошто ятсшы ятстса YЗгэртеY мотивтары кесле була. Шул юдытста ижад иткэн М. Эметбаев эзэби эдэрзэр аша ислам мэзэниэтенен педаго-гик потенциалын асып, утсыусыhына, бигерэк тэ йэш быуынга дингэ тсарата ынFай менэсэбэт уятыу ^злегенэн сыFып эш итергэ, унын эхлатси-этик потенциалын файзаланырFа тырыша. "Унын бер та-лай шиFырзарында ("Нитмэт шэриф", "Нэсихэт", "Бэйет", "Васыят вэ нэсихэт", "ЙыFылFан бала", "Таж кейгэн кене" h.б.) философик hэм этик, дини hэм монархистик тсараштар утсмаштырылып бирелэ. Уларза шаFир ярлыларFа ярзам тсулдарын hузасатс Аллаhтса hэм ниндэйзер изге йэндэр "тсеYЭтле, бай" кешелэр, батша-Аллаh илсеhенэ халытстар араhында именлек hэм Fэзеллек урынлаштырыусы булыуына емет итэ", - тип билдэлэй кYренекле эзэбиэт белгесе F.С. Кунафин [6, 142-се б.].

"Ислам дине - мосолмандарзын рухи культураhынын бер меhим тармаFы. Унын нигезендэ

ОБЩЕСТВЕННО-ПОЛИТИЧЕСКОЕ РАЗВИТИЕ КАРАКАЛПАКОВ В ПЕРВОЙ ПОЛОВИНЕ XVIII ВЕКА ПО МАТЕРИАЛАМ ОРЕНБУРГСКОЙ ЭКСПЕДИЦИИ

кешелэргэ ихтирам, мэрхэмэтлелек, шэфкэтлелек кеYек эхлаки киммэттэр ята. Дин халыктарзы бер-береhенэ якынайта, рухи кес бирэ, эхлак сифаттарын тэрбиэлэй; ябай, гэзел, ярзамсыл, иманлы булырга ейрэтэ" [2, 328-се б.]. Бына ошо момент кYренекле мэгрифэтсе М. Эметбаев шигриэтендэ уцышлы сагылыш таба. Дини теманы ул тормошта булган хэл-вакигалар менэн уны хэл итеYгэ Аллаhы Тэгэлэнец кезрэтен кYрhэтеп биреY менэн айырылFыhыз берлектэ яктырта. Тормош практикаhы hэм дин, гилем hэм дин мэсьэлэлэре уныц эдэрзэрендэ йыш кына Yрелеп килэ. Эммэ М. Эметбаевтыц шигриэте "идея-тематик яктан суфый шагирзарзыц hэм билдэhез авторзарзыц тулыЛынса дини идеологияга, дейем мосолмансылык рухына нигезлэнгэн hэм кешелэ eмeтheзлeк, донъянан ваз кисеY тойголары тэрбиэлэгэн егет-нэсихэтле эдэрзэренэн нык айы-рыла. Улар, башлыса, ысынбарлыкка, башкорт халкыныц тормош тэжрибэhенэ, уныц ауыз-тел ижа-дынан килгэн кYркэм традицияларга нигезлэнгэн" [7, 368-369-сы бб.]. Шул ук вакытта, барыбер бар нэмэ лэ Алла^1 Тэгэлэ ризалыгына кайтып кала тигэн фекергэ лэ таянылган булыуы менэн Y3енсэлекле. Мэдэлэн, "Ишэк тауышы" тигэн шигырында ялкаулыгы, hYЛпэнлеге, тауышыныц йэмhезлеге менэн дан алган ишэк кеYек хайуан тормошон hYрэтлэй. Был алым менэн кешене идкэртэ, насар кылыктарзан азат булырга сакыра: Хозайым юлыктырhа, ни сара? Бер касан да окшата кYрмэ химара [8, 76-се б.], -тип йомгаклауында уныц язмыштан, дередерэге, Алла^1 Тэгэлэ тарафынан гэмэл дэфтэрзэренэ язылган тэкдирзэн касып булмау идеяhы укыусыларга ентеклэп еткерелэ.

М. Эметбаевтыц "Васыят вэ нэсихэт" тигэн шшырында ла теп максаты эхлак тэрбиэлэре менэн бергэ дини караштарга едтенлек бирергэ кэрэклеге хакында hY3 бара. Автор бында ла динле менэн динЬеззе якшы менэн яманга бYлеп карап, коро hY3 heйлэмэй:

Хэкикэттэ баш эйгэнем бер Аллаhтыр, Рэсул хак Мвхэммэт Мостафалыр.

киэмэт хак килэсэктер, Кэбер^эн йэн кубарылган сактарында [8, 82-се б.], - тип был донъяла изге гэмэлдэр кылып йэшэргэ сакыра.

М. Эметбаев мэгрифэтселек караштарын, фэнни-ижтимаги эшмэкэрлеген, тарих, иктисади, идеология, педагогика, этнография, фольклор, лингвистика,

эзэбиэт гилеме менэн айырылFыhыз бэйлэп, Y3ен заманы есен энциклопедик характерзаFы Fалим hэм эзип итеп таныткан кеше. Эммэ уныц шиFриэтендэ куп йэhэттэн донъяуи характерзаFы мэFрифэтселек идеялары менэн бер катарзан дини фекер-караштар за Yтемле формала пропагандалауза, идея-эстетик ЮFарылыкта у^^сы^а еткереYгэ буйhондоролFан.

Башкорт эзэбиэтендэ мэFрифэтсе-шаFир буларак башкорт шиFриэтен YgтереYгэ зур елеш индергэн М. Акмулла, М. Эметбаевтарзыц ижадында дини тэрбиэ биреY мэсьэлэлэре асыктан-асык ярылып ят-май. Уларзыц ижадында был мэсьэлэлэр ац-белемде, эхлаки камиллыкты, халыкты бэхетле тормошка алып сыньтузыц теп сыFанаFы итеп карау, ил, халык менэн етэкселек итеYсе айырым шэхестэр йезендэ кешелектец идеаль тибын кYрергэ телэY, халыктыц килэсэген уларзыц шэхси сифаттары Ygеше менэн бэйлэп ацлатыу кеYек мэFрифэтселек hызаттары бирелэ. "Й^ни эзэмде эзэпле hэм тэYфикле, белемле hэм инсафлы итер есен мэFрифэт эшендэ динде лэ кушып файзаланырFа уйы", - тип билдэлэй Fалим-энциклопедист F.Б. Хесэйенов [3, 147-се б.].

МэFрифэтселэр ижадында дини фекер-идея-ларынан айырылFыhыз булып, ейрэтмэлэр халык кYцелендэ камиллыкка, кYцел-зиhен сафлыFына, ац-белемгэ, яктылыкка ынтылыу телэген уя^^а, уныц ижади hэлэтен Ygтерергэ булышлык иткэн бер мehим сыFанак.

ЭЗЭБИЭТ

1. Харисов Э.И. Башкорт халкыныц эзэби мирады: XVIII-XIX быуаттар. Эфе, 1965. 413 б.

2. Гафаров Б.Б. Эзэбиэт укытыу методикаhы. Эфе: Китап, 2008. 352 бит.

3. Хвсэйенов Г.Б. Мехэмэтсэлим Эметбаев: та-рихи-биографик китап. Эфе: Китап, 1991. 288 б.

4. Вильданов А.Х., Кунафин Г.С. Башкирские просветители-демократы XIX века. М.: Наука, 1981. 168 с.

5. Кунафин Г.С. Акмулланыц шигри йэйгоро -Поэтическая радуга Акмуллы. Эфе: Китап, 2011. 272 б.

6. Кунафин Г.С. Замандарзыц рухи балкышы. Эзэбиэт теория^1, тарихи поэтика мэсьэлэлэре, ижади портреттар, эзэби тэнкит мэкэлэлэре. Эфе: Китап, 2006. 492 б.

7. Кунафин Г.С. Культура Башкортостана XIX -начала XX века. Уфа: Башк. энцикл., 2018. 304 с.

8. Кунафин Г.С. XIX-XX быуат башы башкорт

э?эбиэтенец YÇеш Y3енсэлектэре. Эфе: БР Эфе поли-графкомбинаты ДУП, 2014. 740 б.

9. Омвтбаев М. Йэдкэр: шигырзар, публицис-тик, тарихи этнографик я^малар, тэржемэлэр, халык ижады елгелэре / Г.С. Кунафин. Эметбаев М. Йэдкэр: шигырзар, публицистик, тарихи этнографик я^малар, тэржемэлэр, хальгк ижады елгелэре. Эфе, 2011. 344 б.

10. Шакуров Р.З. Звезда поэзии. Башкирский поэт-просветитель Мифтахетдин Акмулла. Изд. 3-е, доп. Уфа: Китап, 2006. 200 с.

REFERENCES

1. Harisov, O.I. Bashkort halkynyn ethebi mirathy: XVIII-XIX byuattar [The literary heritage of the Bashkir people: XVIII-XIX centuries]. Ufa, 1965. 413 p. (in Bashkir).

2. Gafarov, B.B. dzsbist ukytyu metodikahy [Methods of teaching literature]. Ufa: Kitap, 2008. 352 p. (in Bashkir).

3. Hеsэjenov, G.B. Mekhsmstsslim Qmetbayev: tarikhi-biografik kitap [Mukhammatsalim Umetbaev: Historical and Biographical Book]. Ufa: Kitap, 1991. 288 p. (in Bashkir).

4. Vil'danov, A.Kh., Kunafin, G.S. Bashkirskie prosvetiteli-demokraty XIX veka [Bashkir enlightener

democrats of the XIX century]. Moscow, 1981. 168 p. (in Russ.).

5. Kunafin, G.S. Akmullanyn shigri yeygoro -Poeticheskaya raduga Akmully [Akmullah's Poetic Rainbow]. Ufa: Kitap, 2011. 272 p. (in Bashkir).

6. Kunafin, G.S. Zamandarthyn ruhi balkyshy. Ethebiet teoriyahy, tarihi poetika mes'elelere, izhadi portrettar, ethebi tenkit mekelelere [The spiritual radiance of time]. Ufa: Kitap, 2006. 492 p. (in Bashkir).

7. Kunafin, G.S. Kul'tura Bashkortostna nachala veka [Culture of Bashkortostan XIX - early XX century]. Ufa: Bashk. encyclopedia., 2018. 304 p. (in Russ.).

8. Kunafin, G.S. XIX-XX byuat bashy bashkort ethebietenen uthesh uthenselektre [Features of the development of Bashkir literature of the 19th and early 20th centuries]. Ufa: BR Ufa poligrafkombinaty DUP, 2014. 740 p. (in Bashkir).

9. Kunafin, G.S. QmetbaevM. Jsdksr: shigyrthar, publicistik, tarihi etnografik yathmalar, terzhemeler, halyk izhady elgelere [The Yadkar: poems, journalistic, historical and ethnographic essays, translations, specimens of folk art]. Ufa, 2011. 344 p. (in Bashkir).

10. Shakur, R. Zvezda poezii. Bashkirskij poet-prosvetitel ' Miftahetdin Akmulla [The star of poetry. Bashkir educator-poet Miftakhetdin Akmullah]. Ufa: Kitap, 2006. 200 p. (in Russ.).

Ю.А. Шишканова DOI 10.24411/2223-0564-2020-10414

УДК. 82.091

ИДЕАЛЬНЫЙ ОБРАЗ ИСЛАМА В РУССКОЙ ЛИТЕРАТУРЕ (О КНИГЕ В В. БОРИСОВОЙ «ИСЛАМ И РУССКАЯ КЛАССИЧЕСКАЯ ЛИТЕРАТУРА». УФА: ПЕЧАТНЫЙ ДОМЪ, 2019).

Аннотация

Статья представляет собой рецензию на учебное пособие В.В. Борисовой «Ислам и русская классическая литература» (Уфа: ПЕЧАТНЫЙ ДОМЪ, 2019, в котором раскрывается большое значение культуры Ислама, прежде всего, Корана для русской словесности, оказавшейся способной к продуктивному библейско-корани-ческому синтезу; на конкретных примерах творчества писателей-классиков XIX века показываются возможности актуализации их произведений в широком этно-конфессиональном контексте и, самое главное, выявляется идеальный образ Ислама в отечественной культуре и литературе. В результате автором статьи обосновывается

Шишканова Юлия Александровна, аспирант ФГБОУ ВО «БГПУ им. М. Акмуллы», преподаватель русского языка и литературы Государственного бюджетного профессионального образовательного учреждения Кумертауский педагогический колледж, e-mail: kafedralit@gmail.com

Yulia A. Shishkanova, post-graduate student, Federal State Budgetary Educational Institution of Higher Education the «M. Akmullah Bashkir State Pedagogical University», teacher of the Russian language and literature of the state budget professional educational institution Kumertau pedagogical College, e-mail: kafedralit@gmail.com

© Ю.А. Шишканова, 2020

ПРОБЛЕМЫ ВОСТОКОВЕДЕНИЯ. 2020/4 (90)

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.