Научная статья на тему 'ХХ быуаттьщ 80-се йылдар башкорт эпик прозаЬында новаторлык ьызаттары (новаторские черты в башкирской эпической прозе в 80-е гг. XX века)'

ХХ быуаттьщ 80-се йылдар башкорт эпик прозаЬында новаторлык ьызаттары (новаторские черты в башкирской эпической прозе в 80-е гг. XX века) Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
73
33
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
тематика / проблематика / конфликт / социально-аналитическое повествование / менталитет / национальный характер / типология героев / психология / новаторские черты / духовная память / стилевые особенности / themes / problems / conflict / socio-analytical narrative / mentality / national character / typology of heroes / psychology / innovative features / spiritual memory / style features

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Гареева Гульфира Нигаматовна

В статье выявляются особенности, традиционные и новаторские черты башкирской эпической прозы 80-х годов ХХ века, раскрывается целостная концепция творчества видных писателей. Башкирская проза 80-х годов в освещении тем и проблем времени, деятельности современника наполнилось новым содержанием, обогатилось различными художественными приемами. Если в начале 50-х годов узкие рамки метода социалистического реализма препятствовали полнокровному и всестороннему раскрытию тем, идей и проблем времени, сузили и свели к нормативности принципы реалистического отражения жизни, ограничивали способы и средства высокой художественности, то в 60-70-е годы, и особенно в 80-е годы наблюдалось расширение горизонта тематики и проблематики, разностороннее отражение социально-духовной жизни народа. В романах Б. Рафикова «Седой ковыль», Ф. Исянгулова «Пригожие дни» впервые во главу угла ставятся нравственные проблемы, освещение важных вопросов, касающихся духовных потребностей народа. Тема сохранения нравственных ценностей в этих романах и в повестях Н. Мусина, Н. Гаитбаева, З. Ахметьяновой и др. обусловила использование новых изобразительных возможностей, активное обращение к устному народному творчеству, к приемам обобщения с символическим значением. Углубление психологизма позволило писателям выявить незаметные на первый взгляд национальные истоки, выразить в характерах и в течении событий черты, присущие всему человечеству. Философская оценка действительности, драматически насыщенное строение сюжета принесли башкирскому эпосу новые художественные достижения. Усиление пристального внимания к характеру народа, углубление историзма, эпичности, интенсивные поиски в области стиля определили новаторские черты прозы этого периода.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

INNOVATIVE FEATURES IN BASHKIR EPIC PROSE IN THE ‘80S OF THE XX CENTURY

The article aims to identify the features, traditional and innovative traits in Bashkir epic prose in the ‘80s of the ХХ century, to reveal a holistic concept of the prominent writers’ work. Bashkir prose in the ‘80s in the coverage of topics and problems of the time, the activities of a contemporary was filled with new content, enriched with new artistic techniques. The 50-ies narrow the scope of the method of Socialist realism which prevented a comprehensive and full treatment of themes, ideas and issues. This narrowed and reduced to the normative principles of the realistic reflection of life, limiting the methods and means of high artistry, but in 6070-ies, and especially in the 80-ies there has been an expansion of the horizon of topics and issues, a broad reflection of social and spiritual life of the people. For the first time, the novels of B. Rafikov Gray feather and F. Isyangulov Beautiful days focus on moral problems and coverage of important issues related to the spiritual needs of the people. The conservation of spiritual values in the novels and stories of N. Musin, N. Gaitbaev, Z. Ahmedjanova and others it led to the use of new visual possibilities, together with an active appeal to oral folk art, to generalization techniques with symbolic meaning. The deepening of psychologism allowed the writers to identify national origins invisible at first glance, to express it in the characters and during the events the traits inherent in all of humanity. The philosophical assessment of reality and the dramatic structure of the plot brought new artistic achievements to the Bashkir epic. Increasing attention to the character of the people, deepening historicism, epicness, and intensive searches in the field of style determined the innovative features of prose of this period.

Текст научной работы на тему «ХХ быуаттьщ 80-се йылдар башкорт эпик прозаЬында новаторлык ьызаттары (новаторские черты в башкирской эпической прозе в 80-е гг. XX века)»

DOI 10.24411/2223-0564-2020-10307 Г.Н. Гэрэева УДК 821.512.141.09

ХХ БЫУАТТЬЩ 80-СЕ ЙЫЛДАР БАШКОРТ ЭПИК ПРОЗАЬЫНДА НОВАТОРЛЫК ЬЫЗАТТАРЫ (НОВАТОРСКИЕ ЧЕРТЫ В БАШКИРСКОЙ ЭПИЧЕСКОЙ ПРОЗЕ В 80-Е ГГ. XX ВЕКА)

Аннотация

В статье выявляются особенности, традиционные и новаторские черты башкирской эпической прозы 80-х годов ХХ века, раскрывается целостная концепция творчества видных писателей.

Башкирская проза 80-х годов в освещении тем и проблем времени, деятельности современника наполнилось новым содержанием, обогатилось различными художественными приемами. Если в начале 50-х годов узкие рамки метода социалистического реализма препятствовали полнокровному и всестороннему раскрытию тем, идей и проблем времени, сузили и свели к нормативности принципы реалистического отражения жизни, ограничивали способы и средства высокой художественности, то в 60-70-е годы, и особенно в 80-е годы наблюдалось расширение горизонта тематики и проблематики, разностороннее отражение социально-духовной жизни народа. В романах Б. Рафикова «Седой ковыль», Ф. Исянгулова «Пригожие дни» впервые во главу угла ставятся нравственные проблемы, освещение важных вопросов, касающихся духовных потребностей народа. Тема сохранения нравственных ценностей в этих романах и в повестях Н. Мусина, Н. Гаитбаева, З. Ах-метьяновой и др. обусловила использование новых изобразительных возможностей, активное обращение к устному народному творчеству, к приемам обобщения с символическим значением. Углубление психологизма позволило писателям выявить незаметные на первый взгляд национальные истоки, выразить в характерах и в течении событий черты, присущие всему человечеству. Философская оценка действительности, драматически насыщенное строение сюжета принесли башкирскому эпосу новые художественные достижения. Усиление пристального внимания к характеру народа, углубление историзма, эпичности, интенсивные поиски в области стиля определили новаторские черты прозы этого периода.

Ключевые слова: тематика, проблематика, конфликт, социально-аналитическое повествование, менталитет, национальный характер, типология героев, психология, новаторские черты, духовная память, стилевые особенности

Gulfira N. Gareeva

INNOVATIVE FEATURES IN BASHKIR EPIC PROSE IN THE '80S OF THE XX CENTURY

Abstract

The article aims to identify the features, traditional and innovative traits in Bashkir epic prose in the ' 80s of the ХХ century, to reveal a holistic concept of the prominent writers' work.

Bashkir prose in the '80s in the coverage of topics and problems of the time, the activities of a contemporary was filled with new content, enriched with new artistic techniques. The 50-ies narrow the scope of the method of Socialist realism which prevented a comprehensive and full treatment of themes, ideas and issues. This narrowed and reduced to the normative principles of the realistic reflection of life, limiting the methods and means of high artistry, but in 60-70-ies, and especially in the 80-ies there has been an expansion of the horizon of topics and issues, a broad reflection of social and spiritual life of the people. For the first time, the novels of B. Rafikov Gray feather and F. Isyangulov Beautiful days focus on moral problems and coverage of important issues related to the spiritual needs of the people.

Гареева Гульфира Нигаматовна, доктор филологических наук, профессор кафедры башкирской литературы, фольклора и культуры факультета башкирской филологии, востоковедения и журналистики Башкирского государственного университета (Уфа), e-mail: gareevagulfira@vfil.ru

Gulfira N. Gareeva, Dr.Sc. (Philology), Professor of the Department of Bashkir Literature, Folklore and Culture, Faculty of Bashkir Philology, Oriental Studies and Journalism, Bashkir State University (Ufa), e-mail: gareevagulfira@mail.ru

© Гэрэева Г.Н., 2020

The conservation of spiritual values in the novels and stories of N. Musin, N. Gaitbaev, Z. Ahmedjanova and others it led to the use of new visual possibilities, together with an active appeal to oral folk art, to generalization techniques with symbolic meaning. The deepening of psychologism allowed the writers to identify national origins invisible at first glance, to express it in the characters and during the events the traits inherent in all of humanity. The philosophical assessment of reality and the dramatic structure of the plot brought new artistic achievements to the Bashkir epic. Increasing attention to the character of the people, deepening historicism, epicness, and intensive searches in the field of style determined the innovative features of prose of this period.

Key words: themes, problems, conflict, socio-analytical narrative, mentality, national character, typology of heroes, psychology, innovative features, spiritual memory, style features

ХХ быуаттыц 60-сы йылдарындагы башкорт романдарында хужалык, иктисад, сэнэгэт мэсьэлэлэренэ, завод-фабрика, колхоз-совхоз эшсэндэренец план YтэY ©сен ЭY3ем эшмэкэрлегенэ, партияньщ хужалык итеу менэн бэйле терле директиваларын тормошка ашы-рыуга кагылышлы соцреализм эзэбиэте есен хас булган традицион каршылыктар hYрэтлэнhэ, 70-80-се йылдар романдарында инде Y3эккэ рухи-эхлаки проблемалар куйылды, халыктыц ^цел ихтыяждарына тап килгэн ижтимаги яцгыраш алган меhим мэсьэлэлэр яктыртылды, ысынбарлыкты художестволы сагылдырыу принциптары байыга теште. Вакигаларзы панорам яктыртыузан баш тартып, социаль-аналитик, социаль-психологик хикэйэлэY3ец компакт-лы, тыгыз, тейерем hэм динамик формаЬына кYсеY жанр-стиль елкэhендэге эзлэнеY3эрзец ыцгай hеземтэhе булды. Был осор башкорт прозаИы социализм реализмы калыптарынан, бер терлелектэн котола барыу, тормошто кYп кырлырак яктыртыу менэн дэ тасуирланды. Элеге тенденциялар, тэY сиратта, эдэрзэрзец тематикаЬында hэм проблематикаЬында сагыл-ды, новаторлык ^1заттары тедмерлэнде.

Етмешенсе йылдар азагында бик нык кидкенлэшеп киткэн замана проблемаhы - бетэ ил ^лэмендэ вак ауылдарзы перспективаЬыз тип бетереY, совхоз-колхоз Y3эктэренэ кYсереY сэйэсэте алып барыу, быныц башкорт халкы тормошона кетелмэгэн фажигэлэр алып килеYе: эсэ телендэге мэктэптэр ябылыуы, милли байрамдарзы, гереф-гэзэттэрзе, йолаларзы кеслэп оноттороу, туган телде кулланыу даирэhенец тарая барыуы, рухи тамырзарзыц езелеY куркынысы тыуыуы языусыларзы си^ез борсоно. Халыктыц килэсэктэге рухи доньяЬы, язмышы мэсьэлэлэрен Б. Рафиков, Ф. Идэнголов h.б. языусылар традицион рэYештэ милли Y3андыц сыганагы, халыктыц рухи хэтере эстафетаЬын быуындан-быуынга езмэй тапшырыусы мэзэни байлык тупланмаИы

булган ауыл тормошо материалында ^тэрзелэр [2, 268-се б.].

Б. Рафиковтыц «Сал кылган» романында Эйэцке ауылыныц элекке мэшhYP йырсыЛы, тыуган ергэ мехэббэт тоЙFоhон данлаган «Ташказан» йырыныц авторы Кинйэhолтан идтэлегенэ hэйкэл асыу байрамын YткэреYгэ бэйле боронго милли традицияларзы яцыртыу мэсьэлэhе кYтэрелэ. Тыуган ерзец данын яцыртып тороузыц халыкта горурлык хисе уя-тыуы, был тойгоноц кешене кеше итеYе идеяhы тотош эдэр буйынса теп лейтмотив булып Yтэ. Языусы тэрэнгэ киткэн рухи тамырзарзы юлларга, ата-бабаларзыц мэзэни мирадын, халык каЬармандарыныц каИарман рухын, тыуган ер тойго^н тергезергэ, онотмадка сакыра [4, 129-сы б.]. Отставкалагы полковник Хэсэн ИбраЬимовтыц гаилэ агзаларыныц язмышы, бигерэк тэ уныц кесе улы, эдэрзец теп геройы Рэшит ИбраЬимовтыц яуаплы эштэ, кешелэр менэн етэкселек ш^зэ, тормош каршылыктары менэн керэштэ рухи яцырыш кисереYе сюжет Yeтерелешенец Y3эгендэ тора [1, 246-сы б.].

Роман башында Айрат 'Кыпсакбаевтыц КинйэhолтанFа hэйкэл асыу тантанаЬын ауыл-да зур Y3гэртеп короузар эшенец башы итеYен, тыуган як менэн горурланыу хистэре уятыу есен hалFан тырышлыктарын район етэкселэренец, бигерэк тэ ауыл хужалыгы идара^1 начальни-гы Абдуллиндыц мэжYCилекте, дини йолаларзы тергезергэ маташыу тип кыра hуFыуы, колхоз етэкселэрен эштэн бушатыу менэн тамамлана. Халык рухын hаклау, уныц хэтерен яцыртыу кеYек меhим мэсьэлэ етди каршылыкка осрай.

Социаль-фэлсэфэYи йекмэтке hалынFан, эхлаки-этик конфликттыц Y3эген тэшкил иткэн, вакигаларзыц динамик алмашынып тороуына нигезлэнгэн, кесергэнешле сюжет ептэрен бер тейенгэ йыйнаусы, колхоз идараЬын бер ярзан икенсе ярга ^сереп йеретеYгэ бэйле мажаралы вакигага карата менэсэбэттэ кYп геройзарзыц холок Y3енсэлектэре, шэхси hызаттары асыла.

Идараны кYсереYгэ тсаршылар hэм быны хуп-лаусылар араhында барлытстса килгэн тсыртсыу конфликттыц сиселеше гэзеллек есен керэш, халытстыц ата-бабалары йэшэгэн тейэктэ рухи тамырзарын езелеYЗЭн hатслап тсалыу есен алы-шыуы буларатс тсабул ителэ.

0с йыл hузымындаFы ватсигаларзы баИалап, икелэнеYЗэр, кесергэнешле рухи hынылыш кисергэндэн hуц, Рэшит тормоштоц теп прин-циптары есен керэштэ тсаты холотсло, нытслы ихтыярлы булырга кэрэк тигэн фекергэ килэ. Эдэр башында агаЬына бер бейерен биргэн, уга фэнни эшен тамамларга мемкинлек тыузырган, физакэрлек, Y3-Y3ен баштсалар, уларзыц югары матссаттары есен торбан итергэ hэлэтле егет, эле халытс мэнфэгэттэре хатсына, ес йыл дуд бу-лып йерегэн кешелэре менэн кидкен бэрелешкэ инэ. Хэл-ватсигаларзыц асылын тэрэн ацлап, намыды тсуштсанса эш т^зе hайлауы геройзыц гражданлытс позиция^шыц нытслыгына ышан-дыра, шэхес буларатс елгереп етеYен дэлиллэй [6, 520-се б.].

Романда Таштсазан йырыныц Рэшит ^целендэ ватсыт-ватсыт яцырып китеYе, Y3ен ата-бабалар hейэге ^мелгэн сал тсылганлы дала - сал тарих буйлап атта сабып баргандай хис итеYе, ярhыу тойголарга бирелеYе, шигри ^целле егеттец ошо тейэккэ тамырзары менэн берегеYен, уныц тсурсыусыЛы булыуын романтик югары стилдэ асыуга булышыусы художестволы деталь булып тора. Кэзимге hыматс кYренгэн тор-мош куренештэрендэге, ^згэ салынып бармаган ябай кешелэрзец гэзэти кенитмешендэге драматизм, трагизм тулы ятстарзы пафоЛыз гына, талгын эпик хикэйэлэYЗЭ тэрэн психологизм менэн асып hалыусы, ватсыт-ватсыт тотсанып-дерлэп киткэн шигриэтле, тсанатлы рух торо-шон романтик сагыу буяузарза асыусы эдэре менэн эзип аз гына ихтирамга-игтибарга, йылы тсараштса ла мохтаж кешелэргэ тсарата гуманис-тик менэсэбэт булдырыуга, шэфтсэтлеккэ ендэй, мэрхэмэЛезлекте кире тсага, кешелэрзе медкен хэленэ тсуйган, рухын изгэн йэмгиэт шарттарын тэнтситлэй.

КYренеYенсэ, «Сал тсылган» романын-да конфликт традицион ыцгай hэм кире геройзар араЬында гына бармай, характерзар терлелегенэн килеп сытстсан тсараштарга, эш методтары терлелегенэн яралган бэрелештэргэ генэ тсоролмай [3, 287-се б.]. Дейем ил ^лэмендэ сэйэси hэм ижтимаги тормошта урын алган зур кэмселектэр, итстисадтагы hэм социаль-рухи

елкэлэге зарарлы тенденциялар тарафынан тыузырылган, административ-сэйэси соцсис-тема hеземтэhендэ кесэйгэндэн-кесэйэ барган тсаршылытстарга ла нигезлэнэ ул. Эдэрзец тсеYЭтле социаль яцгырашын, ижтимаги тсаршылытстарзыц угкерлеген халытстса ысын-ысындан хезмэт итеYсе ыцгай геройзарзыц hэм партияныц хата тсарарзарын бер нэмэгэ тсарамай Yтэргэ тыры-шыусы, халытс язмышын, ихтыяждарын hанFа hутсмаусы бюрократтарзыц эшмэкэрлектэрен тагы ла ныгыратс кесэйтеп, тэрэнэйтеп ебэрэ. Шу-лай итеп, Б. Рафитсов эдэрендэге ысынбарлытсты сагылдырыу принциптары узган быуаттыц алт-мышынсы йылдар романдарындагынан нытс тсына айырыла.

Ф. Идэнголовтыц «Сыуатс кендэр» романын-да «Сал тсылган»да кYтэрелгэн проблемалар тагы ла тсоласлыратс, тсыртсыуыратс ятстыртыла. БетеYгэ хекем ителгэн Яцы тормош тигэн бэлэкэй ауылдыц язмышын тасуирлау аша автор, крэдтиэндэрзец ихтыяры менэн идэплэшеп тормайынса, бэлэкэй генэ итстисади файза ар-тынан тсыуып, оло югалтыузарга - халытсты рухи тамырзарынан, тарихынан, атай-олатайзарзан быуындан-быуынга тапшыры-ла килгэн эхлатси тсиммэттэрзэн, миллэттец иц ятсшы сифаттарын, милли йезен, рухи кYркэмле-ген сагылдырырзай гереф-гэзэттэренэн, йэшэY рэYешенэн, тэртип-низамдарынан айырыуга килтереYен бик кидкен hYрэтлэй.

Конфликт нигезен романда халытс атсылын, ихтыяждарын алга тсуйган узамандар - утсытыу-сы Кимая Fиззэтулловна, пенсионер Евсей Ка-листратов, партком секретары Йэнсурин, ки-тапханасы тсыз Камилэ менэн колхоз рэйесе Заhитов hыматс илдэге административ-бойоротс системаИыныц актив эшмэкэрзэре араЬындагы тсаршылытс тэшкил итэ. Итстисади файза арты-нан тсыуыу, бер тинлек табыш алыу биниhая рухи югалтыузар, кYцел тсыйралыузары идэбенэ эшлэнеYен ^1зытс едтенэ алып, Ф. Идэнголов итстисади hэм рухи тешенсэлэр араhында яткан уптсынды кYрhэтэ. Рухи ятстыц ни тиклем меhим булыуын бетэ образдар система^1 аша, кире геройзарзыц гибрэт итерлек фразалары, ыцгай геройзарзыц уй-кисерештэре, ынтылыштары, ярhыу эшмэкэрлектэре аша радлай.

Yрзэ тсаралган романдарза ысынбарлытсты сагылдырыу принциптарындагы уртатс ^1заттар менэн бергэ, стиль Y3енсэлектэре буйынса айырмалытстар за кYЗгэ ташлана. Б. Рафитсовтыц «Сал тсылган» романы есен легенда-рщэйэттэр

рухы, фольклор стиле, поэтик югарылык, романтик стиль тедмерзэре хас. Ф. Идэнголовтыц «Сыуак кендэре»нэ эпик hэлмэклек, лирик йылылык характерлы.

Шул ук вакытта йэмгиэтте сикЬез борсоган социаль, фэлсэфэYи, эхлаки мэсьэлэлэрзе сагылдырган, характерзарзы бетэ катмарлылыгында асырга ярзам иткэн эске монологтарга был романдарза киц урын бирелеYе уларзы якынайта ла. Был йылдар эзэбиэтендэ эске монологтыц идея-эстетик роленец кесэйеYе хакында М. Пархоменко былай ти: «Небезынтересно отметить, что внутренний монолог в романах ... служит художественной реализации социально-философских, так называемых, вечных тем литературы» [9, 223-се б.].

Шулай ук геройзар араЬындагы диалогтарга меhим идея-эстетик йеклэмэ hалына, hорау hэм яуап, ацлатыу hэм кире кагыу, бэхэс кеYек терзэре hэр айырым ситуацияга ярашлы кулланыла. КYп осракта драматик диалогтар терле психологик деталдэр, геройзарзыц портрет харак-теристикалары, мимика, динамик хэрэкэттэр менэн озатыла бара hэм рухи йэшэйештэге кесергэнешлекте арттырыуга хезмэт итэ. Рухи киммэттэрзе hаклау темаhы стиль елкэhендэ тынгыЛыз эзлэнеY3эрзе, яцы hYрэтлэY мемкинлектэрен файзаланыузы, халыктыц ауыз-тел ижады киммэттэренэ, символик мэгэнэле дейемлэштереY алымдарына мерэжэгэт итеY3е ЭY3емлэштерзе. Психологизмдыц тэрэнэйеYе авторзарга геройзарзыц доньяны кабул итеY3Эге кузгэ шэйлэнеп бармаган милли сыганактарзы асыкларга, характерзарза hэм вакигалар агы-шында кешелеккэ хас дейем hызаттарзы туплап сагылдырырга мемкинлек бирзе.

^ыдкаЬы, hикhэненсе йылдар башында ижад ителгэн Булат Рафиковтыц «Сал кылган» hэм Фэрит Идэнголовтыц «Сыуак кендэр» роман-дарында Y3эк проблема итеп эшлэп сыгарыу, иген, ит, hет, май пландарын YтэY3е тYгел, э рухи мэсьэлэлэрзе кыйыу кYтэреYе, милли менталитет хакында уй-фекерзэр тейнэYе менэн башкорт эзэбиэте гилемендэ новатор эдэрзэр тип хаклы баИаланды.

80-се йылдарзыц азагында башкорт прозаЬында, айырыуса заман проблемаларын яктыртыуза кулай булган повесть жанрында, халык хужалыгы менэн етэкселек ш^зэге деред булмаган алымдар, ил Ygешен керсеккэ терэтеYсе зарарлы куренештэр, ижтимаги, социаль-иктисади, рухи елкэлэге хэл итеузе hораFан

кидкен мэсьэлэлэр кеше характерыныц Y3гэреYе фонында тэрэнерэк яктыртыла башланы. По-вестар фэлсэфэYи, эхлаки эзлэнеY3эр драматиз-мы менэн hуFарылыу hымак сифат яцырышы кисерзе. Языусыларзы торган hайын ныгырак борсоган кещзэк проблемалар Б. Рафиковтыц <^р елдэре» (1981), Н. Мусиндыц «Тепкелдэн тешкэн килен» (1981), «Шайтан куласаИы», «Кеше hукмаFы», Н. Fэйетбайзыц «Буран» (1982), Т. ТаЬировтыц «Буранлы кендэр» (1982), З. Эхмэтйэнованыц «ТСырау» (1989) кб. повес-тарында сагылыш тапты.

Б. Рафиковтыц «Yр елдэре» повесында кеше факторы, хезмэт кешеhенэ хэстэрлекле менэсэбэт булдырыу мэсьэлэлэре, битарафлык, куцел кайтыуын кисереп йэшэYсе совхоз эшселэре куцелендэ оло ынтылыштар уятыу меhимлеге кеYек ижтимаги hэм рухи-эхлаки мэсьэлэлэр - 60-сы йылдарзагы Д. Исламовтыц «Йомарт ер», Я. Вэлиевтыц «Беркеттэр оя таш-ламай» романдарында кртэрелгэн проблемалар - яцы заман материалында халыктыц яцы ихтыяждары югарылыгынан ярайhы ук кидкен кYтэрелэ. Таркалып-бетеп барган «Ьыулыкай» совхозында эштэрзе яйлаузы теп герой Сынбу-лат Ярлыкаев гэзеллекте аякка бадтырыузан, кешелэрзэ хаклыктыц барлыгына емет уятыузан, хужалыктагы тулып яткан етешhезлектэрзе кэцэшлэшеп, бергэлэп ецеY юлдарын эзлэY3Эн башлай [7, 522-се б.]. Торгонлок осороноц ойоткоhонда Y3 мэнфэгэттэрен кайырып, халык фекеренэ текереп йэшэYсе эреле-ваклы тYрэлэр, вазифалы кешелэр менэн кидкен конфликт эсендэ уныц характеры, YP елдэре кисеп, кукрэген ел-дауылга каршы куйып атлаусы керэшсе рухы кырыд реалистик hэм канатлы романтик стилдэрзэ тулы асыла.

Ф. Идэнголовтыц «Сыуак кендэр» романын-да бетэ кидкенлегендэ кртэрелгэн «перспек-тиваhыз» меhере hуFылFан ауылдар язмышы мэсьэлэhе Б. Рафиковтыц «^р елдэре» повесында НурдэYлэт исемле бэлэкэй ауыл мидалында кYтэрелэ. Языусы бындай ауылдарзыц социаль-иктисади Ygеш перспективаларын кайтанан караузыц кисерелмэд икэнен кYрhэтэ. Крэдтиэндец кYнегелгэн йэшэY рэYешенэн айы-рылыуы, ер кешеhенец Y3ен ер хужаИы итеп тойоу хокугынан мэхрYм ителеYе, шуларзыц hеземтэhе булып ауыр кисерештэр, каршылыклы тойголар, фекерзэр яралыуы ижтимаги зарарлы кYренеш тедендэ сагылыш ала.

Повеста совхоздагы кендэлек эш бары-шын, производство процестарын, кешелэрзец кенкYрешен эпик hэлмэк hYрэтлэY алымдары ретроспективала геройзыц аслытс-ялангаслытс, тсыйырhытыузар кисереп Yткэн бала сагын, Ygмер йылдарын хикэйэлэгэндэ тсырыд реализм менэн тсушыла. Тормош Fэзелhезлектэре, айы-рым кешелэрзец вазифаларынан файзаланып яуызлытстар тсылыуы ярhыу публицистик тонда фашлана.

Геройзыц актив тормош позицияhынан сигенмэYе hэм «Ьыулытсай» совхозы менэн ургэ артылырга ынтылыуы югары романтик стилдэ бирелэ. Шул рэYешле эпик, публицистик, романтик стилдэр берлэшмэhенэн тутсылган, тормош, кешелэр язмышы, кешенец ерзэге тэгэйенлэнеше, яуызлытс hэм изгелек араhындаFы мэцгелек керэш, ата-бабалар тейэк иткэн тыуган ергэ тогролотс хатсындагы тэрэн фэлсэфэYи уйзар менэн hуFарылFан Б. Рафитсовтыц «Yр елдэре» повесында 80-се йылдар башындагы ауыл тормошондагы социаль кYренештэр, хужалытс итеYЗЭге проблемалар геройзар язмышына бэйле ятстыртыла, итстисади, социаль hэм эхлатси-этик мэсьэлэлэр бер-береhенэ тыгыз бэйлэнештэ кугэрелэ.

80-се йылдарза кешенец рухи бетенлеге, эхлатс сафлыгы есен керэшеYселэрзец гражданлытс тойголарын, ысын шэхес, оло йерэкле, кешелекле булмышын тар шэхси мэнфэгэттэрзе тсайгыртыу, бозотс эхлатс, рухи тYбэнлек кеYек сифаттарга контраст тсаршы тсуйып, алгы планда тэнтситле тсараш аша Yткэреп hYрэтлэY тенденцияhы тагы ла кесэйэ тешеYе Н. Мусин, Н. Fэйетбаев, З. Эхмэтйэнова эдэрзэрендэ кYренэ.

Н. Мусиндыц «Тепкелдэн тешкэн килен» повесында «тыштан гына тYгел, эстэн дэ матур бу-лыу» тойго^ менэн янган, гэзеллек талаптары-нан сыгып эш-хэрэкэт иткэн, принципиаль, тура hYЗле, яцы тсорган Fаилэhенэ тсаршы ^тэрелергэ тсыйыулыгы еткэн ШэhYрэ килен менэн магазин медире булып эшлэYсе, дефицит тауарзарзы Y3енэ файзаhы тейерзэй вазифалы кешелэргэ генэ таратып, hатып алыусыларзы сорттарга бYлеп, ябай халытстса Yтмэg тауар гына тсалдырып ятыусы йышылып беткэн тсайныhы Fэбдейэн, тупадыратс холотсло, бетэ нэмэгэ лэ шэхси файза биреY-бирмэY кYЗлегенэн генэ тсараган ире Мебэрэк араЬында кесергэнешле хэл килеп тыуа. Кайныhы гына тYгел, ире Мебэрэк тэ ШэhYрэнец кYцел ихтыяждарын ацламайзар, уныц тормош-то йэмлэр «ер бизэге» булып йэшэYен, Y3енец

кешелек тэгэйенлэнешенец мэFЭнэhен халытстса физакэр, гэзел хезмэт итеYЗЭ кYреYен тешенмэй тсацгыралар. Шулай за оло сафлытс, ихласлытс, эскерhезлек алдында улар сигенергэ мэжбYP [4, 368-се б.].

Эдэрзэ конфликт асытс килеш тсала, автор кешелэрзец рухи байлыгы есен керэштец ауыр hэм озайлы процесс икэнлеген ^1зытс едтенэ ала. Шул рэYешле ысынбарлытсты сагылдырыу принциптары бер языусыныц ижадында гына ла байтатс Y3гэреш кисерэ, соцреализмдыц тсыдаларынан арыныу, яhалма «деред», «бэхетле» финал менэн тамамлаузан баш тартыу кYтэрелгэн проблеманыц да, hайлап алынган ватсигаларзыц да, кэYЗЭлэндерелгэн геройзарзыц да гэжэп ре-аль яцгырашын тэьмин итэ.

Н. Мусиндыц «Шайтан тсуласа^1» по-весында ла замандыц тсыртсыу проблемала-ры кенкYреш картиналары фонында кYтэрелэ, характерзар тэрэн кисерештэр эсендэ, фэлсэфэYи планда базытс сагыла. Урынлы, одта hайланFан тормош-кенкYреш деталдэре уратылышында, милли колоритлы мехиттэ хэрэкэт иткэн геро-йын языусы торгонлотс осоро йэмгиэтендэге актив гражданлытс позиция^1 булган hэр шэхесте борсорлотс, уйландырырлытс мэсьэлэлэрзе кYтэреYсе, хэл итеY юлдарын эзлэYсе буларатс дейемлэштереп тэ, тик YЗенэ генэ хас hызаттары булган образ рэYешендэ индивидуаллэштереп тэ кэYЗЭлэндерэ. Повеста ике бер туган Мохта-сар hэм РэсYл араЬындагы кидкен тсаршылытс шэхси пландагы, бер гаилэ эсендэ генэ хэл ителэhе мэсьэлэ булмайынса, тотош йэмгиэттэге социаль-психологик атмосферага тэьдир итеYсе ижтимаги конфликт тедендэ ятстыртыла.

«Кеше hутсмаFы» повесында hэр кем YЗ hутсмаFын YЗе hала, ер йезендэ купме кеше бар -шунса hутсматс, ти автор. Журналист Айнур Хэкимовтыц да YЗ hутсмаFы бар. Шул hутсматстан тайпылмай барыуза ул оло ^шау алдына бада. Зур тезелеш-монтаж идаралыгы етэксеhе булган тсайныhы Аталмасов менэн республика газетаИы корреспонденты Хэкимов араЬында тыуган кидкен тсаршылытс та, «Шайтан тсуласа^1»ндагы hыматс утс, гаилэ эсендэге шэхси характерзагы гына конфликт тYгел, э меhим ижтимаги, социаль конфликт теден ала.

Техникум белеме генэ булган Вафил Васильевич (атаЬыныц Вэлиулла тигэн исемен «уцайлы»га алмаштыра) егерме йылдан ашыу зур тезелеш идаралыгыныц начальнигы булып ултыра. Институт беткэн белгестэр - участка на-

чальниктары, прорабтар, идаралык контораИы хезмэтсэндэре иhэ уныц «^зенэ генэ карап тора». Аталмасов йезендэ языусы 70-80-се йылдарзагы хэйлэкэр, шыма, тыштан елге булырлык, эстэн фэкэт шэхси мэнфэгэттэрен генэ алга куйып йэшэYсе самалы белемле, эммэ Yтэ йылгыр эреле-ваклы етэкселэр образын дейемлэштереп кYрhэтэ, уларзыц асылын фаш-лай. Вафил Васильевичтыц Fаилэhе, уны ура-тып алган якындары аша ла замандыц ошондай кире типтарыныц булмышы, тар мэнфэгэттэре, байлык, мал-мелкэт туплауга булган езгес кыланыштары тэнкит ителэ.

80-се йылдар уртаЬына тиклем Н. Мусин эдэрзэрендэ, гэзэттэ, каршы кестэрзец керэшендэ позитив як hэр сак едтен сытсЬа, ижтимаги, со-циаль конфликт, эхлаки-этик каршылыктар бер бетен булып YPелеп килhэ hэм оло йерэкле, югары гражданлык сифаттарына эйэ намыдлы геройзарзыц ецеYе менэн финал тамамла^а, 90-сы йылдар башында инде ысынбарлыкты сагылдырыуза языусыныц ижад принциптары кырка Y3гэрештэр кисерзе [9, 187-се б.]. «Ике ир hэм катын», «Йырткыс тиреhе», «Ьуцгы солок» кб. эдэрзэрендэ тормош кYренештэре каты тэнкит ^злегенэн Yткэреп кырыд реалистик hэм публицистик стилдэ hYрэтлэнде.

Н. Fэйетбайзыц «Буран» повесында заводтагы эш процесына, производство мэсьэлэлэренэ бэйле каршылыктар намыд^1злык, Y3 мэнфэгэтенде генэ кайгыртыу кеYек социаль йекмэткеле эхлаки мэсьэлэлэрзе эсенэ алган конфликт рэYешендэ Ygэ, ил кYлэмендэ киц йэйелгэн бойороу-административ алымдар менэн эш итеу аркаЬында тыузырылган бозоклоктар асып hалына. Яцгыз герой hэм тоталитар система араЬында барган кидкен конфликттыц си-селеше hэлэкэт - идкергэн королмаларзыц Yтэ артык кеYЭт менэн эшлэY3Эн тY3мэйенсэ еме-релеп килеп тешеYе, эшселэрзе коткарам тип авария урынына ташланган FYмэровтыц FYмере езелеYе менэн тамамлана. Был повесть 80-се йылдарзагы тэнкит рухында язылган, бозок система тэртиптэрен кире каккан тэYге эдэр буларак таныла.

Н. Fэйетбайзыц «Узыш» романында ла «Буран» повесына окшаш вакигалар hYрэтлэнэ, тик кульминация гына фажигэгэсэ еткерелмэй. Бакыртау калаhындаFы заводтыц ваклау це-хында реконструкция эштэрен башлау, эш процесында тыуган ауырлыктар, эшселэрзец Y3-ара менэсэбэттэрендэ, гаилэлэге мехэббэт

елкэhендэге терле каршылыктар тасуирлана. Шулай за авторзыц теп игтибары торгонлок йылдарында киц йэйелдерелгэн пландарзы арттырып YтэY3эрзец ниндэй куркыныс hеземтэлэргэ, югалтыузарга килтереYен кYрhэтеYгэ ЙYнэлтелгэн. Реконструкциялау эштэрен илле кендэ башкарып сыгыузы утыз кенгэсэ кыдкартыу, hигез кеше урынына биш кеше генэ эшлэп, аксаны hигез кешелек итеп су-мырыу, тейешле технологик кагизэлэрзе тупад бозоузар Y3 эземтэлэрен тиз арала hиззертэ.

«Кырау» повесында З. Эхмэтйэнова торгонлок осорондагы киц йэйелгэн рухЬызлыкты, алдашыузы, ^3 буяузы, кешелэр FYмерен Yлем куркынысы адтына куйып, тэбигэткэ ид киткес зыян килтереп, эсэр hыузарзы агыулап, вакытынан алда план YтэY3эрзе, «рапорт биреY3эрзе», вазифалы тYрэлэрзец халык ихтыяжын бетенлэй hанFа hукмаузарын, бит-лек кейеп йереY3эрен hэм башка байтак негатив заман кYренештэрен химия комбинатындагы хэл-вакигаларга, производство процестарына бэйлэп реалистик планда асып hалды.

Эдэрзэ, беренсе карашка, производство проб-лемалары - фенол цехын тезеY, сафка индереY процесында тыуып торган каршылыктарзы кYрhэтеY, шуларзы ецеY юлдарында геройзарзыц Ygешен, характер асылын кYрhэтеY торган hымак тойолhа ла, тэY сиратта, авторзыц игтибар Y3эгендэ - инженерзарзыц, эшселэрзец Y3-ара менэсэбэттэрендэ тыуган эхлаки бэрелештэре. Производство мэсьэлэлэрен хэл итеузэ уларзыц кешелек сифаттары, рухи-эхлаки кимэлдэре асыла.

Цех начальнигы Елизарьев, технолог Кэримова, директор Кожинов hэм башкалар Y3 бурыстарына талапсан караган, эш есен янган кешелэр булып ^3 алдына баghа, цех начальнигы урынбадары ике йезле, ярамhак, адтыртын Дауытов фэкэт Y3ен кYрhэтеY есен генэ тыры-ша, проектлауза киткэн етешhезлектэр есен яуаплыкты башкаларга аузара, кешелэрзец шэхси тормошондагы сетерекле хэлдэрзэ казына, янау, куркытыу алымы менэн эш итэ.

Герметик капкас ^цмаларын эзерлэYгэ бэйле вакигаларза инженер-конструкторзарзыц акылын, кесен, бар hэлэтен эшкэ егеп уй-лап тапкан королмаларыныц, hызмаларыныц файзаланылмай, тузанга батып ятыуы, белгестэрзец дэрте hYнеYе, кYцеле кайтыуы ^шак кYренештэр тасуирлана.

FемYмэн, повеста торгонлотс осоронда терле фажигэлэр бэрэбэренэ ватсытынан алда hэм арт-тырып план YтэYЗэрзец, ижади ынтылыштарзы быуыузыц, эш есен ысынлап янган намыдлы кешелэрзе юлдан алып ташлаузыц, ^з буяузарзыц илдец итстисади Ygешен ни тиклем тоткарлауы фашлана. Э кешелэр куцеленэ килтерелгэн рухи зыян бер ниндэй зэ бизмэнгэ hалып Yлсэрлек тYгел. БерэYЗэрзе вайымhызлытс, YЗ принципта-рына хыянат итеп, бойоротстса буй^ноу билэй.

Химия заводы директоры Кожинов талапсан, эште белеп ойоштороусы, ятсшы етэксе булhа ла, едтэн, елкэ комитеттан талап иткэс, 22 декабрзэ фенол цехын «асыу» тантанаhын YткэреYгэ кYнэ. Сенки пенсия йэшенэ етеп килгэндэ, хермэт менэн ялга озатылыу урынына мэсхэрэле рэYештэ урынынан тсыуылып киткеhе килмэй. Эшселэр алдында ихтирам тсазанган заводтыц партком секретары Хафизов партия тсушыуына бер нисек тэ тсаршы килэ алмай. Мирзанур hыматстар YЗ хезмэтенец мэFЭнэhез, файзаhыз икэнлеген кYреп эскелеккэ бирелэ. Елизарьевты тезелеп бетмэгэн цехты асыуга тсаршы булганы есен вазифаhынан бушаталар. Э цех язмышы есен ысынлап борсолган Гелсинэне инфаркт аятстан йыга. Кырау hутстсан тсайындар hыматс, ул бегелеп тешэ.

Эдэрзэ алгы планга сыгарылмаЬа ла, Гелсинэнец ауылда FYмере буйы утсытыусы бу-лып эшлэгэн ата-эсэhенец язмышына бэйле тагы ла бер тсыртсыу ижтимаги проблема кYтэрелэ. Колхоз председателе YЗенэ хан hарайындай йорт hалдырFан, туган-тыумасаларын тешемле вазифаларга тсуйган. Колхоз мелкэтен YЗлэштереп яткан был турэ ябай колхозсыларзыц мешкел кен кYреYе хатсында уйлап та бирмэй. Ул да Дауытов, Хэлиловтарзыц мец дэ бер ^щары.

Шулай итеп, 80-се йылдар башындагы Б. Рафитсовтыц «Сал тсылган», Ф. Идэнголовтыц «Сыуатс кендэр», Н. Fэйетбайзыц «Узыш» ро-мандарында ысынбарлытс кYпкэ тормошсаныратс, тулыратс ятстыртылыш таба. Был йылдарза язылган Т. ТаИировтыц «Буранлы кендэр» по-весында эхлатси бозотслотстар бер кире герой образына гына бэйле фашланhа, Н. Мусин, Б. Рафитсов, Н. Fэйетбай, З. Эхмэтйэнова по-вестарында инде тотош йэмгиэтебеззе солгап алган, ижтимаги, социаль, рухи елкэлэрзэ тэрэн тамыр ебэргэн рухЬызлытсты, завод, комбинат эшселэренец hэм етэкселэренец, югары вази-фа билэYсе коммунистарзыц вайымhызлыFын, яуапhызлыFын, эскелек, алдашыу, куз буяу кеYек

куренештэрзе нисек бар шулай, шымартмайын-са, компроми^ыз тэнкитле реализм алымдарын-да hYрэтлэY урын ала.

Башкорт прозаЬында, ысынбарлыкты об-разлы сагылдырыузыц теп формаИы булган реа-листик стиль ХХ быуаттьщ икенсе яртыhында художестволы танып белеYЗец y^, байый, ту-лылана барган теп hYрэтлэY тибы булып калды. Эммэ реалистик форма hэр вакыт аз йэ кYп микдарза романтик элементтар менэн аралаш-тырылып, байытылып кулланылды [8, 145-се б.]. Психологизмдыц тэрэнэйеYе авторзарга геройзарзыц донъяны кабул теузэге кYЗгэ бик шэйлэнеп бармаган милли сыганактарзы асыкларга, характерзарза hэм вакигалар агы-шында дейем кешелеккэ хас ^1заттарзы туп-лап сагылдырырга мемкинлек бирзе [5, 135-се б.]. Артабан бындай hYрэтлэY принциптары Д. БYлэков, Р. Солтангэрэев, Н. Мусин романда-рында кеYЭтле Yeтерелеп ебэрелде.

Э?ЭБИЭТ

1. Баимов Р.Н. Судьба жанра. Уфа: Башкирское книжное издательство, 1984. 320 с.

2. Байымов Р.Н. Терле йылдарза тыуган уйзар: Иайланма мэкэлэлэр. 9фе: Fилем, 2007. 380 б.

3. ВахитовА.Х. Жанр и стиль в башкирской прозе. Уфа: Башкирское книжное издательство, 1982. 348 с.

4. Вэхитов Э.Х. Башкорт прозаЬыныц жанр-стиль канундары. 9фе: Китап, 2007. 463 б.

5. Гареева Г.Н. Психологизм в башкирской прозе 1960-1980-х годов: Учебное пособие для студентов вузов. Уфа: РИЦ БашГУ 2012. 140 с.

6. Гэрэева Г.Н., Рафиков Б.З. Башкорт эзэбиэте тарихы. 6 томда. Т. 6. 9фе: Китап, 1996. 710 б.

7. XX-XXI быуат башкорт эзэбиэте: югары укыу йорттары есен дэреслек / Башкорт дэYлэт университеты. 9фе: БашДУ РБY, 2017. 648 б.

8. ХХ быуаттыц икенсе яртыЬындагы башкорт прозаИ^1: Fилми бадма: Монография. 9фе: БашДУ РБY, 2010. 159 б.

9. Пархоменко М. Горизонты реализма. М.: Сов. писатель, 1972. 464 с.

REFERENCES

1. Baimov, R.N. Sudbazhanra [The Fate of the genre]. Ufa: Bashkir book publishing house, 320 p. (in Russ.).

2. Baimov, R.N. Torlo yildartha tyughan ujthar: haylanma makalalar [Judgments of different years: selected works]. Ufa: Gilem, 2007. 380 p. (in Bashkir).

3. Vakhitov, A.H. Janr i stil v bashkirskoj prozi [Genre and style in Bashkir prose]. Ufa: Bashkir book publishing house, 1982. 348 p. (in Russ.).

4. Vakhitov, A.H. Bashkort prozahynyn janr-styl kanundary [Genre and style patterns of Bashkir prose]. Ufa: Kitap, 2007. 463 p. (in Bashkir).

5. Gareeva, G.N. Psihologizm v bashkirskoj prozi 1960-1980-h godov [Psychologism in Bashkir prose of the 1960s and 1980s]. A textbook for University students. Ufa: RITS Bashgu, 2012. 140 p. (in Russ.).

6. Gareeva, G.N., Rafikov, B.Z. Bashkort athabiyaty tarihy. 6 tomda. [Bashkir literature]. In 6 vol. Vol. 6. Ufa: Kitap, 1996. 710 p. (in Bashkir).

7. XX-XXI byuat bashkort athabiaty: ughary ukyu yorttary oson dareslek [Bashkir literature of the XX-XXI centuries: textbook for higher educational institutions]. Ufa: RITS Bashgu, 2017. 648 p. (in Bashkir).

8. XX byuattyn ikense yartyhyndaghy bashkort prozahy: Ghilmi basma: Monographiya [Bashkir prose of the second half of the twentieth century]. Ufa: Bashkir university press, 2010. 159 p. (in Bashkir).

9. Parkhomenko, M. Horizonti realizma [Horizons of realism]. Moscow: Sov. writer, 1972. 464 p. (in Russ.).

DOI 10.24411/2223-0564-2020-10308 З.А. Байрактар, А.В. Махмудова УДК 801.83

ПОЛИТИЧЕСКАЯ И СОЦИАЛЬНО-КУЛЬТУРНАЯ ЖИЗНЬ ОСМАНСКОЙ ИМПЕРИИ В САТИРИЧЕСКОМ ЖУРНАЛЕ «МОЛЛА НАСРЕДДИН»

Аннотация

Сатирический журнал «Молла Насреддин» впервые был издан в 1906 году на арабском алфавите и издавался в Тбилиси, Тебризе и Баку вплоть до 1931 года. Для названия журнала неслучайно было выбрано имя Ходжи Насреддина, героя юмористических и сатирических анекдотов мусульманского Востока. Это образ вольнодумца, бунтаря, который высмеивает людские пороки. Имя и образ Ходжи Насреддина, в Азербайджане - Молла Насреддин, были одной из важных причин, по которой название журнала должно было прояснить идейное направление журнала и обратить внимание на ряд недостатков в политической, социальной и культурной жизни людей в государстве.

Во многих выпусках журнала, изданных в 1906-1925 гг., обсуждались актуальные проблемы, повседневные новости Османской империи. В разных номерах журнала есть много сатирических и юмористических сочинений и карикатур на тему отношений между Османской империей и Италией, Османским государством и Болгарией, Османским государством и Боснией и Герцеговиной, использования турецкого языка, деятельности султана Абдул-Гамида II.

В журнале «Молла Насреддин» статьи о политической, социальной и культурной жизни Османской империи, новости, критика и оценки были представлены в сатирическом, иногда в юмористическом стиле, также были опубликованы на данную тему стихи о жизни Османской империи. Политическая, социальная и культурная жизнь Османской империи 1907-1914 гг. была оценена в сатирическом журнале «Молла Насреддин» в соответствии с концепцией журнала.

Зульфикар Абдуррагим оглы Байрактар, кандидат филологических наук, доцент государственного университета им. Бандырма Ониеды Эйлюла (Бандырма, Турция), e-mail: zulfikarbay@gmail.com

Zulfikar Abdurragim Bayraktar, Cand.Sc. (Philology), Associate Professor, state University named after Bandirma Onieda Eylul (Bandirma, Turkey), e-mail: zulfikarbay@gmail.com

Айнура Вагиф кызы Махмудова, кандидат филологических наук, старший научный сотрудник Института языкознания им. Насими Национальной академии наук Азербайджана (Баку), e-mail: aynuram@ rambler.ru

Aynura Vagif Mahmudova, Cand.Sc. (Philology), National Academy of Sciences of Azerbaijan Institute of Linguistics named after Nasimi (Baku), e-mail: aynuram@rambler.ru

© Байрактар З.А., Махмудова А.В., 2020

ПРОБЛЕМЫ ВОСТОКОВЕДЕНИЯ. 2020/3 (89)

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.