Научная статья на тему 'МОСТАЙ КəРИМДЕң ТОРМОШ һəМ ИЖАД ЮЛЫНДА БөЙөК ВАТАН һУғЫШЫ (1941-1945)'

МОСТАЙ КəРИМДЕң ТОРМОШ һəМ ИЖАД ЮЛЫНДА БөЙөК ВАТАН һУғЫШЫ (1941-1945) Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
3708
32
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
БАШКИРСКАЯ ЛИТЕРАТУРА / BASHKIR LITERATURE / ТВОРЧЕСТВО МУСТАЯ КАРИМА / CREATIVITY OF MUSTAI KARIM / ПЕРИОД ВЕЛИКОЙ ОТЕЧЕСТВЕННОЙ ВОЙНЫ / PERIOD OF THE GREAT PATRIOTIC WAR / ФРОНТОВЫЕ СТИХИ / FRONTLINE POEMS / ВОЕННАЯ ЛИРИКА / MILITARY LYRICS / ВОЕННАЯ ГЕРОИКА / MILITARY HEROICS / ATMOSPHERE OF THE FRONT / THOUGHTS OF A SOLDIER / MILLIONS OF VICTIMS / TRAGIC DESTINY

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Багишаева Зарина Ураловна

Башкирская литература во время Великой Отечественной войны была тесно связана с жизнью народа. В ней поднимаются актуальные вопросы той эпохи. Именно в этот ответственный момент, когда решалась судьба Отчизны, мастера пера показали свою готовность посвятить во благо Великой Победы не только творчество и талант, но и жизнь. Так, народный поэт Башкортостана Мустай Карим от начала до конца войны был на фронте. В начале он обучался в краткосрочных военных курсах и служил начальником отдела связи и штаба дивизиона артиллерии. Все эти годы, проведенные на фронте, оставили неизгладимый след в его жизни и творчестве. Поэзия молодого М. Карима, начавшего заниматься творческой деятельностью в 1935-1936 гг., в годы Великой Отечественной войны перевоплощается по-новому. Раскрывается его талант, формируется собственный поэтичеcкий голос, и он сам закаляется как настоящий гражданин и поэт. Все, что пережил поэт и военный журналист М. Карим, нашло отражение в его произведениях. Он очень тонко чувствовал сущность и атмосферу фронта, мысли солдата. Перед тем, как идти на фронт, поэт написал очень актуальное стихотворение «Мин фронтҡа китәм, иптәштәр!» (1941; «Я ухожу на фронт, товарищи!»), где выразил свое отношение к предстоящей борьбе, и оно, таким образом, прозвучало словно клятва солдата перед народом и Родиной. Книгу, выпущенную во время Великой Отечественной войны, М. Карим назвал «Минең атым» (1943; «Мой конь»). Здесь собраны фронтовые стихи про смелых, отважных солдат. Отличается своеобразием стихотворение «Ҡояш сыҡҡан яҡта, йыраҡта...» (1944; «Далеко, где солнце всходит»), посвященное 25-летию Башкортостана. В этом произведении лирический герой индивидуализирован отдельными биографическими моментами. Он башкирский джигит, который рос на Урале на берегу реки Агидель. Творчеству М. Карима периода Великой Отечественной войны свойственен собирательный образ воина 112-й Башкирской кавалерийской дивизии, который совершал многочисленные подвиги во благо народа. Этот лирический герой в стихах изображается таким отважным бойцом, как самый настоящий Урал батыр, сражающийся со злым «драконом» фашизмом. Это наблюдается в стихах «Яр ситендә» (1943; «На берегу»), «Атлылар йыры» (1944; «Песня конников»), цикле стихов «Днестрҙа май» (1944; «Май на Днестре») и др. М. Карим был тяжело ранен во время боя в степях г. Орел и очень долго лежал в госпитале. После выписки поэт работал военным корреспондентом во фронтовых газетах «Советский воин» и «За честь Родины». Он общался солдатами разных подразделений, узнал поближе их характер, мировосприятие, что в дальнейшем ему помогло все эти качества отобразить в лирическом герое своих произведений. Автор искренне поражается добрым качествам солдат будь он хоть простым конным, пешим, танкистом, летчиком во всех этих военных М. Карим находил только положительные черты характера и радовался этому. Несмотря на миллионные жертвы, на трагичные судьбы, мастер пера не кидается в своих произведениях на врага с показательной ненавистью. Его стихи отличаются умеренностью, мудростью, поэтому и поэтическим произведениям периода 1943-1944 гг. свойственны утихомиренность, умиротворение. М. Карим в своих стихах никогда не был слишком громким, он не рвался вперед, чтобы его услышали сквозь шум выстрелов. Его поэтический голос периода Великой Отечественной войны силен именно тишиной и штилем. Однако как песня солдата, военная лирика М. Карима была слышна из далекой Украины до самого Башкортостана. Она восхвалялась всеми фронтовиками. Стихи поэта имели известность не только среди воинов башкирской конной дивизии, но тепло воспринимались и солдатами других национальностей. Как и другим поэтам-фронтовикам, М. Кариму очень знакома атмосфера тяжелых военных действий. Народная пословица гласит: «Если слово джигита выстреленная стрела, то слово солдата пуля, попавшая в мишень». Таковым, к примеру является стихотворение «Башҡорт халҡына яуап хат» («Ответное письмо башкирскому народу»), это пламенный привет Родине от солдат, обладающий высоким пафосом героической поэмы. По стихотворной форме произведение напоминает кубаир. Ответное письмо имеет поэтическое обобщение, в котором говорится о том, что победа и радость еще впереди. В годы Великой Отечественной войны М. Карим писал не только стихи, но и поэмы, которые во всей красе изображают фронтовую жизнь. Их отличительная черта в том, чтобы изобразить военную героику как в народных сказках вместе с отвагой и в то же время романтикой. Таковыми являются его две поэмы «Декабрь йыры» (1942; «Декабрьская песня») и «Үлмәҫбай» (1942-1944; «Ульмесбай»). Таким образом, годы Великой Отечественной войны занимает особое место в творчестве М. Карима. Поэт всегда был вместе с народом, поэтому его поэзия бессмертна, народ до сих пор воспевает своего мастера слова.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

The Great Patriotic War in life and creativity of Mostaj Karim

Bashkir literature of the period of the great Patriotic war was closely connected with the life of people, it raises important questions of this era, United and calling for the fight for freedom of their Motherland. It was at this crucial moment, the writers have shown not only their creativity and talent, but also dedicated life to the benefit of the great victory. People's poet of Bashkortostan, the great master of belle-lettres Mustai Karim from the beginning to the end of the war was at the front. He first studied at short military courses and served as chief of the division of communication and the headquarters of division artillery. All these years spent at the front left an indelible mark on the life and work of Mustai Karim. Poetry of the young poet, who began to engage in creative work in 1935-1936, during the great Patriotic war was transformed in a new way. The war reveals his talent and formed his own poetic voice, and he hardened himself as a real citizen and poet. All that the poet and war reporter Mustai Karim reflected in his works. He is able to feel the essence and atmosphere of the front, thoughts of a soldier. Before going to war, the poet wrote a very relevant verse, I go to the front, comrades! (1941), where he expressed his attitude about the upcoming battle and the poem, therefore, sounded like a oath of a soldier to his nation and Homeland. The book, which was released during the great Patriotic war, the author called My horse (1943). Collected here are the front-line verses about, brave soldiers. Creativity of Mustai Karim during the great Patriotic war was peculiar to the warrior Bashkir cavalry division, which had carried out many heroic deeds during the war. This lyrical hero in poetry is portrayed, like a real Ural Batyr, who fights an evil dragon fascism. It is observed in such poems as Song of the horse, On the young canes splash, May on the Dniester, etc. Despite millions of victims and tragic fates Mustai Karim is revealing hatred doesn't attack the enemy in his works. The verses of the poet are characterized by moderation, wisdom. He's very patient, so the poetry of the period 1943-1944 calls for, peace. As the song of a soldier, military lyrics, M. Karim was heard from far-away Ukraine to the Republic of Bashkortostan. He praised all veterans. His poetry was known not only among the Bashkir cavalry division, but was warmly regarded by men of other nationalities. During the great Patriotic war Mustai Karim wrote not only poems, but poems portrayed front line life. Their distinctive feature is to portray the military as heroic in folk tales together with courage and at the same time romance. Those are his two poems Song of December and Ulmesby. Thus, the years of the great Patriotic war occupy a special place in the work of M. Karim. The poet has always been with the people: therefore his poetry is immortal, people still sing eulogies to the great poet.

Текст научной работы на тему «МОСТАЙ КəРИМДЕң ТОРМОШ һəМ ИЖАД ЮЛЫНДА БөЙөК ВАТАН һУғЫШЫ (1941-1945)»

НАУЧНАЯ СМЕНА

»да. »да. .'V. .-т«. »да,. ¿да. ¿да. .да. .V/, л»?, ¿да. .«V, л;?, ¿гг. .да. ."V. ¿т^ .да. .-!?. ^ ¿т^ .да. .да. .да. лт«. ¿да. ¿»V. л??.

З.У. Багышаева УДК 821 (470.57.)

МОСТАЙ КЭРИМДЕЦ ТОРМОШ ЬЭМ ИЖАД ЮЛЫНДА

Бейек ватан ьугышы (19411945)

ВЕЛИКАЯ ОТЕЧЕСТВЕННАЯ ВОЙНА (1941 1945) В ЖИЗНИ И ТВОРЧЕСТВЕ МУСТАЯ КАРИМА

Аннотация

Башкирская литература во время Великой Отечественной войны была тесно связана с жизнью народа. Именно в этот ответственный момент, когда решалась судьба Отчизны, мастера пера показали свою готовность посвятить во благо Великой Победы не только творчество и талант, но и жизнь. Так, народный поэт Башкортостана Мустай Карим от начала до конца войны был на фронте. Все эти годы, проведенные на фронте, оставили неизгладимый след в его жизни и творчестве.

Поэзия молодого М. Карима, начавшего заниматься творческой деятельностью в 1935-1936 гг., в годы Великой Отечественной войны перевоплощается по-новому. Раскрывается его талант, формируется собственный поэтический голос и он сам закаляется как настоящий гражданин и поэт.

Все, что пережил поэт и военный журналист М. Карим, нашло отражение в его произведениях. Он очень тонко чувствовал сущность и атмосферу фронта, мысли солдата. Перед тем, как идти на фронт, поэт написал очень актуальное стихотворение «Мин фронтка китэм, иптэштэр!» (1941; «Я ухожу на фронт, товарищи!»), где выразил свое отношение к предстоящей борьбе, и оно, таким образом, прозвучало словно клятва солдата перед народом и Родиной.

Книгу, выпущенную во время Великой Отечественной войны, М. Карим назвал «Минец атым» (1943; «Мой конь»). Здесь собраны фронтовые стихи про смелых, отважных солдат. Отличается своеобразием стихотворение «Кояш сыккан якта, йыракта...» (1944; «Далеко, где солнце всходит»), посвященное 25-летию Башкортостана. В этом произведении лирический герой индивидуализирован отдельными биографическими моментами. Он - башкирский джигит, который рос на Урале на берегу реки Агидель.

Творчеству М. Карима периода Великой Отечественной войны свойственен собирательный образ воина 112-й Башкирской кавалерийской дивизии, который совершал многочисленные подвиги во благо народа. Этот лирический герой в стихах изображается таким отважным бойцом, как самый настоящий Урал батыр, сражающийся со злым «драконом» - фашизмом. Это наблюдается в стихах «Яр ситендэ» (1943; «На берегу»), «Атлылар йыры» (1944; «Песня конников»), цикле стихов «Днестру май» (1944; «Май на Днестре») и др.

М. Карим был тяжело ранен во время боя в степях г. Орел. После выписки из госпиталя поэт работал военным корреспондентом во фронтовых газетах «Советский воин» и «За честь Родины». Он общался с солдатами разных подразделений, узнал поближе их характер, мировосприятие, что в дальнейшем ему помогло все эти качества отобразить в лирическом герое своих произведений. Автор искренне поражается добрым качествам солдат - будь он хоть простым конным, пешим, танкистом, летчиком - во всех этих военных М. Карим находит только положительные черты характера и радуется этому.

Несмотря на миллионные жертвы, на трагичные судьбы, мастер пера не кидается в своих произведениях на врага с показательной ненавистью. Его стихи отличаются умеренностью, мудростью, поэтому и поэтическим произведениям периода 1943-1944 гг. свойственны утихомиренность, умиротворение.

М. Карим в своих стихах никогда не был слишком громким, он не рвался вперед, чтобы его услышали сквозь шум выстрелов. Его поэтический голос периода Великой Отечественной войны силен именно тишиной и штилем.

Багишаева Зарина Ураловна, аспирантка факультета Башкирской филологии и журналистики БашГУ, журналист редакции журнала «Аманат» ГУП РБ Издательский Дом «Республика Башкортостан» (Уфа), e-mail: bagishaeva.zarina@yandex.ru

Zarina U. Bagishaeva, 2nd year post-graduate student, faculty of Bashkir philology and journalism, Bashkir state University, State unitary enterprise Republic of Bashkortostan printing house, magazine Amanat, journalist (Ufa), e-mail: bagishaeva.zarina@yandex.ru

Однако как песня солдата, военная лирика М. Карима была слышна из далекой Украины до самого Башкортостана. Она восхвалялась всеми фронтовиками. Стихи поэта имели известность не только среди воинов башкирской конной дивизии, но тепло воспринимались и солдатами других национальностей.

Как и другим поэтам-фронтовикам, М. Кариму очень знакома атмосфера тяжелых военных действий. Народная пословица гласит: «Если слово джигита - выстреленная стрела, то слово солдата - пуля, попавшая в мишень». Таковым, к примеру является стихотворение «Баш-корт халкына яуап хат» (1943; «Ответное письмо башкирскому народу»), это пламенный привет Родине от солдат, обладающий высоким пафосом героической поэмы. По стихотворной форме произведение напоминает кубаир1. Ответное письмо имеет поэтическое обобщение, в котором говорится о том, что победа и радость еще впереди.

В годы Великой Отечественной войны М. Карим писал не только стихи, но и поэмы. Их отличительная черта в том, чтобы изобразить военную героику как в народных сказках вместе с отвагой и в то же время романтикой. Таковыми являются его две поэмы «Декабрь йыры» (1942; «Декабрьская песня») и <^лмэдбай» (1942-1944; «Уль-месбай»).

Таким образом, Великая Отечественная война занимает особое место в творчестве М. Карима.

Ключевые слова: башкирская литература, творчество Мустая Карима, период Великой Отечественной войны, фронтовые стихи, военная лирика, военная героика.

Zarina U. Bagishaeva

THE GREAT PATRIOTIC WAR IN LIFE AND CREATIVITY OF MUSTAY KARIM

Absract

Bashkir literature of the period of the great Patriotic war was closely connected with the life of people, it raises important questions of this era, United and calling for the fight for freedom of their Motherland. It was at this crucial moment, the writers have shown not only their creativity and talent, but also dedicated life to the benefit of the great victory.

People's poet of Bashkortostan, the great master of belle-lettres Mustai Karim from the beginning to the end of the war was at the front. He first studied at short military courses and served as chief of the division of communication and the headquarters of division artillery. All these years spent at the front left an indelible mark on the life and work of Mustai Karim.

Poetry of the young poet, who began to engage in creative work in 1935-1936, during the great Patriotic war was transformed in a new way. The war reveals his talent and formed his own poetic voice, and he hardened himself as a real citizen and poet.

All that the poet and war reporter Mustai Karim reflected in his works. He is able to feel the essence and atmosphere of the front, thoughts of a soldier.

Before going to war, the poet wrote a very relevant verse, I go to the front, comrades! (1941), where he expressed his attitude about the upcoming battle and the poem, therefore, sounded like a oath of a soldier to his nation and Homeland.

The book, which was released during the great Patriotic war, the author called My horse (1943). Collected here are the front-line verses about, brave soldiers.

Creativity of Mustai Karim during the great Patriotic war was peculiar to the warrior Bashkir cavalry division, which had carried out many heroic deeds during the war. This lyrical hero in poetry is portrayed, like a real Ural Batyr, who fights an evil dragon - fascism. It is observed in such poems as Song of the horse, May on the Dniester, etc.

Despite millions of victims and tragic fates - Mustai Karim is revealing hatred doesn't attack the enemy in his works. The verses of the poet are characterized by moderation, wisdom. He's very patient, so the poetry of the period 1943-1944 calls for, peace.

As the song of a soldier, military lyrics, M. Karim was heard from far-away Ukraine to the Republic of Bashkortostan. He praised all veterans. His poetry was known not only among the Bashkir cavalry division, but was warmly regarded by men of other nationalities.

During the great Patriotic war Mustai Karim wrote not only poems, but poems portrayed front line life. Their distinctive feature is to portray the military as heroic in folk tales together with courage and at the same time romance. Those are his two poems Song of December and Ulmesby.

Thus, the years of the great Patriotic war occupy a special place in the work of M. Karim. The poet has always been with the people: therefore his poetry is immortal, people still sing eulogies to the great poet.

Кубаир ("Кобайыр), 1) поэтический жанр башкирского фольклора и изустной литературы; 2) эпос.

Key words: Bashkir literature, creativity of Mustai Karim, period of the Great Patriotic War, atmosphere of the front, thoughts of a soldier, frontline poems, millions of victims, tragic destiny, military lyrics, military heroics.

Бейек Ватан Иугышы осоронда башкорт эзэ-биэте ауыр Иынау^арга, катмарлы хэл-тороштар-га карамадтан, Y3енсэлекле Yдеш дэYерен кисе-реп, яцы Ъызаттар менэн байыны. Донъяныц аяуИы^ Иугыш тарафынан тыу^ырылган кот ос-кос фажигэлэренэ, шулай уж илдец идеологик тормошондагы Иэр терле каршылыктарына биреш-мэй, ул яцы осорза Y3енец йэшэY кес-'к^этен, ныклы^ын Иэм какшамад икэнлеген ^рЬэтте.

Дейем эйткэндэ, дэЪшэтле йылдар дэYерен-дэге башкорт эзэбиэте халык тормошо менэн тыгыз бэйлэнештэ Yдеп кенэ калмай, э заман есен актуаль проблемаларзы кYтэреп, барыЪын да берлэштереп, ил азатлыгы есен яуга туплаусы оран булып яцгырай. Ватандыц йэшэYе-йэшэмэYе мэсьэлэИе хэл ителгэн иц кидкен, яуаплы мэлдэрзэ языусылар Y??эренец илИамын Иэм талантын гына тYгел, кандарын Иэм хатта FYмерзэрен дэ оло ецеY эшенэ баFышланылар [1, 18 б.].

Башкортостаныбыззыц халык шаFиры, бейек эзибебез Мостай Кэрим дэ Бейек Ватан hуFышы башланыу менэн армия сафына алына Иэм hуFыштыц ецеY менэн тамамланыуына ти-клем фронтта була. Ул кыдка сроклы хэрби курстарза укы^ас, башта элемтэ бYлеге hэм артиллерия дивизионы штабы начальнигы булып хезмэт итэ. Илебеззец ут эсендэ Yткэн дYрт йылы М. Кэримдец тормошона hэм ижади эшмэкэр-легенэ ныклы йоFонто яhап, тэрэн эз калдыра.

1935-1936 йылдарза эзэбиэткэ килгэн йэш шаFирзыц поэзия^1 Бейек Ватан hуFышы йыл-дарында яцы hынланыш ала. Уныц hэлэте, поэтик тауышы асыклана, ул Y3е гражданин hэм шаFир буларак сыныFып етэ.

hуFыштыц баштарынан алып азактарына саклы тиерлек фронттар кискэн, яу юлдарын Yткэн яугир шаFир, хэрби журналист кYпте кYPзе, ^пте кисерзе, шулар кYцел моцо булып шотыр юлдарына кYCте. Ул hалдат кешенец уй-тоЙFоларын тэрэнерэк ацлап hYрэтлэй башланы.

Фронтка китерзэн алда язьютан «Мин фронтка китэм, иптэштэр!» (1941) тигэн шиFыры ицгэ шинель hалFан совет кешелэренец ил алдындаFы поэтик анты булып я^ыраны.

Ышан, атай, hин эйэрлэп биргэн Акбуз атым минец абынмад, Йэшец тамFан был кылысты, эсэй, hуFарырмын дошман канына [2, 61 б.].

Ата-эсэнец улына фатиха биреYе, улдарыныц быFа яуап-анты рэYешендэ hYрэтлэнгэн яуFа озатыу йолаhы шиFырза, халык ижадындаFыса, киц дейемлэштереYгэ эйэ. Атай эйэрлэп биргэн акбуз ат, эсэй hузFан «зур яузарза ецеп кайткан дэhшэт кылысы», шуларзы алFан улан, халык эпосындаFы легендар Акбузат, алмас кылыс, Урал батыр образдарына барып тоташып, символик тед ала.

Бейек Ватан hуFышы йылдарында сыккан бер китабын М. Кэрим «Минец атым» (1943) тип атаны. Фронтта язылFан был шотырзарыныц байтаFында шаFир элегэ ^1байлы hалдаттыц яу кырындаFы батырлыFын, физик hэм рухи кесен hYрэтлэYгэ зур урын бирзе. Айырыуса Башкортостандыц егерме биш йыллы^ына арналFан «Жояш сыккан якта, йыракта...» шиFырында был лирик герой айырым биографик моменттар менэн индивидуаллэштерелеп кылы-кЪырланды. Ул батыр - мэFрYP Урал буйында АFизел hыуын эсеп Yдкэн Башкортостан егете [3, 216 б.].

М. Кэримдец яу осорон ^1нланды^ан ижа-дына Бейек Ватан hуFышы фронттарында зур каhарманлыктар кYрhэткэн Башкорт атлы дивизия^1 яугирыныц типик бер образы хас. Был лирик герой, шаFирзыц «Атлылар йыры», «Яр ситендэ йэш камыштар болFана», «Днестрза май» кеYек шотырзарынан кYренеYенсэ, до-шманды эзэрлеклэп, Украина далалары аша кылыс сайкап уза, Дон, Днепр, Днестр йыэталарында акбуз атын hуFара. Ул эйэренэн тешмэй яуыз фашизм-аждаhа менэн Урал батырзай алыша.

М. Кэрим, 1942 йылдыц август айында Орел далаларында барFан хэтэр hуFыштарзыц береhендэ каты яраланып, бик озак госпиталдэ ята. Терелеп, яцынан сафка бадкас, «Совет hуFышсыhы» [кенъяк-кенбайыш фронт (hуцынан 3-се Украина) газетаhы; «Советский воин»] hэм «За честь Родины» (рус., укр., Yзб., казак., тат. телдэрендэ сыккан) тигэн фронт гэзиттэрендэ хэрби корреспондент булып эшлэй. Терле подразделение hалдаттары менэн якындан аралашыу яу йылдарында совет hалдатыныц ха-рактерын, рухи кисерештэрен тэрэнерэк белергэ ярзам итэ. Совет hалдатымы, hыбайлымы ул, йэйэYлеме, танкисмы, летчикмы - кем генэ булмаЬын, шаFир уларзыц кYркэм сифаттарын

^реп Иоклана Иэм шулар^ы бер бетен итеп лирик геройында сагылдырырга тырыша.

Башкорт шагирыныц 1943-1944 йылдар^а ижад ителгэн кYпселек шигыр^ары Украина ерен азат есен барган ауыр Иугыш эсендэ

язылыуына, бомбалар кYкрэYе, йерэк аша Yтеп, йыр юлына сыцлап койолоуына карамадтан, уныц яу поэзияЬы шаулы тYгел. Дошманга Yс Иэм нэфрэт менэн кайнаган шагир ^целе шигырына зэИэр ярЪып, дардлап ^смэй. Сабыр Иэм тY5ем холокло Иалдаты кеYек, уныц поэзияЬы ла сабыр. М. Кэрим туп тауыштарын каплайым, Иугыш шауы аша енемде еткерэйем тип, Иис Иерэнлэмэд. Ьерэнгэ караганда уныц поэтик та-уышы тыныслыгы Иэм тымыклыгы менэн кесле [4, 52 б.].

М. Кэримдец окоп си^эмендэ Ygкэн кYгэрсен сэскэИе, ямгыр тамсылары, Ирэндек кы^ы Нэфисэнэн кэ^ерле бYлэк терепкэ Иэм уныц кош телендэй генэ йылы hYзе, Иейгэнснец ягымлы карашы, hYрелмэg мехэббэте хакындагы нэфис Иэм сабыр шигырзары ут-дауыл эсендэ, тыуган ер^эн, Fаилэhенэн бик алыдта на^га бик тан^гклаган hалдатка ти^ерэк етэлэр, уныц нескэ ^целен ныгырак билэй^эр.

Мидал есен «Терепкэ» (1942) шигырын карап Yтэйек. Бында шагир бYлэккэ алган терепкэhе хакында hейлэй. ТYбэндэге шигри юлдар экиэттэге батыр^ы хэтерлэткэн hымак:

Ете атакала елеп сыктым,

Ете яу^а ецеп, hау кайттым,

Ышанысыц hаклап ут уйнаттым,

Э терепкэцде, Ъылыуым, ... югалттым [2, 66 б.].

КYренеYенсэ, ут-hыу эсендэ йерегэн яугирзарзы йэн-яктан югалтыу^ар hаFалап кына тора. Югалтыу^ар хакында уйланыу^ар менэн башланып киткэн «Ярлыкау» повесы ла Бейек Ватан hуFышы осорон hYрэтлэй. Унда йэш командир Йэнтимер Байназаровтыц уйланыу^ары аша эдэр^е укыусы hуFыш дэYерендэге йэн е^гес вакигаларга, нахакка FэйеплэYЗэргэ шаhит була. Бигерэк тэ сая украин егете Любомир Зух менэн испан кы^ы Мария-Терезаныц ид киткес мехэббэте хайран итэ. Йэш герой^ар ^целдэ йэллэY тоЙFоhо уята, сенки улар заман корбандарына эйлэнэ. Автор^ыц одталыгы бе^гэ, йэгни укыусыларына, шул осор^оц каты канундарын якындан той^орта, хатта Мостай Кэрим Y3е лэ улар^ыц янында йерей hэм борсола тедле. Шундай йэн эрнеткес, ^цел тетрэткес

эдэр^э лэ матурлыкка урын бар: автор терле тэбигэт кYренештэрен ку? алдына бадтырырлык итеп hYрэтлэй.

Яу яланындагы мехэббэт Мостай Кэримдец шигриэтендэ ныклы сагыла. Мэдэлэн, «Ьалдат hаFына hейгэнен» (1943) тигэн шигырында автор ике йэш йерэктец мехэббэтен генэ тYгел, э кинэйэлек менэн дошманды ла hынландыра hэм уны ай^ы каплаусы болот ^ренеше менэн сагыштыра.

Шигыр^а hалдат яу^аштарын дошманды ецергэ ендэй, ай^ы болот артынан тартып сыгарайык, тиеYе лэ шуга ишара яhай.

Туган моцдо ^^ырган ошо hалдат йырын-дай, М. Кэримдец ¿ур hейеY, ^Ьагыш тоЙFоhо менэн hуFарылFан яу лирика^1 Украина яланда-рынан алыд Башкортостанга ла асык ишетелде, фронтовиктар^ыц ^целенэн дэ тэрэн урын алды. Уныц яу йылдарында ижад ителгэн эдэр^эренец Башкортостанда гына тYгел, бэлки фронтта, айырыуса башкорт атлы дивизияhы hалдаттары араhында киц таралыуы, яратып укылыуы был хакта кYп нэмэ hейлэй. М. Кэримдец «Совет hуFышсыhы» гэзитендэ хэрби корреспондент бу-лып эшлэгэн сагында я^ылган hэм улар^ыц байтагы рус шагиры Александр Недогонов тара-фынан руссага тэржемэ ителеп, фронт гэзиттэ-рендэ бадылган, татар, Yзбэк, ка^ак, эрмэн, эзербайжан, молдаван телдэрендэ лэ донъя кур-гэн шигыр^ары совет hалдаттарыныц терле мил-лэттэренэ таныш икэнлеген дэ ацлата.

^ренекле фронтовик шагир^ар^ыц был йыл-дар^агы поэзияhы кеYек, М. Кэрим лирикаЪыныц кесе бер калактан ашаган, бер окопта йэ дзотта Yткэргэн, ауыр hуFыш йылдарын бергэ кискэн совет hалдаты кYцелен якшы белеYенэ бэйлэнгэн. «Эгэр егет hYзе аткан ук икэн, hалдат hYзе сэпкэ тейгэн пуля ул», тип эйтелэ халык мэкэлендэ. Шагир^ыц hалдаттар исеменэн я^ылган «Башкорт халкына яуап хаты» фронтовиктар^ыц снайпер пуля^шдай мэргэн hэм етез hYзен, таш едтендэ Ygкэн гелдэр^эй сы^ам hэм нескэ хистэ-рен тыуган халкына йыр итеп, шигри сэлэм итеп еткереYсе поэтик эдэр ул. Yз тыуган республика-hынан, халкынан алган ¿ур сэлэм-хат кеYек, был яуап-хат Y?е лэ югары пафослы героик поэма дэрэжэhендэ.

«Вакигалар вакыттар^ан киц сакта, hэр кенебез мэцгелеккэ тиц сакта... Ябай ир^эр арыдлан булган мэлдэ... батыр^ар^ыц дандары шаулаганда, hэм FYмерзэр мэцгелек яулаганда...» я^ылган был яуап хатыныц халык поэзия^ш-

МОСТАЙ КЭРИМДЕН, ТОРМОШ ЬЭМ ИЖАД ЮЛЫНДА БеЙеК ВАТАН ЬУГЫШЫ (1941-1945)

87

дагылай югары пафослы башланышы, кобайыр форма^ша тартым строфаhы уны баштан ук ге-роик эпостарга якын итэ.

Башкорт халкыныц 1943 йылдыц йэйендэ башкорт фронтовиктарына язган хатыныц халыксан тапкыр образдары менэн hуFарылFан прозаик елештэре йыш кына героик эпостан йэ^э кобайырзан алынган шигри цитаталар менэн кесэйтелгэн кеYек, яуап хаты ла шундай стилгэ, халыксан поэтик алымдарга кейлэнгэн.

Илебеззец гэскэрзэре hанынса,

Тэндэрзэге кандарзыц кайнарынса,

Атылган ук, идкэн ел тизлегендэ,

Яуза яр^1ган ат етезлегендэ,

Сэлэмебез барhын hицэ, ай, Урал,

Улдарыцдыц оло хермэт hYзен ал!

Тыцла, яуап hYзе эйтэ улдарыц,

Тыцла, улар сиртэ кYцелец кылдарын [2, 86 б.].

Бына шундай халыксан поэтик фекерлэYЗэр, тапкыр сагыштырыузар, кобайырзыц оран-яуап алымдары менэн тукылган был эдэр.

Халыктыц хаты Урал тауыныц кицлеген, Ьакмар Ъыуыныц сафлыгын, hандуFас йырза-рыныц шатлыгын, карттарзыц акыл йылдамлы-гын, сабыйзарзыц тэYге кат йылмайыуын, эсэ hейеYе тэмен, тыуган ил йерэгенец зур сэлэмен алып килгэн кеYек, кYцелдэргэ - эсэ hете, белэк-тэргэ - арыдлан кесе, йерэктэргэ - ярЬыткыс тамсы булган тедле, яуап хаты ла шундай тыл-сымга эйэ. Хэтэр яу йылдарында уттар-hыузар кисеп, яу йереп торган hалдаттарзыц ауыр hуFыш юлын, ецеY шатлыгын hейлэгэн яуап хат ул. Фашизмдыц беззец илгэ килтергэн казаЬы, етем калган балаларзыц KYЗ йэше, ^Ьэлэк булган батырзарзыц хэлэл каны есен Yс менэн канган hэм нэфрэт кылысын кайраган совет hалдат-тарыныц анты ул.

Совет hалдатыныц тыуган халкына ошо какшамад анты, хэрби рапорты, кайнар рэхмэте, изге телэге, хэйерле хэбэре булыр hYЗЗэрен шагир YЗ йерэге аша Yткэреп, шуларзы осор коштай шигри сэлэм-хат итеп ойоштороуы hэм хаттыц ташка бадылып сыгыуы, уны hэр кемдец YЗ улынан, атаhынан, иренэн йэ hейгэн йэренэн хат итеп кабул итерлек булыуы - барьДы ла эдэрзец поэтик дейемлэштерелеY югарылыгынан килэ.

Хатта, эйтелгэнсэ, яузыц кызыу кендэре hэм Зур ецеY юлдары алда эле, тип яза шагир:

Э хэзергэ яузыц кызыу кендэре, Яцгырай хэл иткес hежYмдэр hерэне.

Дерлэп яна Днепроныц аръягы, Сакыра беззе Молдавия ярзары...

Башкортостан! ^зэт ецеY юлдарын, Шул юл менэн hицэ кайтыр улдарыц [2, 93 б.].

М. Кэримдец яу йылдарындагы ижадында поэмалар YЗе бер айырым урын билэй. Уларзыц киммэте hэм YЗенсэлеге поэзияныц айырым hызаттарын артабан тэрэнэйтеYЗЭ, бигерэк тэ яу героика^ш экиэттэргэ тиц батырлык, югары романтика сифаттары менэн hуFарыуза, совет hалдатыныц эпик образын одта кэYЗЭЛэндереYЗЭ. Шул ук вакытта «Декабрь йыры» hэм «Yлмэgбай» поэмалары шагирзыц hуFышка ти-клемге поэзияhында асык беленгэн эпик башлангысты кицэйтэ hэм тэрэнэйтэ тешеYЗэре ягынан да эhэмиэтле.

ТэYге поэмалагы «Йырзыц башы» бYлегендэ автор совет халкын ер кыртышлап, гэрэсэт сэсеп килеYсе аждаhа-фашизм менэн алышыусы, ике дицгез ярына бадкан каhарман рэYешендэ hынландыра. Шулай киц hуFыш панорамаhында ирэбе hынды тедмерлэгэндэн hуц ул ике бYлектэ конкрет бер ^ренеште, ике дицгез араhындаFы hанhыз окоптарзыц береhен hэм реаль совет hалдатын hYрэтлэYгэ KYCЭ.

Оборона ^1зыгы - конкрет окоп шулай ук тэрэн мэгэнэле:

Был - окоп тYгел, крепость,

Был - минец Ватан,

Был - минец быуын язмышы,

Намыд, ирек, дан!..

Был - окоп ецеY усагы -

Мэс^ hэм Урал! [2, 359-360 б.].

Ж^арман халыктыц бер вэкиле итеп бирелгэн hалдат образы шундай ук принципта дейемлэштерелгэн: Тимербаев Юлдаш исемле hалдат, конкрет бер шэхес кенэ тYгел, уныц йезендэ яцы быуындыц дейем hыны сагыла.

Ецергэ тыузым. Ьэм шулай Ygтерзе илем. Юлдашка юлдаш булалмад ДанлыкЪыз Yлем [2, 360 б.].

Теп герой Юлдаш исеменэн эйтелгэн был hYЗЗэр поэманыц бетэ идея айышын асып hала.

Шагир йэш геройзыц ауанлыгын, кес-кеYЭтен характерлау есен йыш кына экиэт алым-дарына мерэжэгэт итэ, халыктыц гереф-гэзэт, ызан-йола юрамдарын одта файзалана; уларзы ун етенсе йэшлек язы, оло юл, салт аяз йэйге тац ^ренештэрен, геройзыц кYцел сафлыгын hэм уйзары яктылыгын поэтиклаштырыуга хезмэт иттерэ.

«Yлмэgбай» поэмаhы тотошлай ярым экиэт форма^шда. Поэманыц идеяhы катыш етди йекмэткеhе, экиэткэ тартым жанр YЗенсэлеге йор hYЗле геройы менэн генэ тYгел, эдэрзец бетэ оптимистик рухы hэм хэтэр яу яланында hалдат кYцеленэ ял булырлык, рэхэтлэнеп бер келеп зауыкланырлык эстетик яктары менэн дэ бэйле. Шуныhы ла бар, ут-кан эсендэ тыуган hуFыш фольклорына Kан-KYЗ йэше урынына ^целде KYтэрэ торган шаян йырзар, такмактар, такмазалар, фронт келэмэстэре, хикэйэттэр кеYек юмористик-сатирик жанрзар хас.

Юморлы хикэйэт гэзэттэ озон булмай. Привал вакытында йэки туп тауыштары тынып торган араларза hейлэп сыкмалы гына ул. Шуныц шикелле Мостай Кэримдец <^лмэдбай» поэмаhында ирмэк хикэйэттэре лэ артык озон тYгел: бер тында укып сыкмалы.

Жанры, композицион-сюжет королошо ягынан бик YЗенсэлекле был поэма Yлмэgбай образы менэн ^ркэм. Батырлык hэм кыйыулык, ябайлык hэм сабырлык, кер KYцеллелек hэм тадыллык - Yлмэgбай образында сагылган ^ркэм рухи, эхлэки сифаттарзыц характерлы-лары. Иц меhиме: фольклорзагыса куркыузы белмэгэн бер батыр итеп hYрэтлэп, автор тради-цион поэтик алымдар ярзамында YлмэgбаЙFа ысын мэFЭнэhендэ халыксан образ киэфэтен биргэн.

Поэманыц тормошсан, ябай hэм тэрэн мэгэнэле йекмэткеhе, халыксан образдары тел-стиль сараларыныц hэм шигри формаларыныц шулай ук халыксан ябай hэм мэгэнэле булыузарын билдэлэгэн. Эдэрзец поэтик стиле бик тэбиги агыштагы ябай эцгэмэ стиленэ тартым. Yлмэgбайзыц «ирмэк» итеп hейлэгэн hэр hYзе кызыклы бер хикэйэт.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

Яу йылдары Мостай Кэрим поэзияЪын тормошка ныгырак якынайтты, фронтовик-тарзыц батырлыгын, KYЦел донъяhын KYреп, бе-леп йырлауга алып килде. Бейек Ватан hуFышы осорондагы лириканыц йылдар аша яцгырар ге-

роик Иэм гуманистик рухы вакыт ytksh Иайын тагы ла кеYЭтлерэк тед ала.

Ут-hbiy аша eH;eYr9 барып ингэн фронтовик шагирзьщ барлык кYцел кисерештэрен ошо шигри юлдары сагылдыра:

Eh;cy! Жояш балкый бер битецдэ,

Бер битецдэ - мо^оу ай hаман,

Бер ку?ецдэн шатлык нуры hибелэ,

Бер кузецдэн эсе йэш тама [2, 290 б.].

Бейек шагирыбыз сыныгып, FYмерлеккэ тор-мош тэжрибэhе туплап, яу яланынан тыyFан яктарына кайтыу бэхетенэ эйэ була. Уныц ижа-ды башкорт эзэбиэтенец адыл хазинаЬы. Мостай Кэримдец рухы Yлемhез.

Э^ЭБИЭТ

1. Башкорт эзэбиэте тарихы. Алты томда. 4-се том. - 0фе: Китап, 1993. - 446 б.

2. Кэрим М. Эдэр^эр. 1-се том. - 0фе: Китап, 2009. - 512 б.

3. Башкорт эзэбиэте тарихы. Алты томда. 5-се том. - 0фе: Китап, 1993. - 598 б.

4. Хесэйенов Г.Б. Халык шаFиры Мостай Кэрим. - 0фе: Китап, 1965. - 200 б.

ЛИТЕРАТУРА

1. История башкирской литературы. В шести томах. Т. 4. - Уфа: Китап, 1993. - 446 с.

2. Карим М. Произведения. T. 1. - Уфа: Китап, 2009. - 512 с.

3. История башкирской литературы. В шести томах. Т. 5. - Уфа: Китап, 1993. - 598 с.

4. Хусаинов Г.Б. Народный поэт Мустай Карим. -Уфа: Китап, 1965. - 200 с.

REFERENCES

1. Istoriya bashkirskoy literatury [The history of the Bashkir literature]. In six volumes. Vol. 4. Ufa, Kitap, 1993, 446 p. (In Bash.).

2. Karim M. Proizvedenia [Works]. Vol. 1. Ufa, Kitap, 2009, 512 p. (In Bash.).

3. Istoriya bashkirskoy literatury [The history of the Bashkir literature]. In six volumes. Vol. 5. Ufa, Kitap, 1993, 598 p. (In Bash.).

4. Khusainov G.B. Narodniy poet Mustai Karim [National poet Mustai Karim]. Ufa, Kitap, 1965, 200 p. (In Bash.).

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.