Муса Джалиль и Башкирская литература Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

БАШКОРТ ЭЗЭБИЭТЕ ТЕОРЕТИГЫ.

47

утсыган мэктэпкэ мэрмэр татстаташ тсуйылган. Мэктэп етэкселеге утсытыусылар, балалар, ауыл халтсы ярзамы менэн мэктэп музейына галим хатсында идтэлекле материалдар, эзэби тсомарттсылар туплаган.

Ким Эхмэтйэнов оло йерэкле шэхес, зур галим ине. Безгэ ул ысын мэгэнэЬендэ гилми гэуЬэрзэр тсалдырзы. Тэрэн эстэлекле хезмэттэре уныц зур матссаттар, уй-ниэттэр, киц тсоласлы теоретик проблемалар менэн йэшэгэнлеген, югары кешелек сифатта-рына эйэ булганлыгын хэтерлэтеп тора. Килэсэктэ олуг шэхестец ошо изге эшен дауам иттереусе, байытыусы Ьэм яцы бадтсыстса кутэреусе эзэбиэт белгестэренен

удеп сыгасагына емет зур. Быныц есен беззэ бетэ шарттар за бар.

БИБЛИОГРАФИЯ

1. Баштсорт поэмаларыньщ композиция мэсьэлэлэре. - 0фе, 1962.

2. Эзэбиэт гилеме Ьузлеге. - 9фе, 1965.

3. Шигриэт иленэ сэйэхэт. - 9фе, 1967.

4. Эзэбиэт теорияЬы. - Эфе, 1971 (2-се бадмаЪы - 1985; 3-се бадмаЪы - 2003).

5. Назар Нэжми - шигыр одтаЬы. - Эфе, 1974.

6. F. Сэлэм. Тормошо Иэм ижады. - Эфе, 1980.

7. Поэтик образлылытс. - Эфе, 1979.

8. Матурлытс. Батырлытс. Шигриэт. - Эфе, 1982.

К. А. Ахмедъянов

МУСА ДЖААИАЬ И БАШКИРСКАЯ ЛИТЕРАТУРА

В данной статье Кима Ахмедьянова освещается отношение Мусы Джалиля к башкирскому народу, а также взаимосвязь между творчеством поэта и башкирской литературой. По мнению автора, как и самого башкирского народа, многие рукописи Мусы Джалиля (фольклорные материалы, собранные ИИЯЛ, такие как «Елдэр» («Ветра»), «Кызыма» («Дочери»), «Тултсындар» («Волны»), «Батыр егет тураЬында» («Песня о храбром джигите») и др.) распространились среди башкир. Башкирский народ считал М. Джалиля своим поэтом, с другой стороны, и сам герой-поэт любил духовное богатство башкир. В защиту своего мнения автор приводит доказательства.

Ключевые слова: баштсорт фольклоры, аллегорик образ, Моабит шагирзары, халытс йырзары, тсобайыр, «Алтынсэс» операЬы, «Ек Мэргэн» эпосы.

Key words: Bashkir folklore, allegorical image, the Moabit notebooks, folk songs, kubair, the opera "Altynsas", the epic "Ek Mergen".

Kim A. Akhmedyanov

MUSA DZHALIL AND BASHKIR LITERATURE

The article by Kim Akhmedyanov concerns Musa Dzhalil's attitude to the Bashkir nation and Bashkir literature. To the author's mind as well as the Bashkirs think many of manuscripts by Musa Dzhalil, namely folklore materials collected by workers of the Institute of History, Language and Literature such as "Winds", "To My Daughter", "Waves", "A Song about a Brave Dzhigit", etc. have spread among the Bashkirs. The latter takes Musa Dzhalil to be a Bashkir poet as well. The poet in his turn also loved the spiritual heritage of the Bashkirs. The author offers evidence to substantiate his point of view.

48

К.Э. Эхмэтйэнов

МУСА ЙЭЛИЛ ЬЭМ БАШХОРТ Э^ЭБИЭТЕ*

Шигриэт - батырлык менэн матурлыктын айырылгыИыд берлеге ул. Хулга кэлэм алыу уде ук тэуэккэллек Ьэм кыйыулыктын бер билгеЬе. Донъяны кайИылыр яктан камиллаштырырга телэй икэн, шагир Ьис касан да мэшэу йэки битараф булып кала алмай. Поэтик кэлэм -рухи корал, э коралга шаярыу есен генэ тотонмайдар. Эдэбиэт - ул, М. Горький эйткэнсэ, йэ ниделер радлау, йэ нимэнелер инкар итеу. Эсенсе юлды, битарафлык юлын, сэнгэт уд итмэд булыр. ХаЬарманлыктын уде матурлык икэнлеге лэ якшы билдэле: поэзияла гына тугел, тормоштон Ьэр елкэЬендэ лэ был тойго бер ук вакытта ижтимаги тешенсэ лэ, эстетик категория ла булып бергэ укмаша. Нэки Идэнбэттен мэкэлдэр йыйылмаЪында халыктын был хактагы уй-фекердэре бик асык сагылган: «Батырлыкта - матурлык», «Батырга барыЬы ла матур»... Был Ьуддэр татар халкынын милли геройы Муса Йэлилгэ ла туранан-тура кагыла. Ошо йылдын февраль айында илебед халыктары данлыклы патриот-шагирдын тыуыуына 70 йыл тулыуды билдэлэп утте.

1

Батырлык менэн матурлыкты бер бетен тешенсэ дэрэжэЬенэ кутэреп анлаган эдиптэрде эдэбиэт тарихы бик куп белэ. Беддэ унын ин матур елгеЬен Салауат Юлай курЬэткэн. Совет осоронда ватансылык менэн шигриэтте бер бетен итеп анлаусы шагирдар ифрат куп булды, улар араЬынан айырыуса К. Симонов менэн А. Сурковтын, А. Твардовский менэн Н. Тихоновтын, О. Берггольц менэн С. Неристен, М. Саркисян менэн А. Дурдыевтын, С. Хэким менэн Э. Капиевтын, М. Кэрим менэн Н. Нэжмиден Ьугышсан ижады айырылып тора. Хэрби поэзиябыддын алдынгы сафтарында татар халкынын милли геройы Муса Йэлилден айырыуса мактаулы урыны бар.

Эдэбиэт белгестэре Муса Йэлил ижадыньщ тэуге адымдарында ук революцион романтиканьщ, ватансылык пафосынын кесле

булыуына кат-кат бадым яЬайдар. Ысынлап та, бадылып сыккан беренсе шигыры «Бэхет»тэ малайлыктан да сыгып елгермэгэн Муса совет власы есен уден фида кылырга эдер тороуын тантаналы рэуештэ иглан итте. «Кыдыл кылыс» тотоп, «кыдыл фронт»ка бара калЬа, йэш шагир керэш сэменэн, хатта дур идеялар хакына корбан булыудан да лэззэт табасагын белдерде:

...Бвтэ кеуэт менэн шунда кугышкам, Ецелмэй мин каман да алга баркам, Бына шунда берэр пуля оска-килкэ, Килеп ул кукрэгемде бишкэ кидкэ, Улем кулы килеп бадка — йыгылкам, Иэнем куккэ — гэрешкэ оска-киткэ — Бына шунда бэхетле мин, бэхет — шул. Минец всвн §ур олуг шан, бэхет ул.

«Ирек шагиры Ьуддэре»ндэ (1920) Муса: «Халыкка нур сэсеп, ак юлга атлау - минен бит ин олуг идеалдарым ул», - тип хедмэткэ, ижадка Ьэм йэшэугэ атлыкты. Муса Йэлилдэ йэштэн ук хедмэтсэндэрден халык-ара солидарлык тойгоЬо кесле ине. Коммунистик идеялардын бетэ донъяны яулап аласагына шагир ныклап ышанды. «Улсэнер» шигырында унын: «Батыр Ер шарына кейдерербед Совет кусэре», - тип эйтеуе осраклы тугел ине. Чан Кай-шиде фашлауга арналган бер эдэрендэ Муса хатта интернационалистарга, буласак алыштарды онотмад есен, тыуган балаларына Шлём тигэн исем кушырга сакырыу ташланы. Ватан Ьаклау мотивтары шагирдын балалар есен ядылган эдэрдэренэ лэ килеп инде. «Маъмай» (1935) шигырында малайдардын кесек менэн уйнауына ла ул тэрэн мэгэнэ Ьалырга тырыша. Малайдын маъмай менэн уйнаган уйыны ла ябай тугел, э хэрбисэ. Кескэй геройдын максаты уденсэ бойомга аша: «Акбай эдер Ьэр вакыт Тыуган илен Ъакларга!». Шагирдын «Ерэн кашкаЬы»Ьы ла (1938) ябай ат кына, хатта йылгыр толпар гына ла тугел, э Ьабантуйдарда сыныгыусы, бэйгелэрдэ ил Ьакларга эдерлэнеусе бер изге зат. Эйтелгэндэрдэн анлашылыуынса, донъяга

1 Мэкэлэ «Кызыл тан» (1966 йылдын 15 феврале), «Агидел» журналы (№ 3, 1976, 119-123-се бб.) биттэрендэ Ьэм «Матурлык. Батырлык. Шигриэт» (Эфе, 1982; «Прекрасное и героическое в поэзии») ки-табында бадылып сыкты. Журналдын был Ъанында К.Э. Эхмэтйэновтын «Эдэби тэнкит: Мэкэлэлэр» / тедеусеЬе Гэбитов Р.Р., яуаплы мехэррир Нэдерголов М.Х. (108-118-се бб., Эфе, 2012) китабынан бирелэ.

ПРОБЛЕМЫ ВОСТОКОВЕДЕНИЯ. 2012/3 (57)

МУСА ЙЭЛИЛ ЬЭМ БАШКОРТ ЭЗЭБИЭТЕ

49

■караты ягынан да, поэтик ижады йэЬэтенэн дэ Муса Йэлил утыдынсы йылдар адагында Тыуган илде Ьакларга эдер ине инде. Бейек Ватан Ьугытыныц тэуге кендэренэн ук Совет АрмияЬы сафына бадыуы шагирдыц бетэ бул-мышына тура килэ ине.

Муса Йэлилдец «Моабит дэфтэре» -совет поэзияЬыныц бик куп сифаттарын бергэ йыйган уденсэлекле бер шэлкем ул. Унда бед халкыбыддыц рухи ныклыгы менэн азатлык Ьейеуен дэ, советса йэшэу рэуешенец бейеклеге менэн мехэббэттец татлы лэззэтен дэ, хэдерге заман вандализмын етеп алырлык нэфрэт менэн тэбигэтте ереп уятырлык кешелеклелекте лэ бик асык курэбед. Татарстан галимдары хаклы: «Моабит дэфтэре»ндэ «шагир вакигалардыц тышкы Иыдатын тугел, э югары асылын бирергэ тырыша... Был шигырдар халык героизмыныц айырым сагылыштарын тугел, э уныц эске сыганагын Ьынландыра, кешелэрде подвигка эйдэусе кесте асып бирэ». 2 Термэ шарттарында ядылыуга карамадтан, Моабит циклында Ьугыш осорондагы шигриэттец иц типик Ьыдаттары сагылган. М. Йэлилдец ижади каИарманлыгы ла ана шунда.

«Моабит дэфтэре» хакында эдэби тэнкиттэ бик куп ядылган. Бед уныц быга тиклем асылып етмэгэн бер генэ ягына кагылып утмэксебед... Эсхил Ьэм Софокл замандарынан бирле донъя эдэбиэтендэ трагедия жанры йэшэп килэ. Ьэр дэуер был жанрды уденсэ удгэрткэн, уденсэ камиллаштырган. Боронго грек трагедияЬыныц геройы -тормоштагы Ьэр терле аймылышлыктардыц корбаны. Шекспир эдэрдэрендэге фажигэнец теп сэбэбе иЬэ геройдыц характер Иыдаттарына барып тоташа. Совет эдэбиэтендэге трагедия жанры кешелеклелек сифаттары менэн бермэ-бер байыны, сенки фажигэ беддец тормошта шэхестец халык менэн менэсэбэте планында хэл ителэ. Геройдыц ацлы керэштэ фажигэле Ьэлэк булыуы беддэ халыктыц дейем ецеуенэ булышлык итэ, башкаларда фидакэрлек Ьэм югары идеалдарга тогролок тэрбиэлэй. Шуга курэ лэ В.И. Ленин, революция есен барган алыштарда Ьэлэк булган корбандар идтэлегенэ арналган бер телмэрендэ, Октябрь кендэрендэ Ьэлэк булган иптэштэрдец елешенэ ецеудец бейек бэхете тейде, тигэн фекер эйткэн.

Халык менэн шэхес берлеге - социалистик менэсэбэттэрдец иц дур каданышы. Шулай булгас, айырым кешенец Ватан хакына батырдарса Ьэлэк булыуы, ахыр сиктэ, опти-мистик тед алмауы мемкин тугел. Совет эдэбиэтендэге трагедияныц ижтимаги-эстетик асылын В. Вишневский эдэренец исеме бик тапкыр характерлап тора: «Оптимистик трагедия». Оптимистик трагедияныц гузэл урнэктэрен драматургияла К. Тренев менэн В. Вишневский, А. Корнейчук менэн Б. Лавренев бирде. Бындай сифаттар поэзияла Н. Тихонов менэн М. Бажандыц кыдыл армеецтарга арналган балладаларында сагылып утте. «Гренада» (М. Светлов), «Пионерканыц улеме» (Э. Багрицкий) Ьымак эдэрдэрдэ был мотив артабан дауам иттерелде. М. Хэйдец сонет-тары менэн Г. Сэлэмдец халык-ара темага арналган балладалары ла шул ук жанрга карай. Бейек Ватан Ьугышы йылдарында ил хакына данлы Ьэм мэгэнэле итеп улэ белеу идеяЬы М. Алигердец «Зоя», П. Антокольскийдын «Улым», Зелфиэнец «Уныц исеме Фэрхэд ине» тигэн поэмаларында яцы Ьыдаттар менэн байыны. Был тэцгэлдэ Муса Йэлилдец елеше айырыуса дур булды.

«Моабит дэфтэре» - совет кешеЬенец Ватан Ьугышы осоронда кисергэн оптимистик трагедияЬы поэзияЬыныц иц югары елгеЬе ул. Уга тиклем ядылган эдэрдэрдэге каЬарманлык башлыса сюжет аша бирелЬэ, «дэфтэр»дэ иЬэ лирик герой алгы планга сыга. Муса Йэлилдец бейеклеге лэ шунда: уныц уд образы коммуни-стик рухта тэрбиэлэнгэн халыктыц уртак рухын кэудэлэндерэ. Иц меЬиме: М. Йэлил бында оптимистик трагедияны философик лирика дэрэжэЬенэ кутэргэн.

Иленэн, халкынан айырган есен, термэне кэбергэ эйлэндергэн есен шагирдыц ядмышка упкэлэргэ лэ хакы бар ине. «Ьуцгы упкэ» шигырында ул, эсенеп, шулай тип ядды:

Донъя, Нине Лэйлэ твдлв куреп,

Мэжнун гишкы менэн яраттым.

Э Нин минец керке§ йврэгемде

Вэхши эттэрецдэн талаттыц.

Удецде партия Ьэм халыктыц, Мостай Кэрим эйткэнсэ, «тере тамсыЬы» итеп тойоу

2 История татарской советской литературы. - М., 1965. - С. 37. ПРОБЛЕМЫ ВОСТОКОВЕДЕНИЯ. 2012/3 (57)

xиceнeн ^cne 6улыуы Myca Йэлилгэ тyзeп тopFohoз ayыp шapттapзa лa янынaн-яны Reo hsiw pyxи ныклык биpэ. Илдэн hэм xaлыктaн бaшкa шaFиp yзeн дэ, тоэтик ижaдын дa куз aлдынa килтepэ aлмaй:

Yлгэндэ лэ йвpэк mospo кaлыp Шuгыpымдaгы uзгe aHmbiHa. Бap йыpымды шгэ бaгышлaным, Fyмepeмдe лэ б^эм xaлкымa.

(«Иыpзapым»)

Фaшиcт тepмэheндэ яфa cиккэн шaFиp, билдэлe, yлeм xaкындa yйлaмaй бyлдыpa aлмaй ите. Yлeм бep кeмгэ лэ булэк тyгeл. Шyлaй бyлыyFa кapaмaçтaн, Myca Иэлил унын фэлcэфэyи мэFэнэheн acbipFa, уз инeнэ тeшэcэк aяyhыз язaнын aйышын aнлapFa тыpышты. Yзeнeн шэxcи улсмснэ xan^i кузлсгенэн, тapиxи yçeш ЮFapылыFынaн hэм, axыp килeп, пoэзия бeйeклeгeнэн Kapay M. Иэлилдeн шиFыpзapын, бep якган, бaтыpлык poмaнтикahы дэpэжэheнэ кyтэphэ, икeнce ятсган, yлapFa oптимиcтик pyx epэ. Xaлык yлeмheз икэн, унын бaтыpзapы лa yлeмheз тигэн hyз. «Бep eгeт» шиFыpындa эйтeлгэнcэ:

huH йэшэмэ ep§э фaй§ahы§ бep Tyмгэк 6УЛЫП m^ej ypындa. Янып кт^т гyмepeц, мaяк булыт, Yjeцдэн hyц кмлгэн быyынsa.

Шyндaй ук тeмaтикa M. Иэлилдeн «Ауьфыу hызмaлap», «Иыyaтыy», «Yлeмгэ», «Дyçкa», «Бaтыpлык тypahындa» hымaк эçэpзэpeндэ лэ a^rc яктыpтылa. ШaFиp ижa-дындa тaFы бep филocoфик мoтив ныклы ypын влды, ул дa бyлha - pyxи yлeмheзлeктe дoнъянын фaнилыFынaн eçтeн куйыу. «Ышaнмa» шиFыpындa был xaxra бигepэR тэ тoo итeп эйтeп биpeлгэн:

Tynpaк кyмep mэндe, КУМЭ aлмaç Ялкынлы mip myлы кyцeлдe, «Yлeм» muen эйmen бyлaмы hyц Ещп улгэн бындaй yлeмдe.

«Moaбит дэфтэpe»ндэгe oптимиcтик тpaгeдия тypahындa heйлэгэндэ, M. Иэлилдeн юмopиcтик шиFыpзapын xэтepгэ aлмay мамкин тyгeл. Taш кaпcыктa яткaн кeйeнэ шaFиpзын «Tымayлы FMmnK», «Fишык hэм hыйыp»,

«Xэзиcэ», «Kypшeлэp», «Taбyт» hымaк мэpэкэлe эçэpзэp языpFa каc тaбa aлыyы унын тopмoштo ни тиклeм нык яpaткaнлыFынa тaFы бep acык миçaл бyлa ana.

2

Myca Иэлил xaкындa, унын yзeнeн -бaшкopт xaлкы мeнэн, э ижaдынын бaшкopт эзэбиэтe мeнэн мeнэcэбэтe тypahындa бeззeн тэнкиттэ бaйтaк язылFaн. ШaFиpзын Бaшкopтocтaн мeнэн бэйлэнeшe тypahындaFы фeкepзe Эxнэф Xapиcoвтын <^arnKopx xaлкынын эзэби миpaçы» тигэн кт^ым hылтaнып эйткe килэ. Был кт^ш^ шyндaй бep кызыклы тeзиc бap. ^й^! бep тaтap языycылapын бaшкopттap, cыFышы мeнэн был кeм hyн элe тигэн уйзы бaшынa ли килтepмэйeнcэ, yззэpeнeкe итeп haнaй, yлapзы «Taтapcтaндын Этнэ йэки Apca paйoнындa ниceк бeлhэлэp hэм ни кэзэp яpaтhaлap, Бaшкopтocтaндын Бopaй йэки Бaймaк paйoндapындa шyнaн кэм бeлмэйзэp hэм шyнaн кэм яpaтмaйзap». M. Иэлилдe лэ бaшкopт тэнкитceлэpe тaтap эзиптэpeнeн шyндaйзapы pэтeнэ индepэлэp.

Лэкин был - эзэбиэт бeлгecтэpeнeн гeнэ фeкepe тyгeл, бэлки бaшкopт xaлкынын уз фeкepe лэ. Дэлилдэpмe? ynap eтepлeк. Aйыpым aлFaндa, CCCP Фэндэp aкaдeмияhы Бaшкopтocтaн филиaлы Tapиx, тeл hэм эзэбиэт инcтитyты тapaфынaн йыйылFaн фoльклop мaтepиaлдapы - M. Иэлил кулы мeнэн язылFaн бaйтaк эçэpзэpзeн бaшкopттap apahындa xaлыклaшып китeye xaкындa heйлэй. «Eлдэp», «K^rna», «Tyлкындap», «Бaтыp eгeт тypahындa йыp» кeyeк эçэpзэpзeн, шyлaй ук «Xaт тaшыycы» пoэмahынын, Moaбит шиFыpзapынын бaшкopт xaлкы ижa-дыта йoFoнтoho aйыpыyca кecлe. «Бaтыp erex тypahындa йыp»зaFы:

Акбуз amы кaйmmы яцгы$ гынa,

Бamыp eгem yje кaйmмaны;

йэки:

Бamыp eгem! Дaнлы uceмeц huHeц

Mэцгe кaлыp бejjeц кyцeлдэ, —

тигэн юлдapFa килгэндэ индe, ynap Baтaн hyFышы ocopoндaFы xaлык йыpзapынын

MУCA ЙЭЛИЛ hOM БAШ,KOPT ЭЗЭБИЭTE

51

«дeйeм ypыны»нa ук эйлэнсп киттс. Утв^вш^ йылдap?ын a?aFындa ук пoпyляpлaшып eлгepгэн был йыp (кoмпoзитopы З. Бичypин) hyFыш йылдapындa яны кec мснэн янFыpaп Уттс. Был бик тэбети xэл, ceнки йыp?ын ?yp фaжиFэлe, шул ук вaкыттa ЮFapы oптими-cтик йeкмэткehe ayыp hyFыш шapттapындa aктyaллэшeп КИТМЭУС мeмкин ТУГСЛ ИНС. Xarra йыш кыта ocpaктap?a M. Йэлилдсн был sçspe Faилэ мэнфэFэттэpeнэ яpaклaштыpылыp бyлFaн: «rôarap сгст» тигэн мepэжэFэт-hY? ypы-нынa Baтaн aзaтлыFы eceн hэлэк бyлFaн aтaнын, улдын, йэ бyлмaha бaшкa бepэй якын ксшснсн иceмeн куйып йыpлay кин тapaлFaн. haлдaт-xaлыккa <^aibip СГСТ тypahындa йыф» бынa шyлaй тoFpoлoклo xe?мэт ИТТС, yндa дoшмaнFa нэфpэт тoЙFoho уятты, тpaгик мэлдэp?э лэ pyxM якган нык бyлыpFa caKbip?bi. Эйс, M. Йэлил мсн тат xaклы ИНС:

Mm ^быцым rnip^a ялкын umen

Йвpэгeм hэм xa^b^ куш^нды.

Йъ^ым мeнэн дyçmы upкэлэнeм,

&prn мeнэн eцдeм дoшмaнды.

(«fc^apbrn»)

^мэк, бaшкopт фoльклopы - xaлкы-бы??ын кунсл кe?гehe - шahит: шaFиp?ын «Йыp?apым, he? шытып йepэгeмдэ ил кыpындa cэcкэ aтыFы?!» тигэн xb^bi куптэн ук тopмoшкa aшты. O йыp eceн xarnre xэтepeнэн дэ, xarnra мexэббэтeнэн дэ изгepэк мexит юк.

Бaшкopт xaлкы шугай итсп M. Йэлилдс y? шaFиpы итсп кypэ. Икeнce якгап кapaFaндa, гepoй-шaFиp?ын y?e лэ бaшкopт xaлкынын pyxи бaйлыFын y? иттс hэм бик якын кyp?e. «Aлтынcэc» oпepahынын тaтap мyзыкa hэм тeaтp кyльтypahын yçтepey?эгe poлe якшы билдэлс. Унын пpeмьepahы тaмaшacыFa, Baтaн hyFышы бaшлaнып, 6CP ниcэ кeн yткэc тэ кyphэтeлэ. Эçэp?eн гepoик pyxы, aзaтлык eceн кepэш opaны hyFыш эпoпeяhынын бaшлaныyы apкahындa килсп тыyFaн бeйeк бypыcтapFa бик тэ тулы яyaп биpэ. Илбaçap xaн Mэмэт hэм унын кaнэcкec яpaны ■Кулутй тaмaшacылap тapaфынaн фaшиcт oR^mm-тapын фaшлaп я?ылFaн capкaзмлы aллeгopик oбpaздap pэyeшeндэ кaбyл итслэ. TyFы?aк эбсй?сн ap^^i лa Baтaн aзaтлыFын haклaп кaлыpFa caкыpыycы xaлкыбы??ын иp-eгeттэpгэ мeкэддэc га^зы булып янFыpaй:

Ук-йэйэцдe aл, улым!

Яуш кapшы 6ap, улым!

Бындaй caкыpыy-opaн тaмaшacылap йepэгeндэ кaйнap яклay тaбa. Koмпoзитop Йэу?эт Фэйзи?сн иçтэлeктэpeнэн кypeнeyeнcэ, «Aлтынcэc»тeн либpeттohын я?ыycы M. Йэлил, бaшкa бик кyптэp ксуск ук, пpeмьepaFa cэce aлынFaн xэлдэ килэ. Был шaFиp?ын фpoнткa KHrepre э?ep булыуын кyphэтeyce бepeнce hэм стди билгс бyлFaн. «Aлтынcэc», к^та^т эйткэндэ, у?снсн идeя-тeмaтик нигс?с мснэн гснэ тугсл, бэлки cэxнэ я?мышы мснэн дэ гepoик эçэp. hэм тaп бынa oшo cифaты мснэн ул бaшкopт э?эбиэтснэ килсп бэйлэнэ лэ... «Aлтынcэc» либpeттohы у?снсн тeмahы мснэн дэ, xyдoжecтвo y?eнcэлeгe мснэн дэ xaлык ижaдынa тaмыpлaнFaн эçэp. Koнкpeтыpaк эйткэндэ, ул - бaшкopт hэм тaтap xaлыктapы apahындa кин тapaлFaн «Бк Mэpгэн» эпocынa hэм «Aлтынcэc» экиэтснэ нигс?лэнгэн. Эммэ дpaмaнын тeп фaбyлahын, M. Йэлилдсн y? hy^pe мснэн эйткэндэ, Eк Mэpгэндeн «AFи?eл бyйындaFы бaшкopт eгeттэpeн бepлэштepeп, ,Kaзaн xaнлыFынa кapшы hyFышкa» кyтэpeлeye тэшкил иткэнлсктэн, aвтop бaшкopт xaлкынын тopмoшoнa, Fepeф-Fэ?эттэpeнэ hэм hy? cэнFэтeнэ ?yp иFтибap биpэ. Бaшкopттap тopмoшoндaFы кымы?, кypaй ксуск дaими aтpибyттap?ы фaй?aлaныy?ын тapиxи шapттap?ы дepeç кyphэтey?эгe poлe тypahындa иpкeнэйeп heйлэп тopoy?ын бындa кэpэгe юктыp. «Aлтынcэc»тэ M. Йэлилдсн бaшкopт фoльклopынa ниceк тaя-ныуын, уны ижaди фaй?aлaныy aшa ниндэй идeя-эcтeтик кa?aныштapFa иpeшeyeн acыклaп утэйск.

«Aлтынcэc»тe укып cыFahын дa, M. Йэлилдсн xyдoжecтвoлы hи?eмлэy?eн ^^элс^^, бaшкopт xaлык ижaдынын тэбиFэтeнэ унын тэpэн утсп инэ бслсуснэ hoклaнмaйынca бyлдыpa aлмaйhын. «ER Mэpгэн» эпocы лa, Aлтынcэc тypahындaFы экиэт тэ бс?гэ пpoзaик вapиaнты aшa билдэлс. O^pa eceн либpeттo я?Faндa M. Йэлил был эçэp?e пoэзия hэм дpaмaтypгия кaлыбынa haлыy мснэн гснэ стклэнмэгэн, э oпepaнын гepoиR pyxынa тopoшлo шиFpи фopмa лa э?лэгэн. Бынын eceн ул бaшкopт фoльклopынa, йэFни либpeттoлa Y??эpeн AFи?eл Иэм Уpaл xyжaлapы тип aтaycылap?ын y? ижaдтapынa мepэжэFэт иткэн. Либpeттoнын oбpaздap cиcтeмahынaн

якшы кypeнeyeнcэ, шaFиp фoльклopыбыззaFы бapлык жaнpзapзы лa тип эйтepлeк eнтeклэп eйpэнгэн: ыpыyзaн hиc ЮFындa бep йэндс haклaп aлып кaлыpFa тыpышыy кypeнeшe бaшкopт эпooтapынaн «Бaбcaк мeнэн Kyçэк»тe иçкэ тeшepэ, «килeндэp xopы»ндa ceнлэy мoтивтapы ишeтeлэ биpeп кaлa, Уpaзмэттeн ep тынлay hэлэтe бaшкopт экиэттэpe гepoйзapын xэтepлэтэ. Э индe кoбaйыp пoэтикahын шaFиp aйыpыyca зyp иxлacлык мeнэн eйpэнгэн hэм либpeттoлa кин кyллaнFaн. Ornep^ кэpэк, M. Иэлилдeн пoэтик зиpэклeгe тaп бынa oшo кypeнeштэ aйыpым-acык ^pero лэ...

Mэcьэлэ шyндa: кoбaйыp - бaшкopт фoльклopынa Fынa xac бyлFaн yзeнcэлeклe был эçэp - бaшкa жaнpзapзaн yзeнeн тaнтaнaлы-ЮFapы hэм гepoик-пaтpиoтик йeкмэткehe мeнэн киçкeн pэyemтэ aйыpылып тopa. TыyFaн ил hэм унын aзaтлыFы - кoбaйыpзapзын тeп пaфocы.

Aзaтлык eceн кepэшeyce TyFызaк илe xaлкынын кyтэpeнкe pyxынa ифpaт тa тypa килгэнлeктэн, пaтpиoтик жaнp бyлFaн кoбaйыpзын ЮFapы пaфocы M. Иэлилдe бик нык кызыкhындыpa. heзeмтэлэ кoбaйыpзын шиFpиэтe мeнэн либpeттoлa кэyзэлэндepeлгэн кepэш apahындa шaFиp ypтaк cифaттap тaбa. Был - бep бyлha, икeнceнэн: кoбaйыpзap -бaшлыca XV-XVI быyaттapзын, йэFни «Aлтынcэc»тэ hypэтлэнгэн тapиxи ocopзoн пoэтик heзeмтэhe. Улapзын caтиpик yFы, M. Иэлил либpeттohындaFы кeyeк ук, xan мeнэн бeйзэpгэ кapшы йyнэлтeлгэн. Кoбaйыp жaнpынын был yзeнcэлeктэpe, тимэк, «Aлтынcэc» oпepahынын гepoик мoтивтapы мeнэн дэ, тapиxи йeкмэткehe мeнэн дэ ayaз-дaш. Шyлaй бyлFac, hизгep шaFиp кулы мeнэн язылFaн либpeттoнын «Ай Уpaлым, Уpaлым», «Уpaл тигэн илeм бap», «Уpaлып ятк^и Уpaлдa» кeyeк кoбaйыpзapFa тapтым шиFыp тeзeмe мeнэн acылып китeye h^ тэ Fэжэп тyгeл:

Koяш mвçлв an йвзлв Угыл manmыц, Kapaкaш!.. Kyцeлeбejгэ huH шamлык Уmын якmыц, Kapaкaш!.. Углыц yçheH квp булыт, Бamыp булыт, up булыт, Дaнлы бahaдup булыл Ил бэxemeнэ, Kapaкaш!..

Aлдa бул^т ayjapja, Дaн ^jaH^iH дayjapja, Qçmвн кuлheн яyjapгa huHeц углыц, Kapaкaш!..

Ябaй кузгэ кypeнгэн yзeнcэлeктэpзe генэ щэпкэ aлFaндa лa, был миçaлдa бeз кoбaйыpзын ec xocycиэтeн ocpaтaбыз. Бepeнceнэн, cтpoфa бep-бepehe мeнэн ты^ыз бэйлэнeштэгe ун икe юлдaн (тeзeмдэн) тopa. Икeнceнэн, юл aзaктapындa кaбaтлaныycы бep ук hyз-pэлиф (был ocpa^ra - Кapaкaш) мэFэнэyи hэм инто-нaциoн эhэмиэт кaзaнa. Эcанcанэн, тeзeмдэгe фeкep aFышы ябaйыpaк кypeнeштэн бaшлa-нып, ЮFapыpaк тeшeнoэлэpгэ тaбaн «кyтэpeлэ» бapa. ШиFыpзын шyндaйыpaк oйoштopoлoшoн TyFызaк эбeй, Eк Mэpгэн hэм Aлтынcэc apra-лapындa лa кypepгэ бута.

hыFымтa яhaйык. Tapиxи йeкмэткehe мeнэн дэ, пoэтик интoнaцияhы мeнэн дэ «Aлтынcэc»тeн кoбaйыpFa нигeзлэнгэн eлeштэpe yкыycынын, тaмaшacынын зиheнeн тaнтaнaлы-гepoик кaлыпкa эйзэй, эçэpгэ тapиxи дepeçлeк aтмocфepahы тэьмин итэ. M. Иэлилдeн пoэтик зиpэклeгe шyлaй итeп либpeттoнын йeкмэткehe мeнэн фopмahы apahындaFы бepлeккэ булышлык иткэн.

CыFыштapындa hэм мэкэлэлэpeндэ M. Иэлил Бк Mэpгэн xaкындaFы xaлык пoэмahын бaшкopт фoльклopынa лa, тaтap xaлкы ижaдынa лa индepeп йepeткэн. Иге^с таpла эйткэндэ, был эçэpзeн гeнeзиcы уны эллэ ни кызыкhындыpмaFaн дa: былaй бyлFaндa лa, тeгeлэй бyлha лa, «Eк Mэpгэн» эпocын ул бapы-бep yзeнeн пoэтик xaзинahы итeп кaбyл итep инe. Был - шaFиpзын бaшкopт кyльтypahынa якын тopFaнлыFын caFылдыpыycы кyphэткecтэpзeн бepehe.

Бындaй якынлык xиoe M. Иэлилдeн эзэби ижaдынa лa, кeндэлeк тopмoшoнa лa юлдam булды. 2G-ce йылдapзын и^н^ яpтыhындa, 3G-cы йылдapзын бaшындa шaFиpзын Бaшкopтocтaн мaтбyFaтындa aктив cыFыш яhayы якшы билдэлe. Tэнкитoeлэpзэн A. K^arn мeнэн C. Caфyaнoв унын pecпyбликaбыз гэзиттэpeндэ кacaндыp бaçылып cыккaн, эммэ кин кaтлaм yкыycылapынa aз билдэлe бyлFaн бaйтaк эçэpзэpeн eйpэндeлэp. KaM^i бep эçэpзэpeнeн тэу бaшлaп 0фeлэгe мaтбyFaт opгaндapындa, бигepэк тэ «Иэш юкhыл» гэзитeндэ дoнъя кypгэнлeгeн acы'клaнылap.

МУСА ЙЭЛИЛ ЬЭМ БАШКОРТ ЭЗЭБИЭТЕ

53

М. Йэлилдец «Юлдар» шигырында шундай Ьуззэр бар:

Ье^е, юлдар, аяк э§е тугел Иврж хисе калган был ергэ.

Шагирзыц дэртле йыр^ары ла Башкортостанга йерэк хисе тарафынан Ьалынган рухи юлдар аша килде. Килде, лэкин кире китмэне. Урал акландарында, Агщел бущарында сэскэ атыр есен мэцгегэ калды.

Ким Зхматйэнов

Э?ЭБИ ТЭНКИТ

Эхмэтйэнов К.Э.

Эдэби тэнкит: Мэкэлэлэр. - 9фе: Китап, 2012. - 304 б.

Был китап галимдьщ терле йылдарза вакытлы матбугат биттэрендэ Ьэм ядыусыларзыц эдэби йыйынтыктарына инеш Ъуз булып донья кургэн айырым мэкэлэлэренэн, рецензияларынан тора.

К сведению читателей

Вышла книга:

Башкортостан-Индия: история и современность / под общ. ред. академика АН РБ А.Г. Гумерова; отв. ред., авт.-сост. Г. Т. Хусаинова. - Уфа: АН РБ, Гилем, 2010. - 116 с.

В книге представлены материалы, отражающие историю становления и развития многосторонних связей Башкортостана и Индии. Рассчитана на широкий круг читателей.

ПРОБЛЕМЫ ВОСТОКОВЕДЕНИЯ. 2012/3 (57)