CC BY
14
НАУЧНАЯ СМЕНА
стттттттттттттттттттттттттттттхттттт
Ядкяр. 2008. № I
А.А. Иксанова
ХЭ^ЕРГЕ БАШХОРТ ШИГРИЭТЕНДЭ АЛЛИТЕРАЦИЯ КУРЕНЕШЕ
Хэ?ерге э?эбиэт гилеменец теп казаныштарыныц 6epehe — рухи мирадты сис-темалы hэм сагыштырма планда тикшереу маhиpлыгы. Y^-ара э?эби бэйлэнештэр мэсьэлэhe, мэдэлэн, элекке удеш этаптарында гэмэлдэ башкорт-урыд бэйлэнештэ-рен ейрэнеу менэн генэ сиклэЛэ, беген башкорт э?эбиэте тотош евразия система-hында тикшерелэ башланы. Башкорт э?эбиэтенец шэрек мэ?эниэте (иран, гэрэп, hинд hэм шулай ук якут, хакас, бурэт h.б.) менэн бэйлэнештэре мэсьэлэлэрен ейрэнеу Башкортостан Фэндэр Академия^шыц перспектив гилми-тикшеренеу про-граммаЬына ла индерелгэн.
Ошондай яцы йунэлештэр идэбендэ hуцгы вакытта э?эбиэт гилеменец тематик анализ принцибынан котола барып, жанр, сюжет, композиция, структур поэтика, шигыр те?елеше кеуек ижади одталык, техника мэсьэлэлэренэ игтибар кесэйе-уен, экренлэп э?эбиэттец боронго осорзарыныц да яктыртыла башлауын билдэлэп утергэ кэрэк.
Гилми тикшеренеузэрзэге был йунэлеш бик актуаль hэм милли э?эбиэттец яцы удеш бадкысына кутэрелеуен дэлиллэгэн куренеш. Сенки ундай тикшеренеу?эр эле касан гына «кырагай мэ?эниэт», «младописьменная литература» тип йеретелгэн терки, шул идэптэн башкорт халкыныц да, я?ма э?эбиэте 11эм мэ?эниэтенец борон-гологон, бай художестволы сараларга ниге?лэнгэн у? аллы поэтикага эйэ булыуын, э?эби фекер эволюция^шыц да у?енсэлекле hэм терле удеш этаптарында терлесэ формалашыуын радлай. Бындай йунэлештэге гилми хе?мэттэр, кы?ганыска каршы, элегэ куберэк урыд hэм европа галимдары тарафынан гына тиерлек я?ылган. Шуга курэ, шигриэттец боронго осорзарында тупланган бай поэтик тэжрибэ, у?енсэлекле ижади саралар, шигыр те?елеше принциптары, у?енсэлекле башка традициялар бегенге ижади процеста а? фащаланыла, тип эйтергэ мемкин, кайЬыЬы онотолган, эволюци-яЪы е?елгэн; кайЬылары беген фэнни ниге?лэнмэйенсэ осраклы hэм интуитив рэуештэ генэ кулланыла. Шулар?ыц бepehe — боронго терки (тимэк башкорт теле) шигриэ-тенец аллитерацион принципка королоуы.
Аллитерация — (латинса: alliteratio — litera — хэреф) башлыса 1гу? башындагы тартынкыларзыц кабатланып килеуе. Аллитерацион шигыр?ыц hэp шигыр юлында кэмендэ ике hуз бер ук ен менэн башланырга тейеш [3, 5].
Г.Б. Хесэйенов аллитерация куренешенэ шундай билдэлэмэ бирэ: «Аллитерация — шигыр?а, кайЬы сакта сэсмэ эдэр?эр?э лэ терле тартынкы ендэр?ец кабатла-ныуы, тактлы яцгырашы. Аллитерация шигыр?ыц эске яцгырашын, аhэцeн кесэйтэ» [6, 130]. Мэдэлэн, Ш.Бабичтыц «Тын тен» шигырынан е?ек:
Иксанова Айгвл Айрат кы^ы, Башкорт дэулэт университеты аспиранты
© Иксанова А.А., 2008
Xэзepгe башжорт шuepuэmeндэ амитщшция кypeнeшe
85
Тын ebrna, mbin-mbmbm 6ep mвн urn, Шишмэкэй шылmыp-шылmыp — шылmыp me... Йыpaкmaн гвлдвp-гвлдвp ap6a кшэ, Ул дa mынлыкmы кут^ы^ всвн гeнэ; AprnKma 6ep эm epa, ул шул mынлыкmы Xoлaeымa кыуып Kepmey есен гeнэ...
Бында т, ш вндэpeнeц, шblлmblp, гeлдep hYЗЗЭpeнeц кaбaтлaнышы эcкe HHFMpam-Ka Y^eœo бep aho4 1юм тaкт биpэ.
FвмYмэн, pитмик фpaзaлapзы тв:^го aллитepaция — шиFыpзa hэм, aйыpым ocpa^ap^a, пpoзa эçэpзэpeндэ бep твpлв тapтынткы вндэpзeц кaбaтлaнып E^eYe, етн-тaкcик пapaллeлизм — тв^влвш яFынaн бep твpлв hYЗбэйлэнeштэpзeц йэки hвйлэмдэpзeц йэнэш килeYe, ?yp poль yйнaй.
И.В. Cтeблeвa б0p0HF0 твpки шиFpиэтeнeц aллитepaциoн cиcтeмaFa ^pa^rn xaлыктыц тeл Y3eнcэлeктэpe мeнэн aцлaтa. Aгглютинaтив тeл бyлapaк ул hop caK иFтибapзы hY??e4 мэFЭнэheн билдэлэYce тaмыp мopфeмaFa ЙYнэлтэ, шул pOYernre эcкe ayaздaшлык шиFыpзыц pитмик тэбиFЭтeн бapлыккa килтepeYce hэм яй^у^ булып cыFыш яhaй [R, S].
Б0p0HF0 шиFpиэттэ вндэpзeц кaбaтлaнышы шты^ы oйoштopoy пpинцибы бyлapaк нигeзлэгэн.Tapтынкы вндэpзeц кaбaтлaнышы, йэFни aллитepaция 11узынкы вндэpзeц дaимилыFы, йэFни accoнaнc мeнэн кeYЭтлэнгэн, внoкшaшлык пpинцибы И.В. Cтeблeвa тикшepeнeYЗЭpeндэ б0p0HF0 твpки шиFыpын oйoштopoyзa твп ^ин-цип бyлapaк билдэлэнэ hэм б0p0HF0 шиFыp aллитepaциoн шиFыp тип иceмлэнэ. Faлимэ aллитepaциoн шиFыp cиcтeмahыныц твп кYphэткece итeп эcкe ayaздaшлык-тыц pитмик-кoмпoзициoн poлeн билдэлэй [R, ST]. Бaшкopт эзэбиэтe Fилeмeндэ an-литepaция мэcьэлэheнэ тэYгeлэpзэн булып мвpэжэFЭт иткэн пpoфeccop P.H. Бaйы-м0в ^^eY^^e ло б0p0HF0 шиFыpзыц тaмыpзapын юята-уы, фoнeтик пoэтикa влкoheндo тpaдициялap кYCЭгилeшлeгeн шиFpиэт тapиxы ниге^ч^ иçбaтлayы мeнэн эhэмиэтлe [P, 11—51].
Бopoнгo тpaдициялapзыц йэшэйeшeн кapaFaндa xэзepгe бaшкopт шиFpиэтeндэ ло aллитepaция кYpeнeштэpe haклaнFaнлыFын кYpepгэ бyлa. Xэзepгe шиFpиэттэ тpa-дици0н шиFыp - ул, тэY cиpaттa, юл aзaFы pифмahы яpзaмындa бepлэшкэн шиFыp юлдapы. KYптэpe вcвн aллитepaция, accoнaнc кYpeнeштэpe - ф0штик бщок, шеты^-?ыц фoнeтик бвтвнлвгвн тоьмин итeYce.
Модолон, Лилио Kэйeпoвaныц «<hapы шиFыpы»нaн мидвл:
hapы eынa hapы кояш KaлKa, hapы maмcы maмa aгacmaн, hapы eлдэp, гуйэ, 6ap донъяны hapы Нйгыш мeнэн ялamкaн.
Был миделе h внв aллитepaциялaнFaн, hop юдад лa h внв бap, бepeнce юлдa ул P тaпкыp, икeнce, вcвнcв юлдapзa I тaпкыp, 1юм дYpтeнce юлдa P тaпкыp я^ы^й. Шyлaй ук был шиFыpзaн кYpeYeбeзcэ, h внв гeнэ тYгeл «hapы» hY^e^H; юл haйын кaбaтлaнышы aнaфopик aллитepaцияны бapлытккa килтepгэн.
Aллитepaция кYpeнeшe, aллитepaциялaнгaн тapтынткылap (xэpeфтэp, ижeктэp, hY??op, xaттa hYЗбэйлэнeштэp) hop э?эбиэттэ ло ocpay^i иxтимaл. Локин бындaй йунагештэге hop эзлoнeY шиFыp тв^влвшв ^инцибы бyлмaçкa, о йыш кынa милли тeл YЗeнcoлeктopeнo тaянмaFaн, шиFыp a^i^rna, шиFыp тв^влвшвно олло ни tofo^ тoho бyлмaFaн п0этик opнaмeнт, бщок, билдoлe бep cтилизaция pOYeшeн гено влыуы
8б
A.A. Иксанова
мемкин. Э 6opooto теpки шиFpиэтeндэ hэм тай^: бep ocpa^a — беген дэ, бигepэк тэ «ax шиFыpзapзa» (бapca кaнyндapы тyлыhынca haклaнып бетмэhэ лэ) aллитepaция кypeнeшe шиFыp яhaлыy, шиFыp те?елеше, пoэтик фoнeтикaнын теп пpинциптapы-нын бepehe 6улып тopa.
Fэмэлдэ aллитepaциoн шдаыф те?елешенен тaмыpзapы бик 6opooto дэyepзэpгэ бapып тoтaшa. Унын б0p0HF0Л0F0н, мэдэлэн, xэзepгe шиFpиэттэ кyбepэк фoльклop пoэтикahын, xaлытк ижaды мoтивтapын фaйзaлaнып языщин эçэpзэpзэ йышыpaк: ocpa-уышн дa кYpepгэ бyлa. Мэдэлэн, MoCTañ Kэpимдeн «Yлмэçбaй» пoэмahынaн миçaл:
hyнapcы мuнeц bipbiybm, hympcbi ama-бaбaм. hyнapcы -Kami у^мдэ, hyнapcы 6улъip бaлaм.
Йэнэ xaлытк ижaдынaн, «Aлпaмышa» эпocынaн е?ек:
Topco, amaй, mopco, amaй,
Topon, бuлeц быуш, amaй, быуш amaй!
Ойгэ тйэу aлыn кuлдeм,
Topon кулыц бupce, amaй, 6upœ amaй!
Ap—a мулы ma бeйэ,
Tyгaй мулы mypы бeйэ,
Б^нэ umen бupce, amaй, бupce, amaй!
Aллитepaция aлымы куп теpле, шиFpи эçэpзэ yзeнcэлeклe, п0этик ahэн тыу?ы-p^iy?a унын мемкинceлeктэpe CT^e?. ШиFыp те?елешендэ aллитepaция пpинцибы-нын фaйзaлaнылыy pэyeштэpe, фyнкциoнaль тэFЭйeнлэнeштэpe лэ куп теpле. Ллли-тepaциялaнгaн тapтынкылap, кинepэк aлFaндa, ижeктэp, hyззэp, hyзбэйлэнeштэp ши^и юлдын бaшындa, ypтahындa, aзaFындa, шyлaй ук юл-apa лa килepгэ, oбpaзлылытк hэм мэFЭнэyи ятвн дa теpле бypыc yтэpгэ мемкин. Э?эбиэт Fилeмeндэ б0p0HF0 hэм xэзepгe шиFpиэттe aллитepaция кYpeнeштэpeн ныклaп ейpэнeп, бapлaп, caFылыш фopмaлapын билдэлэп клaccификaция Yткэpгэндэ, милли шэзиянын xyдoжecтвo ap-ceнaлы бepмэ-бep бaйый тешеp иж. ШиFыp тезелешендэге бындaй yзeнcэлeктэp 6opooto теpки п0эзияЬынын cтpoфa кopoлoштapы yзeнcэлeгeн дэ фopмaлaштыpFaн-дыp, бэлки.
Xэзepгe бaшкopт шиFpиэтeндэ aнaфopик aллитepaциялы (йэFни cтилиcтик фигypaлapзын бepehe: бep ук hyззэpзeн, бep ук теpле cинтaкcик фopмaлapзын ши-FMp, hейлэм бaштapындa кaбaтлaнып килeyeнэ бэйлe) шиFыpзap биxиcaп. Mэçэлэн,
hойлэйeммe eл meлeндэ, hойлэйeммe гол meлeндэ, hойлэйeммe m meлeндэ; Mэцгe Я—МЫ, мэцгe янap ХЭ^КЭМ бap hэp hyзeмдэ!
A. Игeбaeвтын «Opaн haлa Ep-эга шиFыpындa» h ене aнaфopик aллитepaция бapлыткк:a килтepгэн. Биш юллыктын тэyгe еc юлында «hейлэйeммe», «тeлeндэ» hyззэpeнeн кaбaтлaнышы шоты^зы ahэнлe итэ. Pитмик-интoнaциoн йэhэттэн ^pa-Faндa, шиFыpзын тэYгe еc юлында aнaфopик aллитepaция мeнэн билдэлэнгэн MЭFЭHЭYИ бaçым бишeнce юлдын aзaFындa ypын aлa.
Xэзepгe ñirnuopm шuepuэmeндэ aMumepanuw кypeнeшe
87
Бaшкopт пoэзияhындa aнaфopик aллитepaция тyлaйым шиFыp cифaтын билдологон Ypнoктop бap. Taмapa Иcкoндopиo ижaдынaн мидэл: ЬЩКЭЖП мт Kamm ^л^тдым: hщмэç uнeм мт да Ылкынды; haклaй aлhaм Нынын Xaлкымдыц,
hpp яnpaкmaй, heйen ул Нынды!
Был биш юллык шиFыpзa top юл h внв мeнoн бaшлaнa. Бepeнce юлдa h внв бep тaпткыp, икeнce, вcвнcв юл^^ икe, бишeнce юлдa вc тaпткыp кaбaтлaнa. Tимoк, шиFыpзыц top юлы^^ aллитepaциялaнFaн вн култанылыш яFынaн apтa бapыy rap™-бeндo ^ыи^ш^^ ШиFыpзыц лиpик-элeгик тoбиFOтe уныц интошция^ш h внв aллитepaцияhы aшa яйгай.
Элбитто, бaшкopт шиFpиoтeндo фoнeтик пoэтикaFa к0мп0зици0н ятктaн килгон, шиFыpзa п0этик фeкep aFышындa вндopзeц ayaздaшлыFынa ceмaнтик-эмoциoнaль м0F0H0 haлFaн шиFыpзap ?a бap. P. Бикбaeв шиFыpынaн:
Xыyылeaн, mbшbmeaн, быyылeaн быyындap, Aшкынeaн maшкындaн быу бyлeaн быyындap, Xoйoндap, кoйoндap — Ky^i^a! Paxam ma, кыйын да кoйoндa.
Был шиты^^ top бep hY??e4 aйыpым, шул ук вa,кыттa яцFыpaш oйтeлeшe opaH тaшлay, иçкopтeY, ш0м мoFOнoheн haлFaн.
ШиFыp юлдapыныц aзaFы мeнoн яцы юлдыц бaшын бep Yк hY? мeнoн ялFaп китeY ыcyлы — п0этик ялтв-ныты, эпaнacтpoфa cтилиcтик фигypahыныц мaтyp Yp^reH M. Kopим ижaд иттe:
Янып hyндeц. Шутн бeлдeм: Keлдэp лузы cdcrndj Cэcmэpeмэ кeндэp яузы, Трз eçmэлдe йэшeмэ. Йэшmэpeмэ mo3 eçmэлдe, Kyцeлдэpeм мулы мoц. Moцдapымды, зapзapымды Keмдэpгэ heйлэpмeн нуц? Keмдэpгэ heйлэpмeн?...
hY^p^eH; бын^ ялFaнышы y^xMcTOp^eH; тaшып cыкмaлы втымын, apira^ra-тapын xoтepлoтo. Шуи бoйлe P.Xиcaмeтдинoвaныц бep шитыфы:
Muнeц элe ocalmm бap, (OcaluM бap mip aшa, Тж нтдэй mip3ap ocpaй 6um, Бэxemeцдэн — maмaшa.
^rarnc^ фигypa булып килгон hY^p кaбaтлaнышы Y^pe гeнo ло шиты^:^! м0цл0 бep яцFыpaш, ялкытмaç тaвтoлoгик ayaздaшлык мeнoн hyrapa ana. Э.Yтoбaй ижaдынaн бep мидэл:
Бaшкopmocmaн — кypaй me, Бaшкopmocmaн — Уpaл epe,
A.A. Иксанова
Бaшкopmocmaн — кумыз meлe) Бaшкopmocmaн — кымъз cepe.
Бында «Бaш'кopтocтaн» hy?e, юл a?aFы pифмaлapы мeнэн ayaздaшлык тaбып, бетэ шиFыp?ы т0т0п тopa, унын йеpэк тибeшeнэ эйлэнэ.
Xэ?epгe бaшткopт шиFpиэтeндэ тapтынткы ендэp мeнэн бepгэ, йэFни aллитepa-ция мeнэн бep pэттэн, hy?ынткы ендэp кaбaтлaнышы accoнaнcты бapлыткк:a кил-тepэлэp. Accoнaнc (фpaнцyзca - HHFMpay) — шиты^ юлындa бep теpле hy?ынкы ендэp?eн йыш к:aбaтлaныyы, фэкэт 11у?ынкы ендэp?eн яpaшып килeyeнэ нигe?лэнгэн pифмa. Aллитepaция мeнэн accoнaнc кушылып 'кaбaтлaнFaндa — шиFыp?ap тaFы лa мoнлopaк, мaтyp бyлa.
Xэ?epгe шиFpиэттэ accoнaнcкa миçaлцap бик куп килтepepгэ мемкин. Mэçэлэн, Эcxэл Эxмэт-Xyжaнын «Эллэ ниceк...» шиFыpы:
дйmep hyзeбeззe эйmэлмэнeк, дллэ нuceк булды xyшлaшыy. дллэ нuceк йэнгэ ayup urn дйлэн-бэйлэн hy^p ymamuy. дллэ нuceк urn кaбam-кaбam дyэлгecэ вэгэзэ бupeшey... дллэ нuceк, дллэ нuceк булды длeгe шул Ьуцгы кypeшey.
Xэ?epгe шиFpиэттэ лeкcик бepэмeктэp?eн бep генэ ен бaшлaнFыcлы булыу ocpaктapы лa ocpaй. Mэçэлэн, Эxмэp Yтэбaй шиFpиэтeнэн миçaл:
haндyeacmы ho^a^upup, haйpayзapea haндaлбыз. haeumrnun hasummap^u haкмap huyea haлeaнбыз. haeышmapзы hyeapupea haкмapea hueumeatäui. hayмы, homy, haeumiyiu hapeaйmыn haeынeaнбыз.
Был шотыф aбcoлют hy? бaшы aллитepaцияhынa кopoлFaн. Эçэp?eн hэp hy?e бaшлaнFыcы «h» ене мeнэн бэйлэнгэн. Лбшлют aллитepaция hэp hy??eH aйыpым эйтeлeшeн hopaй. ШиFыp юлдapындa hэp hy? бep тapтынткы енгэ бaшлaнha лa, arn-фopик пoзициялa л0гик бaçым y?eнeн кеcен paçлaй. Был, у? raparan^, aллитepaци-0н шиFыp?ын бaшткopт тeлe еcен xac булыуын, И.В. Cтeблeвa, P.H. Бaйымoв xeмэт-тэpeндэ ейpэнeлгэнcэ, б0p0HF0 дэyep?э тaмыpлaнFaн, шиFpиэттeн милли hы?aтын билдэлэгэн кYpeнeш икэжн иçбaтлaй.
Лэкин xэ?epгe шиFpиэттэ aллитepaцияны бe? теп фoнeтик пpинцип бyлapaк билдэлэй aлмaйбы?. Бегенге шиFыp юл a?aFы ayaздaшлыFы — pифмaFa кopoлa. Тик шиFpи эçэp?эp дэлил: юлдap?ын hyнFы hy??эpeнeн янFыpaшы бyйынca oкшaшлыFы ул шиFыp?a pифмaлaштыpыy cиcтeмahынын теп, эммэ бep билдэhe гeнэ. Tеpки шот-pиэтeндэ эçэp?э фeкep?eн ф0жтик гapмoния aшa лa yçeшe pифмaFa тик юл a?aFы hy??эpeн генэ бэйлэy?e тyгeл, э hэp юлдын эcкe те?елешендэ, шул ук вaкыттa юл-apa, cтpoфa-apa фoнeтик бэйлэжш бyлцыpыy тaлaбын ^y^Fa^ И.В. Cтeблeвa билдэ-
Хэзерге башжорт шигриэтендэ аллитерация куренеше
89
лэуенсэ, терки шигриэте есен рифма — гэрэп-фарсы поэтикаИынан узлэштерелгэн категория. Элбиттэ, боронго терки аллитерацион шигыр тезелеше быныц есен те-йешле ерлек эзерлэгэн. Белеуебезсэ, рифма кулланылышы телдец лексик, фоноло-гик, морфологик, синтаксик кимэлдэре менэн бэйле. Шуга курэ лэ Йософ Баласа-гунлыныц «Кутадгу билиг» эдэрендэ, Мэхмут Кашгаризыц «Диуан легэт эт-терк» Иузлегендэге кеуек ук, боронго терки шигриэтендэ лэ Иуззэрзец грамматик яктан таи килеуе, синтаксик йэнэшэлек рифманы барлыкка килтергэн.
Дейем алганда, хэзерге шигриэтте байкап сыкИак, аллитерация куренеше уткэн дэуер есен генэ тугел, бегенге шигриэт есен дэ хас икэнлеген курергэ була. Шагир-зар аллитерацияны поэзиябыззагы киц таралган аралаш рифмага Иэм 8—8 йэ 8— 7 ижекле шигыр юлдарына карап ижад итэлэр. Мэдэлэн, Э.Утэбай шигриэтенэн мидал:
Бала сакта кайта алмай Азашып йерей уйым. Тынгы бирмэй шул вакытта Уйнаган кызык уйын.
Йэнем керкез, шуга ецел, Квсв етер елдэрзец. Уткэн-куткэн елдэн корап, Йугереп треп эзлэркец
Был ике шигырза ла «й» тартынкыИы аллитерациялана, беренсе, икенсе юлдар-за ике тапкыр кабатлана Иэм тотош аллитерация агымына эйлэнэ. Тэу карамакка был ике шигыр ябай хикэйэлэу, хэбэр итеу рэуешендэ язылган Иымак булИа ла, ошо саралар аркаИында киц мэгэнэле, терле образдар барлыкка килэ, шигыр юлдары, рифма менэн ныгытылгас, тере булып, йылмайып тора. Был шигри юлдар авторзыц эске куцел донъяИын, куцел торошон асып бирэ.
Галимдар радлауынса, аллитерация, йэгни кабатланыр тартынкы ендэрзец яцгыра-шы рифма функцияИын башкарыуында боронго терки поэзияЬында меИим роль уйнаган. «Аллитерация боронго терки шигырзарыныц рифмаИы ул» тип яза В.В. Рад-лов. Боронго терки рифмаларын ул акростих менэн шигри рифмага булеп, шулай яза: «Акростих рифма хэзерге яИалма акростихтарзагы шикелле хэрефкэ — хэреф рифма тугел, э ижек рифмаИы, ул Иуззец тэуге ижектэренец ауаздашлыгын талап итэ. Шигри рифма — ул шигыр эсендэ айырым Иуззэр йэки бетэ шигыр ауаздаш-лыгы» [5, 144".
Шулай итеп, урзэ эйтелгэндэрзэн сыгып, аллитерация поэзияла тубэндэге функ-цияларзы утэй тип эйтергэ мемкин:
— шигырзы ойоштороусы буларак сыгыш яИай;
— семантик функция, сенки уныц ярзамында мэгэнэуи бадым менэн айырым-ланган Иуззэр поэтик фекер удешендэ булышлык итэ;
— эмоциональ-эстетик функция, сенки шигырзагы ен ауаздашлыгы кешенец эмоцияларын, тормошка карашын, тэбигэт тауыштарын И.б. поэтиклаштыра;
— мелодик функция, боронго терки шигыры юлдары билдэле бер ижек Ианы-на королмаИа ла, поэтик ритмды аллитерация яйлаган.
Гемумэн, урта быуаттарзан алып терки поэзияИы, шул идэптэн башкорт шигриэте лэ яцы йунэлештэ — боронго терки шигриэтенец аллитерацион алымдарына Иэм фарсы-гэрэп поэзияИы улсэмдэренэ нигезлэнеп, кицерэк планда удешэ башлай. Поэтик саралар идэбенэ байый тешэ. Был терлелек, йэгни жанр мотивтары, образ-
90
А.А. Иксанова
дар системаЬы, Иуротлоу саралары, ритм Иэм рифма куренештэре h.6. XX быуатта рус поэзияИш аша Кенбайыш шигыр тезелеше принциптары менэн синтезга инеп, тагы ла тулыланды, удеш орбитаhыныц яцы бадкысына кутэрелде. Элбиттэ был куренеш-тэрзе, удеш-узгэрештэрзе ныклап ейрэнеузэ, ыцгай 1юм каршылыклы яктарын бар-лауза 1юм объектив баhалауза И.В. Стеблева, С.Я. Малов, Л.Р. Кызласова h.б. хезм-эттэрен атарга мемкин. Милли ерлектэ Р.Н. Байымов, Г.Б. Хесэйенов, З.Я. Шэри-пова эзлэнеузэре игтибарга лайык.
Хэзерге башкорт шигриэтендэ шундай тенденция кузэтелэ: шигырза грамматик рифмага караганда, шагирзар терле hуз теркемдэренэ караган hуззэрзец ауаз-дашлыгына нигезлэнгэн рифмага едтенлек бирэлэр. Э был уз сиратында шигырзыц синтаксик йэнэшэлеккэ нигезлэнгэн калыбын емерэ, кетелмэгэнлек эффектын тыу-зыра, hуззэрзец узенсэлекле яцгырашына hэм мэгэнэуи бадымга эйэ булыуына бу-лышлык итэ. Был узенсэлек терле стилдэ ижад ителгэн шигриэт елгелэренэ хас.
Рифмалар — 11эр быуын шагир есен шигри мондо сагылдырыу сараhы булып кала. Шигриэт тарихында ишетелмэгэн, узенсэлекле янгырашлы рифмалар — 11эр ижадсынын эзлэнеузэренен табышы булып торалар. Шигырза рифма бер вакытта ла уз максат булмаган hэм була алмай. Ул поэтик фекер hэм мон гармонияhында тэбиги яралган ауаздашлык. Шуга ла ул поэтик фекер талаптарына йекмэткегэ бой-torn.
Тормош кеуек ук, шигриэт тэ мэнгелек узгэрештэ hэм удештэ булганлыктан, эдэрзэрзе лэ боронго калыптарга гына hалып булмай. В.Маяковский hуззэре менэн эйткэндэ, шигриэт — ул мэнге-мэнге билдэhезлеккэ осоу.
Шулай итеп, аллитерация куренеше шигриэттэ меhим роль башкара. Без эле хэзерге башкорт шигриэте урнэктэре менэн боронго терки шигриэтенэн алынган мидалдарзы сагыштырып карап хэзерге шигриэттэ аллитерация куренешенен ниндэй кимэлдэ кулланылыуын карап уттек. Дейем алганда, шигриэт узенен тамырзары менэн боронго дэуерзэргэ барып тоташа. Заманалар, быуаттар алмашыныу менэн ул яны hызаттарга, формаларга байый бара 11эм шул ук вакытта узенен теп асылын, монон hаклап кала.
ЭЗЭБИЭТ
1. Башкорт э?эбиэте тарихы. 6 томда. Т. I. Вфе: Башкортостан китап нэшриэте, 1990.
2. Байымов Р.Н. Аллитерацион шигыр. Тамырзарыбьвды белэбе?ме? // Аги?ел. 2005. № 3. 104-115-се б.
3. Литературный энциклопедический словарь. М.: Советская энциклопедия, 1987. 752 с.
4. Стеблева И.В. Поэтика древнетюркской литературы и ее трансформация в ранне-классический период. М.: Наука, 1976. 160 с.
5. Радлов В.В. Из Сибири: Страницы дневника. М.: Наука, 1989. 749 с.; илл., карты.
6. Хосэйенов Г.Б. Башкорт шигыры. Шигриэт Ьузлеге. Вфе: Гилем, 2003. 430 б.
