Научная статья на тему 'Conceptual sphere of gaisa Khusainov: mentality and ethico-philosophical category'

Conceptual sphere of gaisa Khusainov: mentality and ethico-philosophical category Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
80
13
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
МИЛЛИ КОНЦЕПТ / БАШҡОРТ ТЕЛЕНЕң КОНЦЕПТОСФЕРАHЫ / ДОНЪЯНЫң ТЕЛ КАРТИНАHЫ / МИЛЛИ ЛИНГВИСТИК ШәХЕС / NATIONAL CONCEPT / CONCEPTUAL SPHERE OF THE BASHKIR LANGUAGE / LINGUISTIC WORLD VIEW / NATIONAL LINGUAL PERSONALITY

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Sanyarov Fanzil B.

The paper presented is devoted to the study of a writer's individual style on the basis of the phenomenon of anthropocentrism, which is original for Bashkir linguistics. The author of the paper suggests approaching the problem from the point of view of the writer's individual conceptual sphere that is reflected in his speech peculiarities and his mental thinking. In this aspect intellectual, moral and emotional conceptual sub-spheres of the national writer of Bashkortostan, academician Gaisa Khusainov are revealed.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «Conceptual sphere of gaisa Khusainov: mentality and ethico-philosophical category»

ГАЙСА X0CЭЙEHOB KOHЦEПTOCФEPAhЫ: MEHTAЛЛEK ЬЭМ ЭTИK-ФИЛOCOФИK KATEГOPИЯ

Бaшткopтocтaндьщ xan^iK язы^ы^, бaшкopт Fилeмeнeн (бaшкиpoвeдeниe) фэнни-мeтoдoлoгик нигeззэpeн фopмaлaштыpыycы энциклoпeдиcт-Faлим aкaдeмик Faйca Xecэйeнoвтьщ1 э?эби ижa-дын hэм Fилми эшмэкэpлeгeн бep-бepeheнэ бэйлэп тopoycы FЭЖЭП кypeнeш бap. Ул — я?ыу-cынын кoнцeптocфepahы. Беззевдэ, языут тон-цeптocфepahы, йэFни hy? o^a^i^m; лингвиcтик шэxec булып фopмaлaшыyы, дoнъяны тaнып-бe-лєує, oбъeктив ыcынбapлыккa мeнэcэбэтe, xaлткы-нын мeнэp йылдap тeпкeлeндэ яттан тapиxынa, яны мeнйыллы,ктapзaFы килэcэгeнэ ,кapaштapы, кoнцeпттap йыйылмahы менэн тыны? бэйлэнгэн aн-зиheн эшмэкэpлeгe, этик-филocoфик y^a-ныyзapы, hиc ши^е?, ифpaт ,кaтмapлы лингвo-кyльтypoлoгик фeнoмeн. ШуныЛы мehим: бе? aтaп киткэн кypeнeш тик xэзepгe лингвистии-нын aнтpoпoцeнтpизм тип aтaлFaн зaмaнca йyнэлeшe acпeктындa тyлыhынca a^r^am aлa. Бындaй тикшepeнeyзэpзeн у?эгендэ, E.C. Куб-pякoвa фeкepeнcэ, бepeнce cиpaттa, кєшє фaктo-pы тopa, шyFa кypэ Fилми oбъeкттap, бaшлыca, дoнъяны тaнып белеу?э yлapзьщ шэxec эшмэкэp-лєгєнєн poлe менэн бahaлaнa [I]. Лингвиcтик э?-лэ^у:^:^ у?эгенэ кєшє, унын oбъeктив ы^н-бapлытктa бapыycы эшмэкэpлeгeн, шул идэптэн, aн-зиheн hэм тeлмэp эшмэкэpлeгeн ara^ay ку-йыла

Язы^ы кoнцem’ocфepahын eйpэнeyзe, бepeнcє cиpaттa, унын «пepcoнoгeнeз»ы (A.A. Лeoнтьeв),

йэFни лингвиcтик шэxec булып фopмaлaшыyы, эcэ теленен милли кoнцemтapын ниндэй кимэлдэ фaйзaлaнa белеуе, aн Ьэм тeлмэp эшмэкэpлeгeндэ этнocтьщ меш^ь yзeнcэлeктэpeнeн ни дэpэжэлэ caFылыyы (фeкepлэy кимэле), икeнce тepлe эйткэндэ, фeкepлэyзэ кoнцeптyaль дoнъя rap™-нahы, индивидyaль xyдoжecтвo дoнъя rap'ram-лapы мeнэcэбэтe Иэм, ниhaйэт, oшoндaй эшмэ-кэpлeктeн шэxcи этик-филocoфик кaтeгopиялapзa ниceгepэк hypэтлэнeye aшa aнлapFa ынтылaбыз.

Ту-лы^к: aнaлизFa тoтoнopзaн aлдa тайкы бep дeфинициялapзы ac^iraay кэpэк. Koгнитив лин-гвиcтикaлa «кoнцeптocфepa» тeшeнcэheн милли телдэге бapлытк кoнцeпттapзьщ йыйылмahы, тип xapay тapaлFaн. Э «гощеш» — глoбaль фeкepлэy, телдэ тyплaнFaн hэм тoтopoклo ha^a^iy^ мен-тaль тэжpибэ, миллэттен фeкepлэy узешэлеген caFылдыpыycы лингвo-пcиxoлoгик кaтeгopия. Aкaдeмик Д.С. Лиxaчeв pagлayынca, милли тон-цeптocфepa — этнocтын тapиxы, мэ?эниэте, теле, э?эбиэте, фoльклopы, дине, Fepeф-Fэзэттэpe, фeкepлэy узешэлеге, йэFни oшo телдэ apaлa:шыy-cылapзьщ (нocитeли языкa) бapлытк пoтeнцияhы ул. З.Д. Пoпoвa, ИА. Cтepнин ,кapaшынca, ^н-цепт 11эм кoнцeптocфepa — мeнтaль кypeнeш [З, 15O-ce б.]. Улap кешенен кoгнитив aньIндa фэкэт hyззэp менэн б^елмэуе лэ мємкин (нeвepбaль-нoe мышление), lry^p, hy? фopмaлapы томму-ни^тав cитyaциялa тepлe кoнцeпттapзы oбъeк-тивaциялay, вepбaллэштepey eceн кэpэк. Тимэк,

1 Хесейенов Гайса Батьіргерей ульї (10.4.1928 й.) — башкорт е^ебиете белгесе, прозаик, филология фвндвре доктори (1970), профессор (1971), Башкортостан республикакьі Фвндвр академиякьі академигьі (1992), РФ-тьщ (1993), БАССР-?ьщ атка^анган фен зшмекере (1976). Г. Хесейеновтьщ зштере башкорт филоло-гияЬьіньщ актуаль проблемаларьіна арналган. Республикала археографияньщ, текстологияньщ фенни тар-мак булмп усеуе Г. Хесайенов исеме менен бейленген.

Gaisa В. Khusainov (bom on April 4, 1928) is a literary critic, prosaist, doctor of sciences (Philology) (1970), professor (1971), academician of the Academy of Sciences of the Republic of Bashkortostan (1992), Honoured Science Worker of the Russian Federation (1993) and of the Bashkir Autonomous Soviet Socialist Republic (1976). G. Khusainov’s research works are devoted to the topical problems of Bashkir philology. The development of study (and publication) of early texts and textology as a branch of science in the republic is connected with G.Khusainov.

Санъяров Фэнзил Булэк улы, филология фэндэре кандидаты, Башкорт дэулэт университеты доценты

©Carn^poB Ф.Б., 2OO9

концепт — ан, фекерлэу, йэки менталь кимэлдэ-ге категория, э Иу??эр — уны сагылдырыу, репрезентация сараИы. Концепттын фекерлэу кимэ-лендэ коррелят 1гу?е булмадка мемкин. Мэдэлэн: «анлайым, эммэ эйтэ алмайым», «тел осонда гына тора» кеуек 1гу?бэйлэнештэр?е бе? максатка коррелят таба алмаганда, фекер?е Иу? менэн вербал-лэштереу ауырлашкан осракта кулланабы?.

Философ Р.И. Павилёнис семантик система структур, функциональ йекмэтке йэИэтенэн дэ лингвистик структурага якын килэ алмай, ти. Был, унынса, фекерлэу формаИынын 1гу??эр, символ-дар Иэм арауык (пространство) кеуек тер?эргэ буленеуе менэн бэйле. Фекерлэу процесында улар-?ын есеИе лэ утэ меИим. Фекерлэу — баш мейе-Ие Иэм у?эк нерв системаИында (YHC) барган ифрат катмарлы нейродинамик процесс. Интеллект структураИы фэндэ ошо рэуешле анлатыла:

Куренеуенсэ, кешенен интеллектуаль эшмэ-кэрлегендэ баш мейеИенен бетэ структуралары актив катнаша. Улар бер-береИе менэн 100 млрд нейрон яр?амында синаптик бэйлэнешкэ инэ, шунын аркаИында бе? доньяны кабул итэбе?, категоризациялайбы?, кин мэглумэт туплайбы?. Галимдар радлауынса, 1 секундта баш мейеИе бер нисэ миллиард бит мэглумэт (концепт. — Ф.С.) уткэрэ ала.

Был хакта ни есен Иейлэйбе?? Юкка тугел. Гайса Хесэйенов куп кенэ парсаларында кеше-нен интеллекты хакында уйлана, ан Иэм телмэр эшмэкэрлегенен сер?эрен асып Иалмаксы. Ми-дал: «Телде якшы белеугэ берэй терло улсэм бармы? длеге лэ баягы хэтерзер бэлки?.. Хэтергэ генэ ышанып ботоп булмай, берекен каклай, икенсекен онота. Харт хэтере — тишек илэк, кубеке тошоп ботэ» («Йэш хэтер»); «Озон еумерем буйы ац-бе-лем, тэжрибэ, акыл йыйзым. Топкоз кауыт ши-келле, уныц барыбер кис тулакы тугел» («Белем багажы»); «Дакилыктыц сере мейенец кырында, тизэр. Хикмэт нейрондарзыц нисек багланышында икэн» («ДаИилык»). Куренеуенсэ, интеллекттын (IQ) теге йэки был структур елешенэ, улар?ын

терле кимэлдэге эшмэкэрлегенэ я?ыусы у? кара-шын сагылдыра, э?эбиэтсе Иэм философ ку?ле-генэн у?енсэ анализлай.

Гайса Хесэйенов концептосфераИы, бе??енсэ, тикшеренеусе алдына беренсе нэубэттэ когнитив Иэм психолингвистика, лингвокультурология елкэлэре категорияИы — менталлек мэсьэлэлэрен хэл итеу?е куя. Был тэбиги. Я?ыусы Иэм галим Иэр бер эдэрендэ, гилми тикшеренеу?эрендэ баш-корт халкынын обьектив доньяны кабул итеуе, фекерлэу у?енсэлеге, фэлсэфэИе ку?легенэн карап ижад итэ, гилми Иыгымталар яИай. Психологик поэтика, я?ыусы концептосфераИы хакында автор былай ти: «... я?ыусынын рухи биографияИы тешенсэИе ул эсэ Иете менэн ингэн туган тел, туган мон, туган халкындын бар рухи доньяИын, тарихын, йолаларын, фольклорын, э?эбиэтен, мэ?эниэтен, сэнгэтен зиИенгэ Иендереу?эн алып, кешелек акылы тыу?ырган рухи байлыктар?ы у?лэштереугэсэ кинлеген, шулар?ы у?енден ку-нел хазинан итер гумер буйы тулыландыра, ишэйтэ барыу?ы, рухи-эхлаки удеште у? эсенэ ала» [4, 234-се б.]. Галимдын был фекер?эрен йыйнабы-рак эйтИэн, Иу?, асылда, психология Иэм философия фэненэ караусы менталитет тешенсэИе хакында бара. Назар Нэжми?ен башкорт телендэ Иэм башкортса я?ган я?ыусылар хакындагы Иу??эре ошо тешенсэгэ кагыла.

Билдэле булыуынса, менталитет термины Р. Эмерсон хе?мэттэрендэ (1856) тэу башлап кул-ланыла. Артабан менталлек коллектив кузаллау (Э. Дюркгейм, А. Вер, Ж. Дюби, Р. Мандрау), коллектив стереотик (Ф. Бредель), коллектив (бессознательное) (К. Юнг), социаль характер (Э. Фромм) аспекттарында тикшерелэ. Г.Д. Гачев, О.А. Корнилов менталлек категорияИын доньянын тел картинаИы сиктэрендэ ейрэнэ. Г.Д. Гачев фекеренсэ «... какой «сеткой координат» данный народ уловливает мир и, соответственно, какой космос // в древнем смысле слова: какой строй мира, миропорядок /выстраивается перед его очами. Этот особый «поворот», в котором предстает бытие данному народу, — и составляет национальный образ мира» [5, 44-се б.].

Менталлек тешенсэИенэ куренекле совет пси-хологы Л.С. Выготский «донья образы», «донья Иэм кеше эшмэкэрлеге» кеуек куренештэр?е ин-дерэ. Л.Н. Леонтьев донья образын тыу?ырыу?а «те?елеш материалы» булып шэхестен доньяга менэсэбэте тора, тип билдэлэуе лэ ошо хакта Иейлэй. Психолингвист А.А. Леонтьев фекеренсэ,

«... тел — ыcынбapлытктaFы кеше эшмэкэpлeгeндэ иц мєЬим opиeнтиp. Ьэм был эшмэкэpлeктe дoнъя менэн тeптэн, тэpэн yйлaнылFaн диaлoг, куп та-уышлы, шул ук вaкыттa тай^і caraa apaлaшыy, тип aцлapFa кэpэк. Был кoлoccaль cиcтeмaлa тел, бepeнce cиpaттa, лингвиcтик шэxec тeлмэpe, мehим кoмпoнeнт» [б, 282-ce б.].

F.Б. Xecэйeнoв кoнцeптocфepahынцa метил-лек кaтeгopияhы, лингвиcтик шэxec тeшeнcэлэpe ифpaт кин тapaлFaн, yлap язы^иныи, зaмaны-быззыц зыялыЬы hэм филocoфияныц «тел» тон-цептын caFылдыpып кыш ,кaлмaй, шэxecтeц ту-Faн телен, мэзэниэтен тэpэн белеуенец, ,кэзepлэ-уенец кеше эшмэкэpлeгeндэ, дoнъяFa ,кapaшындa утэ мєЬим capara эyepeлeyeн pa^aa «Ьузенэ ,кapaп эйэheн тaныйзap. Йэгни heйлэшэ белеу кеше-нец 1гузгэ 1тлэтен генэ тугел, унын кылык, э?эбен дэ acыycaн бyлa... Keшeнeц 1мйлэшеу pэyeшe ama у?ен ниceк тотоуы, эзэп-кылыгы кeндэлeк TOp-мoштa, эштэ лэ нык ha^am» («heйлэy телебе?»). Kypeнeyeнcэ, язы^ы кешенен тeлмэpe тypaнaн-тypa шэxecтeц интеллектын, мэзэниэтен, э?эп-кылыгын теуэл caFылдыpыycы capa булыуыш, шэxecтeц peaль ыcынбapлыккa, дoнъяны табул итеу, бahaлay эшмэкэpлeгeнэ тэьд^ итеуенэ иFтибap итэ. Лшлцд ул rnyra ,кaйтып ^^a: «интeллeктyaль эшмэкэpлeк 11эм тeлмэp бep-бepeheнэн aйыpыл-гыйыз 6єтєнлєк (eдинoe цeлoe)» [7, 75-ce б.].

Fa^a Xecэйeнoвтыц э?эби hэм гилми, ин-тeллeктyaль эшмэкэpлeгe, лингвиcтик шэxec бу-лып фopмaлaшыyы, йыйып кыш эйткэндэ, rop-coнocфepahы бaшткopт xaлткыныц дoнъя rap'ram-hынaн, мeнтaллeгeнэн aйыpыл^ыhыз, язы^ы быны y?e лэ таный. «Бepтeклэп йыйылa» пapcahындa ул: «^ине, бaшкopт филoлoгын, тыщ^н Бaш-кopтocтaнымa, туган xaлкымa бэйлэнешле hэp нэмэ ,кызьгкhынцыpa. Xaттa мин 6єйєк pyc эзэбиэ-тенэ hэм cэнFЭтeнэ ин бaштa бaшкopm 6улып багам», — тип язa. Э <^єп тeмaм» эgэpeнцэ oшoн-дaй фeкep haлынFaн: «Mинeц у?ем eceн тыуган Бaшткopтocтaным — тєп тeмaм. Бap китaптapым pecпyбликaмдын мэзэниэт тopмoшo, эзэбиэте, тa-pиxы, xэзepгehe, килэcэгe менэн бэйле. Бутэн тeмaлap тypahындa язaм икэн, yнцa лa мт баш-Kopm кeшehe булът уйлайым». ^мэк, язы^^нин кoнцeптocфepahы, унын интeллeктyaль эшмэкэp-леге этнocтын мeнтaль yзeнcэлeктэpeнэн aйыpыл-гыАыз. Шyлaй икэн, милли телден кoнцeптo-cфepahын yзлэштepгэнцэ генэ кеше лингвистик шэxec кимэленэ кYтэpeлэ aлa. Шуга лa F.Б. Xecэ-йетов былaй ти: «... минен heйлэy телемдэ,

эgэpзэpeмдэ кyллaнылFaн hyззэp — бигepэк тэ тopмoш, кeнкYpeш, ay^ кeшehe hyз тазт^! — ayылымдa aлFaн лeкcик бaйлык бит».

FeмYмэн, F.Б. Xecэйeнoвтын туган телгэ ^apa-шы, мeкэддэc т0ЙF0лapы унын «туган тел» тон-цепты aшa peaллэшэ. Mэgэлэн, «Дoнъя» кита-бындa orno бaзa кoнцeптынa кapaFaн 17 mpca тyплaнFaн. Эммэ языycынын лингвиcтик шэxec булып фopмaлaшыyы, унын кoнцeптocфepahы aвтopзыц туган телгэ бyлFaн шэxcи мeнэcэбэтeнцэ генэ caFылмaй. Ул, бepeнce нэубэттэ, язы^т^щ эgэpзэpe телендэ caFылыш тaбa, тик шул эgэpзэp aшa без языycыныц инцивидyaль xyдoжecтвo rap-тиш^і, дoнъяны лoгик hэм эмoциoнaль табул итеуе, мeнтaль hэм этик-филocoфик ,кapaштapы xaкындa фeкep йepeтэ aлaбыз. Эйткэндэpзeн тайкы бepзэpeнэ тy,ктaлaйытк.

Бepeнceнэн, языycыныц эgэpзэpeн дaими eйpэнey шyндaй ^нымта яhayra нигез булды: Faйca Xecэйeнoв пpoзahы фopмa, cтиль, oбpaзлы йeкмэткe, hypэтлэy capaлapы cиcтeмahы йэhэтeнэн шэтик, шиFpи (пoэтичecкaя пpoзa) тegмep aлFaн. Mэgэлэн, языycыныц бик куп пapcaлapы кэзимге нoвeллa фopмahы cиктэpeнэн штат, шиFpи ,кaлып-та haлынraн. ^этик эgэp ,кaлыбынцa икэн, тимэк, yндa шиFыp ,кaнyндapы єстєнлєк итэ:

Muн — аяу^^мын, muгэн BaKum;

Mm — mepeмeкмeн, muгэн Xamep;

Mm — мэцгвмк, muгэн BaKum;

Mm — yлeмheз, muгэн Xamep.

Muнeц юлым — xapaбa, muгэн BaKum;

Muнeц юлым — xamupa, muгэн Xamep.

Беззен фeкepзe heйлэмдэpзэ эже pифмaFa кopoлFaн, aфopиcтик йeкмэткeлe, тигез yлcэмлє pитмик-мeлoдик cинтaгмaлapзaн, accoнaнc, aлли-тepaциялapзaн тopFaн heйлэмдэp зэ pa^a^ Mэgэлэн: «hap бepehe — mамаша / maмaшaгa w^p ■кaмaшa»; «Кэйнэ — ей бeйe, / Тэйнэгэ яpaгыц кuлhэ, /уныц кейенэ бeйe»; «Бapы мєнзн бaйpaм, / кыны мє^н caйpaн» Іі.б. Шэтик тeлмэpзeц adi-лын aвтop былaй тип aнлaтa: «hap тмдэ лэ ша-г^лик mэбueэme булмай булмаQ... Шuгpu mo^o — мamypлык mo^oho». Беззевдэ, cэcмэ эgэp теле-нец шиFpи тeлмэp тє^є aлыyы aвтopзын тeлмэp ogтaлыFынa бэйле; ул — кaмиллыктын бep кyphэткece.

Cэcмэ hэм тезмэ эgэpзэpзeн бep 6єтєн фop-мaFa эyepeлeye, hypэтлэy cиcтeмahы hэм тeлмэp ypтaклыFы кеуек xyдoжecтвoлы кypeнeш эзэбиэт

гилемендэ яцылых тугел. Мэдэлэн, «шигри проза» терминын XIX быуатта француз шагиры Шарль Бадлер хуллана. Шекспир трагедиялары, А.С. Пушкиндьщ «Борис Годунов», М. Кэрим-дец «Салауат», «Ташлама утты, Прометей!» эдэрзэре ах шигыр менэн язылган. И.С. Турге-невтыц «Ком сэгэте» — шигри проза. Хэзерге рус эзэбиэтендэ Сергей Гандлевский шигырза-рын проза формаЬында ижад итэ.

Гайса Хесэйенов прозаЬында поэтик форма тубэндэгелэр менэн ирешелэ:

а) эдэрзец лирик йунэлешле булыуы;

б) югары эмоциональ тон;

в) хэтги сюжет сиктэрендэ хоролмауы;

г) поэтик телмэр едтенлек итеуе (теуэл рит-мик-мелодик быуындар, киц таралган йэнэш, аралаш рифмалар, аЬэцлелек, просодик сара-лар Ь.б.). Мидал: Ырым-йолаларзы / йыш кына кире кагабыз. // Эммэ ишек баштарына / дагалар кагабыз, // тэзрэ яцактарына / тамгалар кала-быз, //йэш килендэрзец ауыззарына бал-май ягабыз («Ырым-йола»).

Куренеуенсэ, тэу харамахха текст сэсмэ телмэр формаЪында торЬа ла, тезмэ телмэргэ хас поэтик куренештэр уны, асылда, шигри эдэр тип баЬа-ларга мемкинлек бирэ. Беззецсэ, был куренеш художестволы камиллых хахында Ьейлэй. Эммэ шуны идтэ тотоу кэрэктер: проза шигри форма-ла ижад ителеп, талант сагылышына эуерелЬэ, шигыр иЬэ прозаизмды бетенлэй инхар итэ.

Икенсенэн, Ьэр телдец уз эске моцо, шигри хеуэЬе бар. Ана шул эске моц, шигри хеуэ Гайса Хесэйеновтыц афоризмдарзан, тапхыр Ьуззэрзэн тезелгэн Ьейлэмдэрендэ айырыуса куркэм тед ала. Бындай синтаксик конструкцияларзан тезелгэн Ьейлэмдэрзе языусы узе «Эйтелер эйтемдэр» йэки «Афарин афоризмдар» тип атай. Кесле интеллек-туаль, башхорт теленец концептосфераЬын бар нескэлектэрендэ тойган, туган телдец моцон барса кимэлендэ куцеленэ Ьецдергэн ижадсы гына афоризмдар кимэлендэ фекер йеретэлер: «Эштэн йэм тапкан — аштан тэм тапкан»; «Беззэ борондан шау-шыу куп. Шул халыктыц шоуы инде»; «Гэмэлкез гилемдец файзакы юк, файзакыз галимдыц гэмэле юк» Ь.б. Языусыныц мэхэл-эйтемдэр, тапхыр Ьуззэрзэн торган телмэре йэнэ одталыхтыц, ка-миллыхтыц сагыу елгеЬе, э уныц асылында мен-таллек, этик-философик категория ята.

Эсенсенэн, Гайса Хесэйеновтыц тел маЬир-лыгы уныц айырым лексемалар менэн одталарса эш итеуендэ асых куренэ. Языусы тапалмаган,

ер-яцы, йэ булмаЬа башхорт концептосферакында утэ Ьирэк осраусы берэмектэрзе хуллана, яцы Ьуззэр тезей: «ыктымак», «квнгыуар», «кол», «эрле», «хали», «гонаккэр», «тэубэкэр», «камэлэт» Ь.б. Языусы узе бындай окказионализмдарзы файзаланыуга харата ошондай фекерзэ: «Уй курке тел икэн, тел курке — Ьуз». Мидалдар: Арыдлан кешенэн хеуэтле, кеше уны кол менэн ецэ; Эрле эше менэн булЬа, кенсел эрЬезлеге менэн алдыра; Эзэм балаЪы хатанан хали тугел, ти икенсеЬе; Бэгзе бэндэ хырх йыл гонаккэр булып, бер йыл тэубэкэр зэ булалыр; Эзэм балакы есен камэлэт узецдец шул нэфсецде таныузыр; Ким Эхмэтйэнов югары-ла эйткэн егэрлек кэм ыктымаллык сифаттары менэн бергэ, уга ахыллы эцгэмэлэш кэм фекерзэш буларах та хермэтем зур.

НиЬайэт, Г.Б. Хесэйеновтыц индивидуаль стилен, концептосферакын кэм языусыныц ментал-лек, этик-философик категорияЬын асых сагыл-дырыусы йэнэ бер узенсэлек — куз одтакыныц фекерлэу ысулында ысынбарлыхты иррациональ юл менэн таныуга едтенлек биреуе, йэки эмоцио-наль доминантаны билдэлэргэ кэрэк. Энцикло-педист-галимдыц, язы^сы^и; эмоциональ фекер-лэуе, концептосферакында эмоциональ концепт-тарзыц йышырах хулланылыуы гэжэп тугел. Ул, берзэн, башхорт менталитеты менэн бэйле булка, икенсенэн, языусыныц индивидуаль стиле, художестволы картиналары менэн ацлатыла. Языусыныц узе есен ул бына нимэ: «Ьэр белгесте телдец терле ягы хызыхкындыра: лексикографты — куберэк мэгэнэ айышы, этимологиякы; тарихсы-ны — тарихи тешенсэ яхтары; этнографха — ызан-йолага хагылышлы моменттары; языусыга икэ эмо-циональ хеуэке киммэтле».

Гайса Хесэйенов теленец эмоционаллеге телдец хис-тойгоно сагылдырыусы бетэ саралары яр-замында реаллэшэ, йэгни лексик, морфологик, синтаксик кимэлдэрзец бетэке лэ берзэй ук эмо-ционаллек тыузыра. Шулай за киц таралган эмо-циональ база концепттарына «йврэк», «куцел», «йэн», «бэхет», «кайгы», «хэсрэт» кеуек эмосемаларзы индереу кэрэк. Бер-нисэ мидал: «Улем менэн ты-уым, кайгы менэн шатлык, рэхэт менэн михнэт йэнэш, аралаш йэшэй»; «Эскэйзэрем боша — ни эшлэйем икэн, ецгэм?»; «Кендэр буйы баш кутэрмэй эшлэп, кисенэ талсыгып киткэндэ сат-нап баштар Ьызлай, киззерэ-киззермэй куцел кыкрай. Усыцды йврэгецэ бадаЬыц»; «Шул утенес Ьузенэн Ьуц йврэктэрем утэнэн-утэ сэнсеп, узем эллэ нишлэп киттем»; «Шулай ял булЬын йэндэремэ, йэнем»;

«дй, куцєлєм, кoткoлo вэcyэcэлэpзэн rnaQ-мuлэQлэнмэhэц uкэн»; «Беззэ мэpxэмэтheз, шэфкэ^ез кешене, гэзэттэ, maш бэгep, mu^ap»; «— Шoфep! Кузєц шкmъmъl эллэ! Каща шул xэmлe ашыгыу! Emмэhэ, бынау эллэ кeмдэpe лanшaйышыn yлmыpгaн, cыгыpмын muмэ. Ac uшeгeцдe ha^npay!»; «Эй, ^ep^^ap^ зая ^c^a^ape^; «Буш куцтдэн эc бoшa»; «Topмoштoц узенец гэмэленэн xacmape, гэменэн xacpame, шamлыгынaн кайгыЬы, paxBmemn мuxнэme, hейенеcенэн 3apn кyбepэк».

Шyлaй итеп, куп тepлe тел capaлapыныц эмo-циoнaль hэм pyxn кoнцeпттap менэн кoppeлятив бэйлэнешкэ инеуе бaшткopт xaлкыныц мeнтaль yзeнcэлeктэpeн aцлapFa булышлык итэ, ce^M фэкэт мэзэни кoнцeпттap гыта дoнъяныц тон-цeптyaль hэм этнocтыц тел кapтинaлapын бap тулылытында caFылдыpa aлa. Бынцaй лингвoкyль-тypoлoгик пpoблeмaлap, кypeп yтeyeбeзcэ, Faйca Xecэйeнoвтыц ^am^a бap тyлылыFынцa carai-лa. Беззец кyзэтeyзэp шуны кyphэттe: языycынын ижвды ни тиклем ЮFapы xyдoжecтвoлылытк кимэ-ленэ кyтэpeлhэ, ул туган xaлкыныц oбъeктив дoнъяны табул итеу, a^nay yзeнcэлeктэpeнэ, мен-тaлитeтынa, этнoпcиxoлoгия, филocoфияhынa hэм тел кoнцem’ocфepahынa шул тиклем тэpэнepэк утеп инэ. Улap ниндэйзep ayaздaшлытк тє^є aлa. Faйca Xecэйeнoв иж8ды уны тyлыhынca pa^aa

Бaшкopт эзэбиэте клaccиктapыныц тонцеп-тocфepahын eйpэнey бaшкopт эзэбиэтенец ши-xoпoэтикa мэcьэлэлэpeн мaкcaтлы eйpэнeyгэ бу-лышлык rnep ине. Бындaй пpoблeмaлap xэзepгe гилми пapaдигмaлap дэyepeндэ утэ aктyaль. с^ел

Иэм мэ?эниэт бэйлэнештэрен ейрэнеу башкорт тел гилемендэ сагыштырмаса яны йунэлеш... Был тэнгэлдэ «Башкорт теленен концептосфераИы», «Доньянын милли тел картинаИы», «Милли лингвистик шэхес» проблемалары башкорт тел беле-менен актуаль мэсьэлэлэренэ эуерелде», — тип я?а академик М.В. Зэйнуллин [8]. Лингвокуль-турологик аспекттагы тикшеренеу?эр, Иис шик-Ие?, яны перспективалар вэгэ?э итэ.

Э^ЭБИЭТ

1. Кубрякова Е.С. Парадигмы научного знания в лингвистике и ее современный статус. — М.: РАН СЛЯ. — 1994. — Т. 53. — С. 4—21.

2. Зайнуллин М.В. Актуальные проблемы современной лингвистической науки // Проблемы востоковедения. — 2009. — № 1. — С. 131—135.

3. Попова З.Д., Стернин И.А. Общее языкознание: учебное пособие. — М.: АСТ: Восток-Запад, 2007.

4. Хвсэйенов Г.Б. Башкорт эзэбиэтенец поэтика-hbi. Икенсе кидэк. — 0фе: Гилем, 2007.

5. Гачев Г.Д. Национальные образы мира. — М., 1988.

6. Леонтьев А.А. Основы психолингвистики. — М.: Смысл; СПб.: Лань, 2003.

7. Гумбольдт Ф.В. Избранные труды по языкознанию. — М.: Прогресс, 1984.

8. Зайнуллин М.В. Башкирская и тюркская лингвистика в БашГУ: актуальные проблемы и перспективы исследования // Проблемы востоковедения. — 2009. — № 3. — С. 97—102.

Мв^м hY33ap: милли концепт, башкорт теленец концептосфера^і, донъяныц тел картина^і, милли лингвистик шэхес.

Key words: national concept, conceptual sphere of the Bashkir language, linguistic world view, national lingual personality.

Fanzil В. Sanyarov

CONCEPTUAL SPHERE OF GAISA KHUSAINOV: MENTALITY AND ETHICO-PHILOSOPHICAL CATEGORY

The paper presented is devoted to the study of a writer’s individual style on the basis of the phenomenon of anthropocentrism, which is original for Bashkir linguistics. The author of the paper suggests approaching the problem from the point of view of the writer’s individual conceptual sphere that is reflected in his speech peculiarities and his mental thinking. In this aspect intellectual, moral and emotional conceptual sub-spheres of the national writer of Bashkortostan, academician Gaisa Khusainov are revealed.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.