CC BY
14
ЛИТЕРАТУРА
АА^ ¿1ч ^ ^ШАААй &
М.Х. И^еябаев
БАЙЬГК АЩАР ИМПРОВИЗАЦИЯААРЫНДА АЗАТАЫК ИДЕЯААРЫ
Байьгк Ай?ар — XVIII быуат башкорт ауы?-тел э?эбиэтенец иц ?ур фигураИы, у? дэуеренец Ьабрауы тиИэк, Иис тэ хата булмад.
МэшИур сэсэн тураИында халык телендэ бик куп легенда-риуэйэттэр таралган. Эммэ уныц тор-мошона кагылышлы мэглумэтте М. Буранголов-тыц «Башкорт халык поэзияИы» йыйынтыгындагы «Байык Ай?ар сэсэн» тигэн эпик эдэре аша гына белэ алабы?. Импровизациялары ла ошо сыга-накта гына Иакланган. М. Буранголовка был мэглумэттэр?е у? вакытында Гэбит сэсэн еткергэн.
«Байык сэсэн Златоуст ейэ?е Мыр?алар волосы Мэхмут ауылында 1710 йылдар?а Байназар тархан гаилэИендэ тыуган», — тиелэ ул я?мала. Сала-уат районы Аркауыл ауылынан тарих укытыу-сыИы И. МиИранов у?енец бер мэкэлэИендэ кон-крет датаны — 1712 йылды атай Иэм быны Байык Ай?ар шэжэрэИендэге бегенге кенгэсэ Иу?ылган нэделдэр те?мэИе менэн дэлиллэп утэ [6]. Байназар тархандыц биш улы араИында Байык иц елкэне булган. У?Иузлелеге аркаИында атай йортонан иртэ айырылып, ул у? алдына кен иткэн. Уныц Юлай А?налин менэн икеИе бер яу?а — ихтилалда кат-нашканы билдэле, а?ак, э?эрлэу?эр?эн касып, «казак араИына ыклаган». Купмелер вакыттан Иуц кире урап кайтып, халык араИында сэсэнлек одга-лыгы менэн танылган Иэм «Ай?ар» тигэн кушамат алган. XVIII быуаттагы ихтилалдар?ы кургэн, 1812 йылгы Ватан Иугышына ир-егеттэр?е о?ат-кан; «у? кулы менэн ат эйэрлэп, кулына кылысын тоттороп, улы Эхмэтте яуга кейендергэн». Ьугыш беткэс, «ецеп кайтыусылар?ы данлап, йе? ?э дурт йэшлек сэсэн «Байык» кейен уйнаган» [2, 82— 90-сы бб.; 3, 65—76-сы бб.]1.
Был я?мала Байык сэсэндец ес импровиза-цияИы килтерелгэн. ТэугеИе 1773—1775 йылдар-?агы Крэдтиэндэр Иугышынан алдарак сыгарыл-ган. Байык Ай?ар, хакимлык органдарыныц э?эрлеклэу?эренэн касыпмы, курше халыктыц ауы?-тел Иу? одталары менэн аралашыу ихтыя-жынанмы, ка?ак далаларына барып сыга, унда Бохар акын менэн эйтештэ катнаша. Бохар Кал-каман улы (1668—1791) — «ка?актыц XVIII быуат э?эбиэтендэге иц куренекле шэхесе» [4, 123-се б.], заманында Урта Ка?ак ур?аИы ханы Абылай йортонда йэшэгэн, уга арнап тулгау?ар ижад иткэн [7, 122—125, 137—138-се бб.]. Баш-корт сэсэненэ «йомарланган» Иу? менэн ендэшеп, «тапИац, улым итэйем, тапмаИац, колом итэйем», тигэн шарт куя. КурэИец, XVI— XVIII быуаттар?а куршелэш терки халыктары-ныц Иу? одталары араИында кинэйэ менэн имп-ровизациялау, эйтешеу традицияИы ныклы урын алган, бер ук символик мэгэнэле образдар сэсэндэр, акындар араИында уртак булган. Бо-хар Калкаман улы ижадында ла хикмэтле тел-мэр?е йыш осратырга мемкин [7, 111—143-се бб.]. Акындыц Байык Ай?арга эйткэне йомак кына тугел: уныц яуабын табыу йэки у?ец телэгэнсэ ацлатыу у?е бер одталык талап итэ. Сэсэн йо-мактыц да, теп Иорау?ыц да яуабын бирэ: «ЬыуИа-ган йотом Иыу тапмад — дала тигэнец шул икэн..., бер ка?анга куш антын Иалып бергэ кайнаткан — Абылай солтан хан икэн». Йэгни сит дала уга тыуган ер?е алмаштыра алмай, Абылай хан да мак-тауга лайык тугел. Байык Ай?ар ауы?-тел Иу? сэнгэтендэ борондан формалашкан тура Иу?ле-леккэ, эскерИе?леккэ тогро, ул сит ер хужалары-
'Артабан Байьгк Ай?ар импровизацияларынан в?вктэр, у?енэ кагылышлы цитаталар ошо сыганактар-?ан килтерелэ.
Щелбаев Мирас Хэмзэ улы, филология фэндэре докторы, Башкорт дэулэт университеты профессоры
©Щелбаев М.Х., 2010
БАЙЬГК АЙ^АР ИМПРОВИЗАЦИЯЛАРЫНДА АЗАТАЫК ИДЕЯЛАРЫ
57
на ярарга тырышып, выжданына хыянат итеу?эн алыд. Был эйтештэ айырым шэхестец рухи азат-лыгы мэсьэлэИе ифрат кыйыу куйылган.
«Байык сэсэндец ка?ак акыны Бохар менэн эйтеше»нэн алып икенсе импровизацияИыныц, «Байык сэсэндец Салауат батырга эйткэне», сы-гарылыуына тиклем байтак вакыт араИы ята. Бер?эн-бер кенде Байык Ай?ар сэсэн, «Юлай старшинага барырга карар итеп, юлга сыккан. Юлда Иунарга сыккан Салауатка тап булган. Идэнлек-Иаулык Иорашкас, Салауат у?ен таны-тып, юлсыныц кем булыуын Иораган».
Байыктыц яуабында утэ меИим мэсьэлэлэр ку?гатыла: илдец тарихи уткэне, батыр?ар даны идкэ алына, Салауатты изге яуга рухландырыусы Иу??эр эйтелэ, заманга тапкыр социаль-кенкуреш характеристикаИы бирелэ, йэш егеткэ сэсэнлек бурысы тураИында ла идкэртеп куйырга онотмай:
Аты юкка атымын, Яуызга каман ятымын. Торор йорто юйылган, Балалары куйылган Ил сэсэне — картымын.
У? гумерендэ купте курергэ елгергэн акыл эйэИе буласак батыр Иэм шагир?ыц тэбиги Иэлэтлектэрен, курэИец, алдан ук шэйлэгэн Иэм яцылышмаган. Уныц Иу??эрен ишеткэс, «Салауат та ацлаган. Байык картты у?е менэн бергэ алып кайтып киткэн. Юлай менэн есеИе Иейлэшеп, Иу? уткэндэрен сакырып, бергэ кэцэш тейнэшеп, яу башларга булгандар».
Байыктыц есенсе импровизацияИыныц тыуыуы 1812 йылгы Ватан Иугышы башланган вакытка карай. Францияныц Рэсэйгэ каршы Иугыш башлауы тураИында хэбэр алгас, «ил карт-тары йыйылып, турэ-кара Иейлэшеп, ат еткэн ергэ хат ебэреп, илде йыйгандар». Ата-бабаларыбы?, мэдэлэн, хэ?ерге Баймак Иэм Йылайыр районда-ры сигендэге «Ай?а Болон», Берйэн районындагы Тарауыл акландарына, 9фе эргэИендэге Чесно-ковка яланына йыйылгандар. С.Г. Мирасов баш-корттар?ыц «урыд дэулэтенэ табиг булыу» мэсьэлэИен хэл итеу есен 1552—1559 йылдар ара-Иында гемуми королтай?ыц вфенэн алыд тугел «Калмаш йылгаИы буйында Ур?а тигэн урында, Хесэйенбэк кэберенэн ике сакырым ер?э» уткэре-леуе хакында я?а [5, 101-се б.]. XIX быуат башы-на тиклем бындай королтай?ар?а хэл иткес Иу??е сэсэндэр эйткэн. Байык Ай?ар катнашкан Иейлэшеу «И?ел тубэИе Кенгэктэ» уткэнгэ окшай,
сенки сэсэндец Иу?енэн Иуц кабат ойошторол-ган йыйын, я?мала телгэ алынганса, ошонда тэгэйенлэнэ. ТэугеИендэ «йыйынга башы-ку?ен йен бадкан, ак Иакалы биленэ еткэн, кэбер тебенэн сыккан кеше киэфэтендэ Байык сэсэн дэ килгэн». Быгаса икелэнеп, Иу? эйтергэ кый-май ултырган халыкты сэсэн француздарга каршы яуга кутэрелергэ сакыра. Ватандаштарына ул ата-бабалар?ыц рус халкы менэн илде сит бадкынсы-лар?ан бергэлэп Иакларга Иейлэшкэн антын идкэ тешерэ:
Туеанеа биргэн ак антты
Менер аттай кет, тигэн.
Артабан, ике тугандыц у?-ара менэсэбэте ха-кындагы фекер?е дауам итеп, ике халык дудлы-гына килтереп бэйлэй. Уныц «ике туган тала-шыр, атка менИэ ярашыр» тигэн Иу??эре эдэр контексында бик ?ур мэгэнэ ала: ил эсендэ ара-тирэ тыуып торган каршылыктар?ыц, тышкы дош-манга каршы бергэлэп керэшеугэ караганда ва-гырак мэсьэлэ икэнлегенэ ишара яИай.
Байык Ай?ар импровизацияларында йырау-?ар, сэсэндэр ижадыныц теп поэтик у?енсэлек-тэре сагылыш тапкан. 9с телмэр ?э образлы фе-кер, художестволы дейемлэштереугэ илтеусе кинэйэ менэн Иугарылган. Шул ук вакытта Иэр бер Иу? у?енец тура мэгэнэИен дэ югалтмаган. Строфалар афоризмдарга торошло тапкыр фе-кер?эр те?мэИенэн торИа ла, Иейлэмдэр те?елеше ябай, халыксан; юлдар йыш кына кабатланып килэ, рифмалар бер ук йэки утэ якын яцгыраш-лы Иу??эргэ — моноримдарга королган. Бындай поэтик те?елеш импровизаторлык сэнгэте Иэм «стилистик клише»лар менэн таныш булган Иу? одталары есен бер-береИенец эдэр?эрен тэу баш-лап ишетеу?эн ук хэтер?э калдырыу?ы, ятлап алыу?ы ецеллэштергэн.
Терле вакыттар?а сыгарылган был импро-визациялар?а Байык Ай?ар?ыц бе?гэ тулыИын-са килеп етмэгэн дейем ижадыныц ес меИим этабын тодмалларга мемкин. Эйтеш — импровизаторлык сэнгэтенец югары нектэИе. Ка?ак акыны менэн эйтешкэндэ сама менэн алтмы-шынсы тидтэне кыуган Байык, ысынлап та, у? ижадыныц югары нектэИенэ инде еткэн булган. Уныц донъяуи уй-караштарыныц ныклы формалашканлыгы Бохарга биргэн яуабында бик асык тойола. Калган икеИе — кобайыр. «Байык сэсэндец Салауат батырга эйткэне»ндэ Иу? инде тотош халыктыц я?мышы Иэм азатлык
58
М.Х. И^еябаев
есен керэше хакында бара. всенсе импровизация иИэ ике халыктыц (асылда — илдец, тимэк, халыктар?ыц) бер?эмлеге идеяИын кутэреп сыга, сит ил бадкынсыларына каршы бергэлэп керэшергэ сакыра. Импровизациялар?ыц про-блемаИы шэхес — халык — ил эсендэге халык-тар бадкысы буйынса удэ бара. Ил я?мышы есен йэне-тэне менэн янган э?ип куцелендэ генэ шундай тэрэн гуманистик рухлы, алдан курэ белеусэн йекмэткеле эдэр?эр тыуырга тейеш ине.
Тагы бер у?енсэлеккэ игтибар итэйек. Ба-йыктыц Бохар акын менэн эйтеше йэшерен мэгэнэле кинэйэле телмэргэ королган. Ауы?-тел Иу? одталары бындай алымды башка Иу? одтала-рына, хакимдарга, яу-керэш шарттарында дош-мандарына мерэжэгэт иткэндэ кулланган. Э киц катлам массалар менэн эцгэмэлэшкэндэ халык-сан, ябай, ацлайышлы, шул ук вакытта образлы Иэм тапкыр шигри юлдар менэн эш иткэн. Сэсэндец терле социаль катлам тыцлаусыларын у?енэ карата алыуы, Иэр катламдыц ац даирэИенэ ярашлы Иу? таба белеуе, йэгни поэтик фекерлэу офогоноц ифрат киц икэнлеге ошо импровиза-циялар?а асык сагыла.
Байык Ай?ар?ыц ижади мирады был ес импровизация менэн генэ сиклэнмэй. Рэсэй фэндэр академияИыныц вфе фэнни у?эге архивында уныц Салауатка арналган дурт строфалык йыры ла Иаклана. Уныц сыганагы курИэтелмэгэн, «Байык Ай?ар йыры» тип кенэ атала. Йекмэтке-Иенэ караганда, ул Салауат менэн осрашканга тиклем ук сыгарылган:
Салауат та Салауат тип кейлэщэр,
Ку^ем менэн кургэн ир тугел, —
тигэн юлдар бар [1, 5—6-сы бб.].
Тимэк, Салауат удмер сагында ук мэшИур сэсэндец игтибарын йэлеп иткэн булып сыга. У? вакытында Ьабрау йырау И?еукэй, Мора?ым ке-уек ар?аклы замандаштарына акыллы Иу?е менэн яр?амлашып, курсалап торган кеуек, Байык Ай-?ар ?а йэш Салауатты Башкортостандыц килэсэ-ге менэн бэйлэп, уга ку? терэп, еметтэр багла-ганга окшай. Э инде оло йэштэге сэсэндец ку? алдында батыр?ыц я?мышы халык бэхете есен керэш юлында фажигэле тамамлангас, был хакта килэсэк быуындарга еткереу?е у?енец бурысы тип Ианаган, курэИец. Быныц есен сэсэндец фактик материал базаИы етерлек булган: Салауаттыц за-мандашы, едтэуенэ, уныц ата-бабаларынын
шэжэрэИен якшы белгэн, у??эре менэн дэ ара-лашкан. И. МиИранов теркэгэн бер легендала эйтелгэнсэ, Байык, А?налы, Юлай, Салауат йыш кына Каратау аша Мэхмут ауылына килеп йерер булгандар [6].
1920 йылда М. Буранголов Гэбит сэсэндэн «Юлай менэн Салауат» эпосын я?ып ала. Каса-нырак сыгарылган Иуц был эпос? Уныц ижад ите-леу тарихына кемдэр?ец менэсэбэте бар? Эдэр менэн ентеклэберэк танышканда, был Иорау?ар ниндэй?ер кимэлдэ асыклана тешэ. Эпик комарт-кылар, белеуебе?сэ, ижад ителеу вакытына Иэм кайИы дэуер?е сагылдырыуына карап, хроноло-гик катламдарга буленэ. «Юлай менэн Салауат»-та ошондай ике катламды куреп була. Тэуге-Иендэ — А?налы менэн Юлай?ыц волость стар-шинаИы вазифаИын башкарыу?ары, заводсыларга каршы керэшеу?эре тураИында Иу? бара. Был кат-ламдагы шигри телмэр фэлсэфэуи Иэм дидактик кобайыр?ар стиленэ ярашлы, эйтелэИе фекер об-разлы сагыштырыу?ар, кинэйэле Иу? аша белде-релэ. Ил я?мышында кидкен хэл килеп тыуган мэлдэ Юлай халыкка мерэжэгэт итэ, халкы-бы??ыц данлыклы улдарын — Урал батыр?ан алып КараИакалга тиклем — Ианап сыга Иэм заман-даштарын хаклык есен керэшкэ сэмлэндерэ. Ошондай мерэжэгэт алымы, поэтик саралары, тапкыр образдары, традицион сагыштырыу?ары, улсэме менэн Байык Ай?ар кобайыр?ары, бигерэк тэ уныц Салауатка эйткэн телмэре менэн ауаз-даш. Эйткэндэй, эпоста шулай ук «сэс-Иакалы агарган, йе?е кипкэн Иап-Иары» бер кешенец йэш Салауат менэн Иейлэшеу эпизоды бар. Был кеше батырга у?енец исемен белдермэй, э телмэренец асылы Байыктыц Салауатка эйткэн импровиза-цияИыныц йекмэткеИен бирэ, айырым урындары иИэ был эдэр юлдары менэн Иу?мэ-Иу? тап килэ. вдтэуенэ, ур?э эйтелгэн фаразды — Байыктыц Салауатты удмер сагынан ук шэйлэуен — кеуэт-лэусе юлдар бар: «Йэшец бала булИа ла, ишете-лэИец йырактан» [2, 103-се б.].
«Юлай менэн Салауат»тыц беренсе катламы хэл-вакигалар?ы у? ку??эре менэн куреп, тормош-кенкуреш деталдэрен якындан белгэн автор та-рафынан Иурэтлэнгэнгэ, йэгни Юлай?ыц, Сала-уаттыц замандашы тарафынан ижад ителгэнгэ окшай.
Икенсе катлам тотошлай Салауатка арнала. Уныц йэш сагы, мехэббэте, уй-караштары фор-малашыуы эпоста теп урынды билэй. Салауат менэн Юлай?ыц Пугачев яуына кушылыу шарт-
БАЙЬГК АЙ^АР ИМПРОВИЗАЦИЯЛАРЫНАА АЗАТЛЫК ИАДЯЛАРЫ
59
тары тасуирлана, улар^ыц артабангы я^мыты эдэр а^агында бер нисэ юл менэн генэ эйтелэ. Был катламда М. Буранголовтоц Гэбит сэсэндэн я?ып алган легенда-риуэйэттэренец теп мотивтары ньгклы урын алган, Салауаттыц яугирлек Иэм шагирлык Ищаттары асык сагылдырылган. Эдэрзец телмэре, Иурэтлэу саралары беренсе катламдан айырылыбырак тора; хэл-вакигалар прозага тар-тым хикэйэлэу аша бирелэ. Был ике кашам у?ен-сэлектэренэн сыгып, эпостыц ижад ителеу бары-шына карата шундай фаразды тэкдим итергэ мемкин: тэу башлап ул XVIII быуатта ук шул замандыц тере шаИиты Байык Ай?ар тарафынан сыгарылыуы ихтимал. Сенки Байык Ай?ар имп-ровизациялары, билдэле булыуынса, Буранбай-Йэркэй — Ишмехэммэт Мыр^акаев — Гэбит Ар-гынбаев — Мехэмэтша Буранголовтар аша уткэн. Беренсе катламдыц Байык Ай?ар дэуеренэн артык у?гэреш кисермэй Иакланыуы, икенсеИенэ Сала-уат тураЬында Гэбит сэсэн йыйган легенда-ри-уэйэттэр?ец инеп китеуе, М. Буранголов тэрже-мэлэренец уга форма Иэм стиль ягынан ауаздаш-лыгы шул хакта Иейлэй.
Байык Ай?ар йыр?ар сыгарган. Эммэ улар, жанр?ыц массалар араЬындагы утэ киц таралыу-санлыгы аркаЬында, бик ти? халыксанлашып киткэн; ярайИы гына у?гэрештэргэ лэ дусар бул-гандыр. Ьэр хэлдэ, индивидуаллек билгелэре анык Иакланмаган. Эгэр атамаларында автор?ыц исеме калмаИа («Байык», «Эхмэт Байык», «Байык сэсэн йыры», «Байык Ай?ар йыры»), текстарында Сала-уат, 1812 йылгы Ватан Иугышы, Байыктыц улы Эхмэт телгэ алынмаИа, улар?ыц авторын билдэ-
лэуе ауыр булыр ине. Бэлки Байык сэсэндец куп кенэ йыр?ары, исемдэренэн айырылып, бегенге кендэ фольклор репертуарында йереп яталыр. Байык Ай?ар у?е лэ йыр жанрында халык ижады традицияларынан ситлэшмэгэн: тоторокло йэнэшэлеккэ, 10—9-ар йэ 8—7-шэр ижеккэ — тимэк, о?он Иэм кыдка кейгэ — королган, иркэлэу-кесерэйтеу ялгау?ары ла мул кулланылган.
Ауыз-тел э?эбиэте жанр?арына — о?он Иэм кыдка кейле йыр, кобайыр, эйтеш, эпос — бы-лар?ыц бетэИенэ лэ мерэжэгэт иткэн Байык Ай-?ар. Улар^ыц барыЬыныц да у?эгендэ шэхес азат-лыгы, тыуган ил, халык бойондорокЬозлого, ха-лыкгарзыц уртак Ватан есен бер?эм керэше идея-лары асык сагылдырылган.
Э^ЭБИЭТ
1. Байык Ай?ар йыры // Рэсэй ФедерацияЬы фэндэр академияЬыныц Эфе фэнни у?эге архивы. М. Буранголов фонды, 5-се папка.
2. Башкорт хальгк ижады: эпос. Эсенсе китап. — Эфе, 1981. — 344 б.
3. Буранголов М. Сэсэн аманаты. — Эфе, 1995. — 352 б.
4. "Казак колтазбаларыныц гылымы сипаттама-сы. Т. 4. XV—XIX гасырлардагы акындар шыгармала-ры. — Алматы, 1985. — 360 б.
5. Мирасов C.F. Башкорт тарихына бер караш // Ватандаш. — 1996. — № 1—3.
6. Микранов И. Байык Ай?ар сэсэн // Башкортостан. — 1997. — 15 март.
7. XV—XVIII гасырлардагы казак поэзиясы. -Алматы, 1982. — 240 б.
Ключевые слова: Байык Айдар, сэсэн, импровизация, айтыш, песня, кубаир, эпос. Key words: Baik Aidar, sasan, improvisation, aitysh, song, kubair, epic.
Miras Kb. Idelbaev
THE IDEAS OF FREEDOM IN IMPROVISATIONS BY BAIK AIDAR
In a many-sided cohort of Bashkir sasans (improvisatory singers) of the 18th century Baik Aidar is considered to be a key figure. Some of his works reached our days, namely the aitysh (a genre of Bashkir folklore, in the form of a dialogue) with Buhar, a Kazakh akyn (a folk poet or singer), a kubair-address (a poetic genre of Bashkir folklore and oral literature) to Salavat Yulaev in connection with the outbreak of the Patriotic War in 1812, and songs. One can find the attributes of his pen in the epic «Salavat Yulaev». All the above-mentioned works are imbued with the common problem, i.e. the spiritual freedom of the Bashkir and other peoples in Russia.
ПРОБЛЕМЫ ВОСТОКОВЕДЕНИЯ. 2010/4 (50)
