CC BY
11
З.М. Такирова
БАШЖОРТ Э^ЭБИЭТЕНДЭ МЕМУАР ЖАНРЫНЬЩ У^ЕНСЭЛЕКТЭРЕ ЬЭМ ЭЬЭМИЭТЕ. АВТОР АЦЫ ЬЭМ КИСЕРЕШТЭРЕ
Башкорт э?эбиэтендэ мемуар жанры тураИын-да Иу? сыгкканда, уныц э?эбиэткэ кагылышы бармы Иуц, эИэмиэте нимэлэ, тигэнерэк бэхэсле караштар килеп тыуа. Ысынлап та, мемуарсы бетенлэй я?ыусы булмадка ла мемкин бит, шу-лай булгас уны э?эбиэт рэтендэ карау деред бу-лырмы икэн?
Мемуар?ар?а автор ацы баИа бирелэсэк эле-ментка тура килэ, йэгни бер яктан — субъект, икенсе яктан — автор образыньщ бер елеше — объект булып тора. Художестволы эдэр?эр (шул идэптэн автобиографик) тыу?ырыусыЬына тулы килеш буйИона. Бында фекер?эр?ец субъектив-лыгы тэьмин ителэ, ул у? сиратында автор?ыц ацына ерлек барлыкка килтерэ. Мемуар?ар?а автор ацы хикэйэлэу?ец индикаторы сифатында сыгыш яИай. Бер яктан, ул — объект, хикэйэлэу уныц исеменэн алып барыла (теп герой), икенсе яктан — икенсе герой?арга, вакигалар барышына Иэм у?-у?енэ менэсэбэтле субъект. Эгэр ?э художестволы прозала герой, ацынан мэхрум ите-леп, автор ихтыярына тулыИынса буйЬонЬа, мемуар э?эбиэттэ автобиографик герой у?аллылык ала, автор ацы уныц комментарий?ары кэрэк бул-ганда йэки башлангыстыц композицион-ойош-тороусыИы сифатында гына беренсе урынга сы-гырга мемкинселек ала.
XX быуат башында автор ацы автобиографик герой?ы кыдырыклап сыгара, мемуар рэтендэ тор-ган эдэр?эр?ец у?эгенэ эйлэнэ.
Мемуаристикала дэуер темаИы теп урынды ала. «Заман», «вакыт», «элек», «шул йылдар хэтирэ-Ие», «идемдэ» кеуек Иу??эр эдэр?е мэгэнэуи яктан «уртак урындар» менэн бэйлэу есен кулланыла. Бетэ мемуарсылар есен дэ тарихи ысынбарлыкта у?енец катнашыу тэжрибэИен сагылдырырга ты-рышыу есен «эске» теманы билдэлэу хас. Был билдэлэмэ китаптыц баш Ьу?ендэ урын алыусан. Э?эбиэттэ уныц удеше эпизодтар?а бирелэ. Хэтирэлэргэ королган сюжет герой?ыц терле
осор?о (балалык, йэшлек, хэ?ергеИе йэ булмаИа вакыт, пространство, психологик торошо) утеуендэ сагыла.
Мемуарсылар тарафынан кулланылган «ва-кыт», «заман», «дэуер» терминдары киц мэгэнэгэ эйэ. Конкрет даталар?ы, вакигалар?ы Иэм кеше-лэр?е хэтерлэу?эн тыш, мемуар хикэйэлэу?э эске кисерештэр ?э карала. «Эске» теманы ойоштороу ниндэй?ер вакигага ацлатма биреугэ ниге?лэнэ Иэм ул терле мемуар?ар?а ла окшаш була. Окшашлыктар булыуга карамадтан, мемуар?ар-?агы «эске» теманы удтереу ассоциатив рэт рэуе-шендэ бара. Мэдэлэн: сабыйлык осоро — балалык — удмерлек вакыты — елгереп етеу мэле. Шулар араИында ниндэй?ер бер коридор барлыкка килэ Иэм геройга ошо коридор?ы утеу бу-рысы куйыла. Элбиттэ, ул кеше тормошоноц бер осоронан икенсеИенэ, мэдэлэн, бала сагынан удмер сагынаса, кицэйэ бара. Шул ук вакытта герой-?ыц куцел кисерештэре у?гэрэ, тормошка кара-шы ла бер терле булмай. Барлык мемуар?арга ла уртак у?енсэлектэр хас: дейем мэ?эни катлам, текстар?ы те?еу?эге «дейем урындар», образдар, темалар, теп ниге?. Автор?ар документаллеккэ таянып, уткэн вакигалар факттарын теркэй, ацлатма бирэ, иронияга ла урын калдырыла. Биографик романдар, мемуар?ар, тарихи эдэр?эр куптэр?е кы^ыкЛындыра, улар?ыц э?эбиэттэ тот-кан урыны ла ?ур Иэм меИим. Мемуар?ар?а ав-тор?ар ижади индивидуаллеккэ ынтыла, автор ацыныц эу?емлэшеуе ку?этелэ. Был жанр я?ыу-сылар есен тормош вакигаларын у??эренец кат-нашлыгында сагылдырып, куцел ку?енэн уткэрергэ, герой?ар менэн бер рэттэн кисерергэ, урыны-урыны менэн ацлатмалар бирергэ, хэтирэлэргэ юл асырга мемкинлек бирэ. Мему-ар хикэйэлэу?ец у?эгендэ тарихты барлыкка кил-терер?эй вакигаларга у?енец менэсэбэтен, кара-шын белдергэн автор тора. Э дэуер?эр Иэм йыл-дар конкрет кешенец эволюцияИын ку?этеу?э,
Такирова Земфира Морат кыды, Башкорт дэулэт университеты аспиранты, БДУ-ныц Сибай институты (филиал) редакция-нэшриэт у$эге корректоры
шэхесте барльгкка килтереузэ документаль фонд-ты тэшкил итэ. Тап ошо вакыт Иулышын сагыл-дырыу мемуар жанрыныц теп билдэИен хасил итэ лэ инде. Эзэбиэт тэнкитсеИе К. Эхмэтйэнов та ошондай ук фекерзе белдерэ: «Мемуар йэки хэтирэ — авторзыц узе катнашкан йэки шаИиты булган вакигаларзы, терле кешелэр менэн бул-ган осрашыузарзы хэтергэ тешереп язылган эзэби эдэр. Хэтирэ куп кырлы жанр, уга кендэлектэр, идтэлектэр, автобиография И.б. инэ» [6].
«Хэзерге башкорт эзэби теленец ацлатмалы Ьузлеге»ндэ (9фе, 2004) мемуарга хэтирэ рэуе-шендэ язылган эдэр тигэн ацлатма бирелэ. Уны хэтирэ, идтэлек тигэн атама менэн дэ йеретэлэр. Терминология елкэИендэ тикшеренеузэр алып барган Г.Б. Хесэйенов хэтирэлэргэ тубэндэгесэ билдэлэмэ бирэ: «Хэтерзэ калганды язгандар. Улар авторзыц узе, уз тормошо тураИында ла, бутэн кеше, терле хэл-вакигалар, хэбэрзэр ха-кында ла булыуы мемкин. Хэтирэлэр йэмгиэт тормошон, атаклы кешелэр эшмэкэрлеген тулы-рак яктыртыуы менэн мемуар жанрзары араИын-да айырылыбырак тора» [7, 199-сы б.]. Уныц документаль нигеззэ булыуы, тормошто бетэ ту-лылыгында — ыцгай Иэм кире яктары менэн, нэк ысынбарлыгында сагылдырыуы менэн теге йэки был шэхес язмышына, тарихи вакигага карата зур кызыкИыныу уята. Ьугыш хэтирэлэре, сэйэси золом корбандарыныц терле осор идтэлектэре, эзэрлеклэузэргэ дусар ителгэн йэ булмаИа фа-жигэле язмышлы шэхестэрзец кендэлектэре, айы-рым язмалары, хаттары — былар барыИы ла эзэбиэтте эпистоляр ижад тере менэн байытыу-зары, бай мэглумэт сыганагы булыузары менэн эИэмиэтле. Мемуарсылар уз эдэрзэрендэ шэхси тэжрибэ Иэм тэьдораттарына таянып эш итэ, кайИы берзэ касандыр булган нэмэлэрзе тулы-Иынса хэтеренэ тешерэ алмадка Иэм быныц менэн бер аз хаталар ебэреузэре лэ ихтимал. Эммэ был мемуарзарзыц бэден бер зэ тешермэй. Эгэр автор факттарзыц тулылыгын тэьмин итэ алмаган хэлдэ лэ, Иейлэнелэсэк хэл-вакигалар-га анык Иэм асык баИа бирИэ Иэм уз менэсэбэтен саф килеш белдерИэ, ошоноц менэн киткэн ха-таларзы Иэм етешИезлектэрзе каплау мемкинсе-леге тыуа.
Мемуар йэки хэтирэ языусылар бер вакытта ла тулы объективлыкка ынтылмай: улар ирек-Иеззэн йэ уз ирке менэн уззэренец уткэн тормо-шонда булган хаталарзы йэ акларга, йэ тезэтергэ тырыша, уларзы Иуцынан булИа ла ацлаузарын
белдерэлэр. Купселектэ авторзар хезмэттэрен тик уззэре улгэс кенэ бадмага биреузэрен Иорай. Быга мидал итеп Ж.Ж. Руссоныц «Исповедь» (1898; «Тэубэ итеу») исемле хэтирэлэрен килтерергэ мемкин. Рус эзэбиэтендэ профессор В.А. Федоров декабристарзыц мемуар мирадтарын ентекле ейрэнэ Иэм узенец тикшеренеузэре, Иыгымтала-ры, декабристарзыц 1813—1814 йылдарзагы по-ходтарза, Иугыштарза катнашыузары хакында яза. Шулай ук А. Белый, 3. Гиппиус, Г. Чулкова, Г. Адамович мемуарзарын атап китергэ мемкин. Данлыклы мемуарист исемен алган А. Дюма-ата-ныц 22 том мемуарзары билдэле.
Мемуар формаларын уз эсенэ алган эдэр яз-ганда авторзар темага Иэм хэл-вакигаларзыц йунэлешенэ карата терле идтэлек, кендэлек, хат-тарзы ентеклэп ейрэнергэ бурыслы. ШунИыз югары художестволылыкка ынтылыш Иэм ышан-дырыу кесе булмай. Языусыларзыц кендэлектэр алып барыуы, хаттарзы Иаклауы, фрагменттар, уйланыузарын теркэп барыуы тыуасак эдэр есен бик бай материал булып тора. Мэдэлэн, Зэки Вэлиди «Хэтирэлэр»ен яза башлагансы ук бетэ булган мэглумэттэрзе ентеклэп туплай, терле документтарзы ейрэнэ. Л. Толстой 15—20 йыл буйына езмэйенсэ кендэлек алып барырга ты-рышкан. Былар буйынса уныц эдэрзэренец ни-сек тыуыуы, язылыу процесын кузэтергэ була. Ф. Достоевскийзыц кендэлектэре эзэби-публи-цистик характерзагы «Языусы кендэлеге» эдэренэсэ утеп инэ. М. Пришвин ижадында кендэлектэр зур бер эзэби жанр формаИына эйэ. Башкорт эзэбиэтендэ М. Хэй, С. Агиш, С. Ку-даш, М. Кэрим, Р. Гарипов кендэлектэре эзэби-тарихи эИэмиэткэ эйэ.
Башкорт эзэбиэтендэ мемуар формаИыныц эдэрзец сюжет королошона, герой концепцияИына йогонтоИо киц. Мэдэлэн, Гэйнан Хэйри «Боро-лош» романына (1928 язылган, 1967 бад. с.) бер нисэ сюжет Иызыгы индерергэ, эдэрен куп темалы итергэ ынтыла. Роман структураИына бик тэбиги булып инеп киткэн хаттар, терле язмалар кызык-лы. Билдэле булыуынса, мемуарзыц теп геройы — вакигаларзы бер епкэ тезеусе буларак, автор узе. Теге йэки был эзэбиэттэ роман тыуганда мемуарга тартым эдэрзец барлыкка килеуе, курэИец, эзэби процесс есен законлы куренештер. Казак проза-Иында, мэдэлэн, тэуге ысын совет романын тыу-зырган Сакен Сэйфуллин узенец «Ауыр юл, кыйын артылыш» (1920) эдэрен документаль-мемуар ха-рактерза ижад итэ [1, 156—158-се бб.].
Мемуар жанрыныц айырылмад елеше булган ижад алымдары, эдэр?эге хэл-вакигалар?ы тасу-ирлау?а кулланылган автобиографизм, кендэлектэр, хаттар, юлъя?малар ?а повестар?ы уцышлы итэ. Бик куп эдэр?эр?э йэ автор, сиге-неу?эр яИап, герой?ыц бала сагынан алып бегенге кенгэ тиклем удеш юлын байкай, йэ персонаж-дар у??эре терле осрак менэн уткэндэге хэтирэлэргэ бирелэлэр. Н. Мусиндыц «Гумер?ец бер мэле» (1973), Й. Солтановтыц «Тац нур?ары» (1971), Ф. Эсэновтыц «Йондо??ар яуганда» (1974), Р. Байымовтыц «Ьуцлап килгэн моц» (1980), Р. Мифтаховтыц «Ку? йэштэре» (1992) повеста-рында теп акцент хэ?ерге заманга яИалган хэлдэ лэ, герой?ар йыш кына у??эренец йэки башка персонаждар?ыц у?ган тормош юлдарын хэтерлэй?эр.
Г. Рамазанов С. Кудаштыц «Я??ы каршыла-ганда» (1954) повесын башкорт прозаИында ме-муар характерындагы тэуге повестар?ыц береИе булыуын билдэлэп киткэйне. Жанры ягынан ул документаль повесть тип аталырга ла хаклы, сенки эдэр тарихи материалга ниге?лэнгэн, унда э?эби хэрэкэт, осор?оц Иулышы конкрет тарихи дередлектэ бирелгэн. Осор?о характерлаганда автор йыш кына публицистик алымга ла мерэжэгэт итэ. «Я??ы каршылаганда» — бер ук вакытта тарихи-документаль, мемуар Иэм лирик-публицистик башлангыстар?ы берлэштергэн кат-марлы бер эдэр ул, хатта мемуар характерындагы лирик эдэр генэ тугел, э бетэИенэн элек — соци-аль-психологик повесть. Эдэр?ец иц эИэмиэт-ле ка?анышы — ундагы хе?мэт кешелэре, ябай халык вэкилдэренец индивидуаль образдары тыу-?ырылыу?а. Документаль-тарихи материалга ни-ге?лэнеп, автор публицистик пафос, йылы лиризм Иэм бай социаль йекмэткегэ ниге?лэнгэн реалистик полотно тыу?ыра алган. Автор был по-веста Г. Тукай Иэм М. Гафури ижадына кыйыу мерэжэгэт итеп, улар?ыц осрашыу?ары хакын-дагы идтэлектэрен, у??эренец эдэр?эрен, заман-даштарыныц у? вакытында бадылып сыккан Иэм бадылмаган хэтирэлэрен одта фай?алана. С. Ку-даштыц «Я??ы каршылаганда» повесы башкорт э?эбиэтендэ мемуар характер?агы тарихи-доку-менталь, социаль-психологик повестыц тэуге елгеИе булды. Я?ыусыныц «Хэтер?э калган ми-нуттар» эдэре лэ, З. Вэлиди?ец «Хэтирэлэр»ен-дэге (1996; «Воспоминания», 1994—1998) кеуек, тыуган ауылын — Келэште хикэйэлэу-?эн башлана. Бында у?эк урынды М. Гафури,
Ш. Бабич, С. Рэмиев образдары билэй. Автор, хикэйэлэусе ролен утэп, у? аллы сыгыш яИай. С. Кудаш М. Гафури, уныц тормошо Иэм ижа-дына ?ур игтибар бирэ, эдэрен дэ уга кагылыш-лы Иу??эр менэн тамамлап куя. Автор?ыц я?ма-ларынан белеуебе?сэ, М. Гафури ?а «Минец гуме-рем» тигэн китап я?ыу менэн шегеллэнгэн бул-ган. Ул да мемуар булгандыр, тип фараз итэ алабы?. Шагир С. Кудашка: «Ьин кайткансы мин теге «Минец гумерем» тигэн китапты та-мам итеп куйырмын», — тиИэ лэ, елгермэй, сенки ул каты ауырый Иэм о?акламай паралич Иугып, вафат булып кала. Ошолар?ан сыгып, мемуар-?ар я?ыу тураИында я?ыусылар Иэр вакыт уй-ланган Иэм гумер?эренец ахыры етмэд борон, у??эренец гумере, ижады, тормоштарында бул-ган осрашыу?ар, башка кешелэр?ец йогонтоИо, ул йэшэгэн осор?оц у?енсэлектэрен теркэп ка-лырга тырышкан тигэн Иыгымтага килэбе?.
Билдэле дэулэт эшмэкэре, о?ак йылдар дауа-мында Хекумэт йортонда эшлэусе Зекериэ Шэрэфетдин улы Акназаровтыц «Время. Люди. Мысли» (1995; «Вакыт. Кешелэр. Уй?ар») кита-бы ла мемуар?ар рэтен тулыландыра. Эммэ ул э?эбиэтселэр тарафынан ейрэнелмэгэн. Уны та-рихи сыганак, гаилэ биографияИы, республика тормошо, шул осор?оц Иэйкэле тип карарга ла була. Был китап автор?ыц тыуган кененэн, йэгни 1924 йылдыц 22 авгусынан, алып 1995 йылга тик-лемге арауыкты ала. З. Акназаров инеш урынына я?ган Иу?ендэ Иуцгы йылдар?а у?е тарафынан уткэн тормош юлы хакында бихисап мэкэлэлэр я?ыуын телгэ ала. Ул тормошта ку?гэ-ку? осраш-кан хэл-вакигаларга, илебе? удешендэге социаль-сэйэси, иктисади процестарга кире баИа бирмэй, хис-тойголарга бирелмэй я?ырга тырыша. У?енец тормошо, республика удешенэ елеш индергэн «сэйэси гумере» хакындагы мемуар илебе? тари-хында киммэтле бер сыганак булып тора. Был китаптыц ниге?ендэ хроникаль мэглумэт ята: ?ур нэмэлэр бэлэкэйе менэн, ей хэлдэре дэулэт тор-мошо менэн бергэ бутап бирелэ. Улем, ты-уым, кауышыу?ар, гэ?ел Иэм якшы тормош есен керэш, кунак булышыу, мэ?эни саралар ?а у? агымы менэн бара. Автор мемуар?ар?а э?эби эдэр?эге кеуек характер?ар Иэм портреттар, нин-дэй?ер идеаль образдар тыу?ырмай, бары тик у?енец кургэндэренэ Иэм эшмэкэрлегенэ Иыгымта яИарга тырыша. Ысынлап та, ул кургэндэр Иэм я?ылгандар ысынбарлыкка ниндэй кимэлдэ тап килэ? Элбиттэ, Иэр автор есен уныц ижады, тор-
мошо тураИында тулы язылган китаптары теп урындарзы билэй. 3. Акназаров есен дэ шулай. Эзэбиэттэн айырмалы рэуештэ, халык республика тормошо, сэйэсэт, тарих менэн дэ кызыкИы-на. Э тарихИыз эзэбиэт тэ, эзэбиэт гилеме лэ тыумай, тимэк, 3. Акназаров, языусы булмаИа ла, ошо мемуарзары менэн был жанр рэтен тулы-ландырыуга етди елеш индерэ.
Мемуар жанрыныц художестволылыгы Иэм документаллеге хакында бэхэстэр бар. Тап ошо ике узенсэлек был жанрзыц актуаллеген Иэм проблемалылыгын сагылдыра ла инде. Катмарлы структура буларак, субъект Иэм субъекттан тыш бэйлэнештэрзе уз эсенэ алган мемуарзарзагы автор проблемаИы быга тиклем махсус ейрэнеу предметы булманы, шунлыктан ул беззец хезмэттец актуаллеген билдэлэй. Ац агышын еткереу есен автор ниндэй максаттар, бурыстар куйыуы, улар-зы хэл итеуе, укыусы куцеленэ узенсэлекле фор-мала бирергэ елгэшеуе гилми яцылыкты тэшкил итэ. Был проблеманы ейрэнеу художестволы ме-муарзарзыц узенсэлеген бетэ тулылыгында — сюжет, фабула, композицияИында карарга мемкин-лек бирэсэк Иэм шуныц менэн уларзыц Иэр бере-Иен генэ тугел, э тотош координацияИын, Иейлэусе структураИына буйИоноуын асыклап буласак.
Был проблеманы тулырак асыу есен, телгэ алып уткэн мемуарзар — 3. Вэлидизец, С. Кудаш-тыц, 3. Акназаровтыц хезмэттэренэ ентеклэберэк тукталайык. Беззец алда уларзыц ижадында автобиографизм кузлегенэн сыгып «хэтирэлэр» тешенсэИенец барлыкка килеуен, ац агышын бел-дереусе форма, алымдарзы (субъект Иэм субъект-тан тыш) билдэлэу Иэм анализлау бурысы тора. Был бурысты хэл итеу есен кайИы бер мэсьэ-лэлэргэ тукталып китеу урынлы булыр:
1. Автобиографизм элементы хас булган был авторзарзыц эдэрзэре Иэм мемуарзары араИында органик бэйлэнеш булдырыу.
2. Мотив Иэм образдарзы, шулай ук компо-зицион узенсэлектэрзе системалау юлы менэн ике авторзыц мемуар мирадтарыныц узенсэлектэрен билдэлэу, башка авторзарзыц мемуарзары менэн сагыштырыу.
3. Художестволы системала языусыныц ижадсы буларак урынын Иэм эИэмиэтен, текста автор-зыц ниндэй формала сагылыуын билдэлэу. Автор ацыныц субъект Иэм субъекттан тыш форма-ларыныц уз-ара бэйлэнеу характерын асыклау. Мемуарзарза «автор-герой» узенсэлегенец уз-ара бэйлэнешен карау.
4. Сагыштырма анализ менэн терле йылдар хэтирэлэре аша автор позицияИыныц узгэреуен кузэтеу.
Безгэ С. Кудаш менэн 3. Вэлидизец мемуар-зарын системалы рэуештэ ейрэнеу улар ижады-ныц художестволы узенсэлектэрен белергэ Иэм Иыгымта яИарга ярзам итэ. Сагыштырыу есен был хезмэттэрзе бер Иызыкта карайык. Улар типоло-гик Иыгымта яИар есен уцай буласак.
«Хэтирэлэр»зец узэгендэ тарихка кагылышы булган мемуар хикэйэлэусе автор узе тора. Ме-муар шул осор Иулышына тап килэ (был узенсэ-лек мемуар жанрыныц теп билдэИе), уныц узен-сэлеге мемуарсыныц ошо жанрзы барлыкка кил-тереусе принциптарга таянып языуында сагыла. 3. Вэлидизец был хезмэте уныц тарихи пландагы 35 йыллык эшмэкэрлегенец ИеземтэИе, гилми йунэлештец Иэм эзэбиэттец удеш процесы ха-кында хикэйэлэу генэ тугел, э авторзыц ижади манераИы, уныц индивидуаль стиле тураИында ла фекер йеретергэ мемкинлек бирэ. Был эдэрзе тикшереу 3. Вэлидизец уз ижадында автобиогра-фияга ниндэй эИэмиэт биреуен, уныц ижад сис-темаИында автор образыныц урынын билдэлэргэ ярзам итэсэк. Автор проблемаларын Иэм уныц ацлата белеу кимэлен яктыртыу артабан был жанрга кагылышлы мэсьэлэлэрзе хэл итэсэк.
Фэнде ейрэнеугэ Иэм гилми эшмэкэрлеккэ тогролок, тыуган илгэ Иейеу, билдэле бер прин-циптарга таянып йэшэу 3. Вэлидизе мемуарзар ижад итеугэ алып килэ. Бер яктан, был хезмэт, ундагы образдар, мотивтар, композицион ойош-торолошо менэн башка языусыларзыц мемуар ижадына якын тороп, башкорт эзэбиэтенец айы-рылмад елеше булИа, икенсе яктан, ул яцы жанр-га ныклы нигез Иала: автобиография Иэм мемуар романыныц узенсэлекле солганышында йэшэй, уныц узэгендэ автор ацы тора Иэм ул узенэ жанр, композиция Иэм йекмэткене буйИондора. 3. Вэлидизец «Хэтирэлэр»ендэ классик типтагы мемуаристик хикэйэлэугэ хас булган субъект Иэм объект менэсэбэттэренец тигезлеге Иакланган. Уныц автобиографик геройы узаллылыкка эйэ, баИалаусы функцияИын да башкара. Бында ретроспектив Иэм синхрон хикэйэлэу едтенлек ала. «Саф автор» катмарлы субъектив-объектив менэсэбэттэргэ инэ.
«Хэтирэлэр» — Эхмэтзэки Вэлиди Тугандыц ярты гумер торош юлына, революцион-йэмэгэт Иэм дэулэт эшмэкэрлегенэ йомгак яИаган, шул дэуерзэргэ карар бетэ уй-фекерзэрен, кисереш-
тэрен, социаль-сэйэси, рухи караштарын бетэ кон-кретлыгында асып Иалган фундаменталь мемуар эдэре ул. Китап автор?ыц бала сагынан алып укыу, Рэсэй?э, Башкортостанда, Теркестанда милли хэрэкэттэ катнашкан йылдарын эсенэ ал-ган Иэм, эмиграцияга китеп, 1952 йылда Теркиэгэ килеп урынлашыуы менэн тамамланган 35 йыл-лык гумере хэтирэлэренэн гибэрэт» [5, 303-се б.].
Хэтирэ, мемуар?ар я?ыусы кешелэр, гэ?эттэ, ологайган йэштэ генэ бындай эшкэ тотоноусан Иэм был китаптар улар?ыц гумер йомгагына Иыгымта яИау Иымак була. Э. Вэлиди?ец «Хэти-рэлэр»ендэ мемуар?ар я?ыу Иэм быга сэбэп бул-ган хэл-вакигалар, сыганактар тураИында «Баш Иу?»?э былай тип я?ыла: «Был хэтирэлэргэ сыга-нак булган материалдар бе? 1923 йылдыц башында Теркмэнстандан Иранга китер алдынан Бохара-лагы Кабул илселеге Иэм Мехэммэтабадка ба-рыусы сау?эгэр?эр яр?амында сит илгэ сыгарыл-ды... Вакытында шифр яр?амында я?ылып, терле юлдар?ан сит илдэргэ сыгарылган кагы??ар Иэм документтар?ы инкилабтар вакытындагы вакига-лар?а катнашкан, э 1943 йылда Германияга эсир тешкэн якташтарым менэн бергэ укынык, Иэм Берлинда улар?ан бик куп мэглумэт алдым». Элбиттэ, э?эрлеклэу?эр?эн касып, бындай кат-марлы юл уткэн мемуар?ар?ыц эИэмиэте лэ, ба-ИаИы ла эйтеп беткеИе? ?ур.
Зэки Вэлиди?ец «Хэтирэлэр» китабыныц жанр у?енсэлектэренец ойошторолошо 1990—2000 йыл-дар башкорт э?эбиэтендэ мемуар жанрынын; удеше контексында карала. С. Кудаштыц «Я??ы кар-шылаганда», «Хэтер?э калган минуттар», Я. Хам-матовтыц «Тормош Иабактары», С. Кулибай?ыц «Терле Иукмактар», З. Акназаровтыц «Вакыт. Кешелэр. Уй?ар» мемуар?ары э?эбиэттэ киц та-нылыу тапИа, артабан З. Вэлиди?ец «Хэтирэлэ-р»е, Г. Хесэйеновтыц «Я?мышыма я?ганы» ла шундай ук эИэмиэтле урынды билэй. З. Акназа-ров Иэм З. Вэлиди мемуар?арына килгэндэ, улар ике елешкэ буленгэн Иымак. БеренсеИе — «эске» тормоштоц этаптарын хронологик тэртиптэ Иурэтлэу, герой?ыц удеуенэ булышлык иткэн хэл-вакигалар?ы Иэм шэхестэр?е э?мэ-э?лекле рэуештэ тасуирлау; икенсеИе — ?урайыу, ац агышыныц у?гэреуе, у?енец «мин»леген ацлау процесы. Улар есен «тормош картиналары» Иэм «биография об-раздары» документаль фон, материалды тэшкил итэ. Ике мемуар?а ла улар етерлек кимэлдэ Иэм улар?ы автор?ар максатка ярашлы кулланган Иэм ойошторган, тип эйтергэ мемкин. Автор тауышы
Иэм ку?е мемуар?ар?ыц башынан алып а?агынаса дауам итэ, Иыгымта ла яИай. Китаптар?ыц сюжет удеше, композицион королошо, образдар?ы куйыу — Иейлэусенец былар?ы барыИын да укыусыга йунэлткэн булыуын курИэтэ.
Мемуаристикала вакыт темаИы теп элемент-тар?ыц береИе буларак Ианала. «Вакыт», «заман», «осор», «дэуер» — лейтмотив Иу??эр, эммэ улар Иэр мемуар?а мэгэнэуи бэйлэнеш, «уртак урын» ролен баш-кара. З. Акназаров мемуарыныц исе-менэн ук ул автор?ыц у?ган йылдар хакындагы уй?ары Иэм я?малары икэнлегенэ тешенэбе?. Мемуарсыларга «эске» теманы билдэлэу, тарих ысынбарлыгында у??эренец катнашлыгын, нин-дэй?ер елеш индереу?эрен курИэтеу — утэ хас куренеш. Каги?э буларак, тема «Баш Иу?»?э би-релеусэн. Эске теманыц удешен китапта урын ал-ган автор тормошоноц этаптары буйынса ла ку?этергэ мемкин. Улар?ыц Иэр кайИыИы у?ен-сэлекле вакыт йэки осор?о тэшкил итэ. «Хэтирэлэр» сюжетыныц удеш схемаИын тубэндэгесэ билдэлэргэ мемкин: ниндэй?ер кар-шылыктыц килеп сыгыуы — уны яйга Иалыу йэки хэл итергэ тырышыу — яцыны барлыкка килте-реу. Йыш кына сюжеттыц ниге?ендэ герой тара-фынан ниндэй?ер осор?о (вакыт, пространство, психологик) утеу процесы, укыусыга улар?ы ет-кереу Иэм я?мыш хакындагы мэглумэттэр?ец бертеклэп йыйылыуын курИэтеу бурысы тора. «Хэтирэлэр»?э лэ, «Вакыт. Кешелэр. Уй?ар» ки-табында ла уртак бер тема урын алган. Ул да булИа — Башкортостана ниге? Иалыу, уныц у?ал-лылык мэсьэлэлэре, башкорттар?ы туплау, ойоштороу, халыктыц йэшэу кимэлен якшыртыу. Был мэсьэлэлэргэ ике автор ?а етди Иэм ?ур яуап-лылык менэн карай. Байтак айырма булИа ла, гэмэлдэ икеИе лэ сэйэсэт менэн шегеллэнэ. Улар-?ыц мемуар?арын «роман-автобиография» тип атау ?а деред булыр ине.
Зэки Вэлиди у?енец «Хэтирэлэр»ендэ автор-Иейлэусе сифатында сыгыш яИай. Уныц Иэр нэмэгэ у? карашы, у? баИаИы, у? максаты бар. Мемуар?ын стилистик у?енсэлектэренэ игтибар итИэк, Вэли-ди?ец стиле, ижад у?енсэлектэре ул йэшэгэн за-мандыц тарихи-ижтимаги шарттары, идеологияИы менэн бэйле. Автор я?ыуынса: «Кендэр?ец бере-Иендэ, хэтирэлэр я?асагым хакында уйланып, Бер-линда сакта йыйылган кагы??ар?ы барлап, тэртипкэ килтереу, шул ук вакытта рустар?ыц Рэсэй?эн ситтэ нэшер иткэн матбугатын, Совет бадмаларыныц бе? Рэсэй?эн айырылгандан Иуцгы (1923 йыл, март айы)
сыккандарын куззэн кисереу менэн мэшгул бул-дым. Кулымдагы язмаларзы тэртипкэ Ьалганда бэгзе исемдэрзе онота башлауым Ьизелде... Гэмэлдэ эле язган хэтирэлэрем ана шул заман Берлинда тэртипкэ килтерелгэн кагыззарыма нигезлэнгэн» [4, 577, 578-се бб.]. Ул был язмаларзыц зур шау-шыу уятасагын алдан Ьиземлэп, былай тип едтэй: «.. .Мэмлэкэттэн айырылганга тиклем ук кайЬы бер вакигаларзы, шэхес исемдэрен Ьэм мэхэллэ атама-ларын курЬэтмэйенсэ, теркэп куйгайным. Был кагыззар яттарга, бигерэк тэ рустар кулына элэккэн хэлдэ, уларзан файзаланып, башкаларга зыяны тей-мэдлек рэуештэ язылгайны». 3. Вэлидизец язган-дарын укып, тагы ла шуларзы едтэргэ мемкин: тыу-ган тупрагынан айырылып, сит ерзэрзэ йэшэуенэ бадым яЬап, ул ошо сит ерзэрзэге тормошто бар яклап тасуирлай, узенец эшмэкэрлеге менэн та-ныштыра. Беззэ мемуарзарзы купселек ологайгас кына языу традицияга инеп киткэн, э 3. Вэлиди уны йэш сагында ук яза башлай. Y3 аллы йемЬуриэт тезергэ Ьэм башкорт миллэтен айырым бер ил итеп курергэ тырышкан 3. Вэлидизец был хезмэте тари-хи сыганактары Ьэм башка киммэтле мэглумэттэре менэн беззец есен бик тэ эЬэмиэтле.
Мемуарсы языусы булЬынмы, йэмэгэт эш-мэкэреме йэ башка елкэ кешемеЬе — уныц яз-
гандары ташка бадыла икэн, тимэк, уныц укыусы-Ьы ла, баЬа биреусеЬе лэ табыласак. Хезмэттец ролен дэ, эЬэмиэтен дэ, билэгэн урынын да йекмэткеЬенэ карап билдэлэргэ була.
Алда карап уткэн эдэрзэр мемуар жанрыныц бетэ талаптарына ла яуап бирэ. Тимэк, уларзы эзэбиэт тип карарга мемкин.
ЭЗЭБИЭТ
1. Башкорт эзэбиэтендэ жанрзар проблемаЬы / яуаплы ред. ЕБ. Хесэйенов. — Эфе: БР ФА ТТЭИ, 1973.
2. Худаш С. Эдэрзэр. Ике томда. 2-се том. Повес-тар. — Эфе: Башкортостан китап нэшриэте, 1989. — 472 б.
3. Акназаров З.Ш. Время. Люди. Мысли. — Уфа: Китап, 1995. — 192 с.
4. Вэлиди Туган Э. Хэтирэлэр / терексэнэн тэржемэ. — Эфе: Китап, 1996.
5. Хесэйенов Гайса. Эхмэтзэки Вэлиди Туган: Та-рихи-биографик китап. — Эфе: «Башкорт энциклопедия^]» гилми нэшриэте, 2000.
6. Эхмэтйэнов К.Э. Эзэбиэт теорияЬы. — Узгэрешле 3-се бадма. — Эфе: Китап, 2003.
7. Хесэйенов Г.Б. Эзэбиэт гилеме Ьузлеге. — Эфе: Китап, 2006. — 248 бит.
MehHM hY33ap: MeMyap, 6amKopT 9396n9Te, MeMyap xaHpbiHbiu ahaMHaTe, xaHp npo6aeMahbi, MeMyapCH-hhh 6ypHCH, MeMyap xaHpbiHbiu Y3eHcaaeKTape.
Key words: a memoir, Bashkir literature, the importance of memoirs, a genre problem, a memoirist's task, a peculiarity of the memoir.
Zemfira M. Tagirova
PECULIARITIES AND IMPORTANCE OF THE MEMOIR GENRE IN BASHKIR LITERATURE. AUTHOR'S CONSCIOUSNESS AND EMOTIONS
The article presented is concerned with the topical problems of Bashkir artistic-documentary literature. The value of a memoir is the reliability and significance of events that are spoken about. It should be noted that concrete evidence, simplicity, the naturalness of the author's thinking, and being documentary characterize the memoir. By studying the reminiscence by S. Kudash, Z. Aknazarov and Z. Velidi, one can observe the spiritual growth of the author against a background of a historical reality. So records of biographies are considered to be the main book for many writers.
