CC BY
51
Ф.А. Нэ^ершина
БАШКОРТ ЛЕГЕНДАЛАРЫНДА МИФОЛОГИК КАРАШТАР САГЫЛЫШЫ
Мифологик хараштар яхтылытында тыуган ле-гендар сюжеттарды нигеддэ ес тармахха айырып ейрэнергэ була: I) хайуандар, хош-хорт культы, тотемизм халдыхтарын сагылдырыусы легендалар; 2) анимизм (тэбигэтте йэнлэндереу) куренеше урын алган легендалар; 3) демонологик хараш-тарды Иурэтлэусе херэфэти хикэйэлэр Иэм легендалар. Был урында бе? тэуге тармахтыц бер елешенэ — хоштарга бэйле сюжеттарга гына тухталмахсыбы?.
Легендалар буйынса элек башхорттар араИында х о ш т а р к у л ь т ы н ы ц шахтай ных таралган булыуы куренэ. Башхорттарзыц терле йэнлек, хош-хорттарга табыныуы тураИындагы мэглумэттэр, билдэле булыуынса, X быуат башына хараган Эхмэт Ибн-Фадлан ядмаларында теркэлеп хал-ган. Был урында бе??е гэрэп сэйэхэтсеИенец тор н а л а р хахындагы башхорт легендаЬына бэйле фекердэре Иэм бигерэк тэ уныц Иейлэп сыгыуы аша килтерелгэн легенданыц уде хыдыхЬындыра. Легендала ниндэйдер бер яу ки-леуе, шул яу вахытында башхорттардыц хэле мешкеллэнгэн бер мэлдэ, хайдандыр торналар-дыц килеп сыгып дошмандарга ябырылыуы, Иэм был хэлдэн хото осхан бадхынсылардыц кире эйлэнеп хасыудары хахында бэйэн хылына [13, 131-се б.]. Ошонан Иуц, торналар башхорттарз^ш тохомон хургаусы изгелекле, аллалаштырылган хош итеп ку? алдына бадтырыла башлай, имеш. Был Ибн-Фадлан я?маларыныц тубэндэге юлдарынан айырыуса яхшы ацлашыла: «Торналар — беддец Раббыбыд, улар беддец дошмандарыбыдды хасыр-га мэжбур итте, — тидэр башхорттар. — Шуга ла улар торналарга табына» [13, 131-се б.].
Заманында Ибн-Фадлан ядмаларын С.И. Руденко тотемистик хараштардыц халдых
формаИы тип баИаланы [27, 315-се б.], сенки легендала кеше менэн торна араИындагы хэрдэшлеккэ туранан-тура ишаралаусы мотив юх. Эммэ, гилми эдэбиэттэн куренеуенсэ, хайуан йэки хош-хургаусы мотивы уденец тамырдары менэн шулай ух тотемизм куренешенэ барып тоташа. Австралияла, мэдэлэн, хайИы бер хэбилэлэр тотем йэнлегенец эшкэртеу (идкэр-теу) кесенэ ышаналар. Ул хэбилэлэр араИында теге йэки был ырыуга (ырыу вэкиленэ) зыян ниэте булганда, уныц тотемын ултереу дэ етэ, тигэн ышаныу йэшэгэн [31, 49-сы б.].
Гэрэп сэйэхэтсеИенец ядмаларында игти-барды тартхан йэнэ бер мэглумэт бар: ул — хай-дандыр килеп сыххан торналардыц ябырылыуы-нан хурхып, яу менэн килгэн дошмандардыц кире эйлэнеп сабыуы. Ни есен торналар сит бадхын-сылар есен хурхыныс йэн эйэИе? Гилми эдэбиэткэ мерэжэгэт итеу был Иорауга купме-лер яуап алырга мемкинлек бирэ. Элбиттэ, беренсе нэубэттэ боронго антик автордардыц (Гомер, Павсаний, Овидий, Ювенал) ядмаларында теркэлеп халган мэглумэттэр, атап эйткэндэ, бэлэкэй буйлы кешелэр менэн торналар (варианты — Стимфала хоштары — стимфалидтар) араИындагы Иугыш мотивы [35, 54—65-се бб.] игтибарды йэлеп итэ. Мифтарга хараганда, торналар — сэсеулектэргэ зыян килтереусе хоштар, стимфалидтар иИэ — хатта кешелэрде ашай тор-ган яуыз йэн эйэлэре [35, 56, 63-се б.]1 Шулай да галимдар боронго мифтардагы торналар об-разын, улардыц «хылган» эштэрен ысынбарл^зхха бэйлэмэй, э бэлки уйдырма хараштар яхтылы-гында ацлата. И.В. Шталь фекеренсэ, мэдэлэн, торналар — хош сурэтенэ ингэн улектэр, дередерэге, улардыц йэндэре [35, 57-се б.], шуга
1 Сэсеулектэргэ зыян килтереусе торна мотивы башхорт хальгк ижады ерлегендэ лэ куреней хала, эммэ был мотив эдэрзец а^агына тиклем дауам итмэй. Торна узенэ рэхимлек курЬэткэн экиэт геройына ярзам итеусе, булэктэр биреусе, кеше телендэ Ьейлэшэ белгэн йэн эйэЬе буларак Ьурэтлэнеш ала [3, 50-се б.].
Нэ^ершина Фэнузэ Айытбай кы$ы, филология фэндэре докторы, Рэсэй фэндэре академиякы Тарих, тел Иэм э^эбиэт институтыныц твп гилми хе^мэткэре
© Нэ^ершина Ф.А., 2009
БAШKOPT ЛEГEHДAЛAPЫHДA MИФOЛOГИK KAPAШTAP CAFЫЛЫШЫ
99
лa тopнaлapзын кypeнeye кeшeлэp кунелено xypx^iy, шoм hana. Oшoлapзы идэпкэ anhax, Ибн-Фaзлaн язмaлapындaFы лeгeндaлa, бep яктан, теpле epлeктэ, теpле вaкыттa яpaлFaн кapaштap-?ын бepeккэн 6улыуын тogмaллapFa мемкин бyлha, икeнce яктан, бep ук apxaик мoтивтын зa-мaнaлap утєу менон теpле йунолеш aлып китєу иxтимaллыFын фapaз ,кылыpFa бyлa.
XX быyaттын 2O-ce ^Lroapbinqa я?ып aлын-Faн «C^iHpay тopнa» иceмлe бaшxopт лeгeнцahынцa лa acbLroa икє йунолеш — xypFay hэм шсм м0-тивтapынын йэнэш килгонлеге кypeнэ.
Ифpaт те?ек cюжeтлы, экcпpeccив йекмоткеле был лeгeндa уценен тэFЭйeнлэнeшe менон «Cынpay тopнa» кейенен килєп ^ииуин aнлaтыyFa кopoлFaн. Oшo мaкcaттaн cыFып, ogop^eH тоуге, шaктaй ?yp елеше лeгeндap pиyэйэт гepoйынын тopмoшoндa бyлFaн бep ид-толекле молде — унын cынpay тopнaлap менон ocpaшыy эпизoдын — hypэтлэyгэ бaFышлaнFaн. Yзeн эcиp иткон Fэжэп кypeнeш (тopнaлapзын cn^ay! hэм 6єйєує) єгєттєн кунелендо тeтpoт-кec бep т0ЙF0 yятa, шyFa лa ул, cынpay тayышын oтoп aлып, уны кypaй мoнoнa haлыpFa aшыFa. Эммо repo^biH кунєлєн тeтpэткэн был FЭЖЭП xart тикко гено бyлмaFaн икон: ил кapттapы TOp-нaлapзын килєуєн xэyeф эшкэpтey итєп кябул ито. Зaмaнындa aтaклы бaтыp булып, куп Hyjap кYpгэн єгєттєн arahbi лa ил aкhaкaлдapbщbщ Ііу^ен кеуотлой:
— Деpеg, улым, cынpay тopнa yйнaFaн ep?o яу бyлыp, илго белгенлек килep, тигон 6opo^ F0лap... Xo?ep мин кapтaйзым, кеcем до тайгты, ,кopaлцapымцы Ьинэ тaпшbIpaм. БaтbIp бул, токюм-Fa тaп тешеpмэ. Илго килгон дoшмaнды aяyhыз кьф, илено, bipbiybiHa тoFpo бул, шyндa Fынa бэxeтлe бyлыphын. Bacыят был. Xo?ep ук ин ышaныcлы кeшeлэpзэн Fэcкэp тyплa... [б,
47-ce б.]. Apтaбaн лeгeндa шул hy^p^e pagлaй: куп то утмой илде яу бaga; боло килepeн aлдaн белеп, ныклы oзepлoнгoн xaлык енеп cыFa. Ле-гeнцaнын 19З8 №^a я?ып aлынFaн тaFы бep вa-pиaнты билдоле.
Унын ^жеты caFыштыpмaca ябaй, вaкиFa-лapзы э?мо-э?лекле xикoйoлoyзoн бигepoк, aнлaтмaлap едтенлек aлa. Теп мoтивы тоуге вa-pиaнттaїыca. Тик drnpay тopнaлap тayышbщ кypaй мoнoнa haлFaн кеше — колош aлыpFa бapFaн кейоу егете тугел, о бep aтaклы h^apc!. Topнa — шoмлo к:0ш мoтивы был вapиaнттa тубондоге юл-дapзa caїылFaн: «Бaшткopт ,кypaйcылapы apahb^a «Cn^ay тopнa» кейен куп yйнapFa яpaмaй, тигон фeкep йеpей. «Я^шы^ бyлмag», — ra^p» [б, ЗЗ8-ce б.]. KypFay идeяhы бындa телго aлын-мaFaн.
Hиhaйoт, тopнaлap xaкындaFы лeгeндaлap apahындa йоно бep ohoмиoтлe текст бap, ул — «Koш юлы». «БyлFaн» xoлдe бик б0p0HF0 зaмaн-дapFa («Ул caraa оле ^TOo^ap ?a, Koш юлы лa бyлмaFaн») кaйтapып кaлцыpFaн был миф0л0гик лeгeндaлa тopнaлap тoбиFOт кypeнeшeн — Koш юлын — бapлытккa килтepeyce зaттap бyлapaк cn-Fыш яhaй. Бep йылды yлap йылы яжта ocкaн молдо ел^^ьи кубыуы, шул aprc^a бaлa тopнaлapзын a?a:rna бaшлayы, 0л0 тopнaлapзbщ бaлaлapын квт-xap^iy ниотенон ,кayыphындapын coco бapыyзa-pы, ,кayыphындapЗbщ йoндoззapFa ойлонеуе, т0-poп кaлFaн тopнaлapЗbщ 0ш0 йoндoззapFa кapaп кяйтыуы, шул э??он Koш юлы2 xac^ булыуы xaxM^a hy? бapa лeгeндaлa [б, З9-cы б.]. Ел-дayыл, hayaлaFы FOpocoт, шул фoндa ocx^ TOp-нaлap м0тивы ^е^еззон 6opooto язмaлapзa тepкoлгoн м0тивты — яpым ,кapaнFылытктa hoм тoмaн эceнцo ocxa^ кышин к^ип бap^Iycы к0ш-тap м0тивын, шул иgoптoн, Гepoдoттын жиф epeнoн кеньякта ocoycы тopнaлap тypahындaFы
2 Был aтaмaнын телде «Ka? юлы» тиген вapиaнты лa ocpa^ емме бе?ге билделе бyлFaн cbiTam'KT'ap^a yra 6єйлє лeгeндa KYpeнмей. Бep Yк лeгeндaнын икє тepлe ташкл бейлеп Ьєйлєнєлгєн булыуы лa иxтимaл. Fилми е?ебиеттен билделе бyлыyынca, ^к йє?єндєгє ax юлык булып KYpeнген aлыg tonqo??ap тepкeмeн «Koш юлы», «Ka? юлы» тип йepeтeY тepки Ьем фин-yгыp xaлыктapы eceн xac булып, унын тapaлыy apeaлы Бaлтик бyй?apынaн Tянь-Шaнь тay?apынa тиклем hy?brna. Уpтa динге? apeaлы xaлыктapындa (Fеpептеp) ^ambrnap, еpмендеp, Бaлкaн cлaвяндapы, кєньяк тepки?еpeнде) ул «haлaм юлы», Oбь-Aмyp йылFaлapы apaлapындa йешеген тyнгyc-мaньчжyp?ap?a теге йеки был мифoлoгик гepoй?ын «CaHFbi э?е», мoнгoл-дap?a Ьем yлapFa KYpшeлеш кaйhы бep тepки?еp?е «^к еге», Aзиянын кeнcыFыш яpындa йешеYce xaлыктap?a (чyкчaлap?aн aлып вьeтнaмлылapFaca) «&mFa» («KYк йылFahы», «Keмeш йылFa», «Koмлo й^іл-Fa»...) тип aтaлa. Oшo Fежейeп кин ep?еp?e эceне aлFaн кocмoгoник «кapтa»лa фин-yFыp Ьем тepки aтaмaлapынын бep apeaл тешкил шеуене иFтибapын йунелтеп, B.A. Hикoнoв xaxmi pеYeште б^іл KYpeнeш-тен фин-yFbip Ьем тepки тeлдеpe тapиx^IндaFы бopoнFo ypтa^ыктap?ы acыклay?a мєЬим бep фaкт бул^іу мємкинлєгєн Ьы?ык є^тєнє aлa [2l, 48—l49-cы б.].
мэглумэттэрен [35, 242-се б.] хэтергэ тешерэ. "КыдкаИы, легендаларзыц уззэрендэ Иакланган мотивтар буйынса, терле халыктарзыц фольклор ерлегендэ берелэнеп, антик язма сыганактарга инеп киткэн мэглумэттэр нигезендэ торна сю-жеттарыныц бик боронго мифологик караштар ерлегендэ яралганлыгы билдэлэнелэ. Ошо караштарзан сыгып барлыкка килгэн Иэр терле ырым-ышаныузарзыц ярсыктары элегэсэ йэшэуен дауам итэ. Башкорттар араИында киц билдэле булган «Торнаны ултерергэ ярамай» тигэн ышаныу [20, оп. 32, д. 2, л. 50] — шундай-зарзыц береИе. Деред, хэзерге заман информа-торзарыныц кубеИе бындай тыйыузыц сэбэбен асык итеп эйтеп бирэ алмай. Йыш кына: «Тэбигэт кошона теймэйзэр», «Торнаны улте-реу гонаИ, — ти торгайнылар олатайзар» рэуе-шендэге яуаптар менэн сиклэнэ. Эммэ элегерэк кагызга теркэлгэн язмаларзы, кайИы бер йола-ларзы тикшереу торнага бэйле тыйыузарзыц ерлеген бер ни тиклем кузалларга мемкинселек аса. Р.Г. Кузеевтыц «Удэргэн кэбилэИенец бетэ дурт ырыуы ла торнаны узенец ырыу кошо итеп идэплэп, уны ултереузе кэтги рэуештэ тыя», тигэн мэглумэте [15, 79—80-се бб.] был йэИэттэн айырыуса эИэмиэтле. Уныц буйынса торнаныц кэзимге кош кына тугел, э ырыу башлаусы, йэгни тотем кошо булып Ианалыуы ацлашыла. Беззец-сэ, алда телгэ алынган тыйыузыц теп сэбэбе нэк шунда ла инде (тотем йэнлеген ултереу — токомдо, ыр^1узы коротоу).
Тилэу ырыуы башкорттарыныц мэжлестэрзэ, туй вакытында «торна» сыгарыуы шулай ук сак-раль мэгэнэгэ эйэ: торна киэфэтендэ3 сыккан кешенец бейеуе ейлэнешкэн йэштэргэ тул, ырыд телэу ниэтенэн башкарылган.
Ошога окшаш йолалар, хатта маскалар яИаузагы кайИы бер уртаклык (агастан эшлэнгэн
торна башы), кенсыгыш славян халыктарыныц, атап эйткэндэ, белорус Иэм украиндарзыц, ижа-дында ла осрай. Торна уйындары был халыктарза Яцы йыл (рождественские святки) байрамдарын-да, туй, мэйет кумеу йолалары эсендэ аткарыл-ган. Славян фольклорын ейрэнеуселэрзец фе-керенсэ, борондан килгэн бындай йолаларзыц нигезендэ торнаныц ырыу удтереу кезрэтенэ (бэпеслэусе катындар культы менэн бэйлэне-шенэ) ышаныу ята. Шул ук вакытта галимдар был коштоц терелэр менэн улелэр донъяИы араИында йереусе мифик йэн эйэИе булып идэп-лэнеуен дэ билдэлэй [9, 75—76-сы бб.].
Кенсыгыш славяндар менэн башкорттар ижа-дындагы окшашлыктыц сэбэбен хэзергэ асык кына билдэлэуе ауыр: Тилэу ырыуы башкорттарынан яцы гына язып алынган берзэн-бер Иэм фольклор мотивтарыныц тамырзарын юллауза бик тэ киммэтле булган мэглумэт артабан эзлэнеузэр талап итэ.
Башкорт легендалары Иэм риуэйэттэре араИында а к к о ш образына бэйле бер нисэ хикэйэ бар. Шуларзыц береИе, этногенетик ха-рактерза булып, Юрматы кэбилэИенец килеп сыгыуы хакында [2, 117-се б.].
Легенданыц мотивы — традицион: сибэр кызга эйлэнгэн кошка Иунарсы егеттец ейлэнеуе ИеземтэИендэ нэдел таралыуы (са-гыштырыгыз: «Бурелэр токомо», «Эзэм тарпаны» [6, 82, 84-се б.]. Тик ырыу исеме аккош-кыз ягынан тугел, э уга ейлэнгэн егет ягынан (ул Юрми хандыц берзэн-бер улы) алынган.
Эгэр халык ацында торна кешелэргэ Иугыш, яу хэуефен эшкэртеусе кош буларак Иецеп калган булИа, аккош аслык, йотлок килерен идкэр-теусе йэн эйэИе буларак билдэле. Был караш «Ауыл аркыры аккош узып китИэ, аслык булыр» [8, 433-се б.], тигэн юрау мэкэлендэ сагылган.
3 Коштоц тышкы куренеше иЪэ беренсе нэубэттэ агастан эшлэнгэн торна башы идэбенэ хасил була. I м самаЬындагы озон таякка («муйынга») «сукыштары» кыймылдап торган «баш» беркетелэ (озонлого 20 см, «куззэр» туцэрэге диагональ буйынса 2 см). Адкы сукыштыц уртаЬынан озон еп бэйлэнелеп, шул еп едке «сукыш»та эшлэнгэн тишек аша уткэрелэ. Еп, урынынан тайпылып, бейеусенец сукыш шакылда-уын хэтерлэткэн хэрэкэттэрен бозмаЬын есен, «баш»тыц едке ягынан нэзек ярык Ьымак юл юнып куйыла (тэрэнлеге 0,5 см.). Шул Ьызык юл аша еп «муйын» буйлап адка тешерелэ. «Муйын»дыц едке елешендэ, тубэнэн 10 см адтарак, урынлашкан тимер коршау ептец сыгырзан сыкмауын ныгыта. Ак йэки кукЬел тундыц эсен тышка эйлэндереп кейгэн бейеусе уныц еце аша бер кулы менэн «торна башы»н тота, икенсеЬе менэн епте тарткылай. Узе биленэ тиклем бегелгэн килеш торна хэрэкэттэренэ окшатып йерей, бейей. Хэзер бындай бейеузэр онотолган. Башкортостандыц Учалы районы Сораман ауылынан Шэрэфет-динов Фэнис Фэйзулла улы тарафынан ошо юлдарзыц авторына 1993 йылда тапшырылган «торна башы» (маска) уникаль 'комарткыларзыц береЬе. Ул быга тиклем Шэрэфетдиновтарзыц гаилэЬендэ Ьакланган. Информаторзыц эйтеуенэ караганда, торна маскаЬы Х1Х быуаттыц азагында эшлэнгэн булырга тейеш.
Аккоштоц ырыу башлап ебэреуе, хэуеф идкэртэ алыу Иэлэте хакындагы мэглумэттэр башкорт-тарза был кошка карата борон изгелэштерелгэн менэсэбэт булганлыгын курИэтэ. Ошо менэсэбэткэ ярашлы рэуештэ, аккошто атыу баш-корт халкында зур гонаИ итеп Ианалган. Ул караш эле лэ тоторокло йэшэй. Мэдэлэн, Йылайыр районыныц Казырша ауылы кешеИе Игебаева Фэризэ Хеснулхак кызынан 1982 йылда ошо юлдар авторы тарафынан язып алынган «Аккош-аткантау» тигэн риуэйэттэ ЙыИангир исемле бер Иунарсыныц аккошка атыуы, улгэн кошто кулына алган кейе узенец телИез калыуы тураИында Иейлэнелэ. Бэлэ быныц менэн генэ сиклэнмэй: куп тэ утмэй, капыл гына сирлэп, ЙыИангирзыц катыны, бер аззан Иуц балалары улеп китэ. ЙыИангир узе лэ мандый алмай, торор торлагын ташлап, ил едтендэ йерей4.
Башкорттарзыц борон аккошто изгелэштереп караганлыгы эпик комарткыларза ла бик асык сагыла. Аллалаштырылган кук батшаИы Самрау-зыц Кояш катынынан тыуган Ьомай исемле кызы Урал батырга бер аккош, бер сибэр кыз сурэтендэ осрап, уныц изге эштэрендэ ярзамсыИы Иэм те-лэктэшенэ эйлэнэ. Урал улгэс, Ьомай кеше сурэтенэ инергэ телэмэй:
Аккош булып тул йэйеп,
Аккош тыуын урсеткэн.
Быны бары белгэн, ти,
Ьомай токомо коштар, тип,
Бер тугандай курешеп,
Ау аулау^ан тыйышып,
Аккош тотоп еймэ^кэ, тип,
У^-ара Ьуз куйышып, —
Аккош урсеп киткэн, ти.
[4, 130-сы б.]5 Шуны ла эйтергэ кэрэк, аккош тураИындагы башкорт легендалары Иэм херэфэттэрендэге мо-тивтар терки-монгол халыктарыныц легенда Иэм ышаныузары менэн бер типта. Мэдэлэн, бурэт-тэрзец хорин Иэм хангин ырыузары аккошто уззэренец ырыу башы итеп идэплэй. Был хак-тагы легендалар хатта йекмэткелэре менэн дэ — Иунарсыныц аккошка эйлэнеуенэн током таралыу идеяИы ягынан [33, 15-се б.] — башкорт леген-даларына тура килэ.
Монгол телле дербюттарзыц ышаныуы бу-йынса, аккошто ултереу оло гонаИ булып идэплэнгэн. Уларза аккошто ултергэн кеше узе улэ икэн, тигэн фекер йерегэн [23, 132-се б.]. Аккош якуттарза, себер татарзарында ла изге кош Ианалып, уны ултереу кэтги тыйылган булган [10, 130-сы б.; 18, 23-се б.].
Аккошто ултергэн кешенец узенэ Иэм гаилэИенэ бэлэ килэ, тигэн ышаныу шулай ук кыргыз халкында ла бар [12, 117-се б.]. Сыуаш-тарза аккошто ултереу эсэне ултереугэ бэрэбэр Ианалган [26, 19-сы б.]. Ошо мидалдарзан гына ла аккош хакындагы ышаныузарзыц боронго ер-леген, улар нигезендэ барлыкка килгэн легенда-ларзыц уртак тамырын курмэу мемкин тугел.
Легендалар, йола, ырым-юраузар борон баш-корттарза к а р г а, к э к у к к у л ь т ы н ы ц булыуы хакында ла фекер йеретергэ мемкинлек бирэ. Каргага бэйле боронго караштар айырыуса
4Информаторзыц эйтеуенэ караганда, был вакига беззец заманда булган. ЙыЬангир Ьау сагында ауыл Советы председателеме, секретарымы булып эшлэгэн. Хэзер инде вафат. Элбиттэ, бындай хэл була калган булЬа, ЙыЬангирзыц телдэн языуы узенец кылган эшенэн тетрэуе Ьэм бик нык куркыуы ЬеземтэЬендэ булыуы мемкин. Ьунарсы буларак, ул аккошто атырга ярамаганлыгын, элбиттэ, белгэн булырга тейеш. Шуны ла идкэ алырга кэрэк, теге йэки был тыйыузыц теп сэбэбе онотолган осракта, кешелэр йыш кына уны уззэренсэ, яцысарак итеп тэ ацлатырга тырышалар. Хэзерге ышаныузар буйынса, мэдэлэн, аккошто аткан кеше узе шэхси бэлэгэ тарый. ЙыЬангирзыц хэле насарайыуы бына ошо узенэ бэлэ килеу ихтимал-лыгынан утэ нык куркыу гэлэмэте менэн бэйле булыуы мемкин. Риуэйэттец контексынан куренеуенсэ, ЙыЬангир аккош атырга тип сыкмаган. Ул аккоштарга осраклы рэуештэ тап була, «... карап тора ла, матур-лыгына кызыгып, аккоштоц береЬенэ атып ебэрэ...» (20, оп. 73, д. 72, л. 251).
5 Килтерелгэн езектэ ике меЬим мэглумэт игтибарзы йэлеп итэ: береЬе аккоштоц тотем кошона бэрэбэр булыуын Ьызык едтенэ алыу («... Бер тугандай курешеп, ау аулаузан тыйышып»), икенсеЬе терки-монгол, иран халыктарыныц мифологияЬында югары урын алган Ьомай (Умай, Убай, Кумай, Хумай, Ымай, Май) исемле тэцренец башкорт халык ижады ерлегендэ яцгырашы. Гилми эзэбиэттэн куренеуенсэ, Ьомай образы, уныц кургаусылык вазифаЬы терле халыктарза терлесэ сагылган. Ирланлыларза Хумай бэхет кошо, ул коштоц кулэгэЬе тейгэн кеше бэхеткэ юлыга, тигэн ышаныу йэшэй (был мотив «Ьомайгош» исемле башкорт экиэтендэ лэ урын ала); узбэк, кыргыз, хакас, шор халыктарыныц мифологияЬында бала-саганы Ьаклаусы изге йэн. Орхон теркизэрендэ Ьомай кешелэрзец урсеуенэ булышлык иткэн Эсэ Тэцре сифа-тында сыгыш яЬай [25, 52—97-се б.].
Tyнгoyep бaшкopттapы apahындa кин тapaлFaн «^^a^apF^» кейенен легенцзЬы миgaлынцa adrx кypeнo. Был узежолекле лeгeндaнын кыgкaca йекмoткehe тyбoндoгeco:
Имеш, бep ыфыу менон икeнce ыpыy hyгышткaн ca^ra, бep бaшткopт я^ кшыны менон кито. Юлдa caraa ул тaбa, оммо бaлaны
Y3?ope менон влып китepгo мемкинлек бyлмa-Faнлbгктaн, уны xapFa 0яЬыш haлып ,кaлдыpaлap. Яyзaн кaйтышлaй бaлaлapынын hейoгeн бyлha лa epлopгo тип, xapFa 0я^і эpгoheнo тyктahaлap, ни кyззope менон кypheндop: 0я ,кaзaндaй итеп ЗУpaйтылFaн, aFac тиpoheндo йезopлoгoн xapFa 0^п йеpей, о бaлa, oянaн aяFын haлындыpып, ниндoйзep кей кейлоп yлтыpa. Aтahы улынын кейен ,кypaЙFa haлып, уны «^^a^apF^» тип aтa-FaH, ти [PO, 0п. бЗ, д. S7, л. 1S—16]. KypeHe-yeHco, лeгeндaлa кapFaлap кеше т0к0м0н xypFay-cы, caбыйзын aтa-ocoheн aлмaштыpыycы меFжи-золе «тopбиoce» бyлapaк hypoтлoнo.
Легенцзнын икeнce вapиaнтындa бaлa менон xapra apahынцaїы я'кынлык aйbIpbIyca эмoциoнaль hyporaoHo: aтa менон oco «caбыйзapын кaлдыp-Faн ypынFa килhoлop..., — бaлaлapы aFac бoтa-Fынa т0т0н0п, бaш ocoндa йеpегoн кapFaлapFa 'Rapa^ тaлпынып улты^, ти.
KapFaлap бaлaны aтa-ocoheнo биpмoй мaтaш-'xaH^p. Hиceк етте шyлaй caбыйзы ,кyлFa aлып, юлFa c^ixxac тa, кapFaлap уны ^yp^m, ,кap,кылдa-шып, xoтheз ep o^a^m килoлop. Бaлa лa xapFa-лapFa ^apa^ кыcкыpып илaп бapFaн, ти» [б,
48-ce б.].
0cенcе бep вapиaнттa, ayызынa ем кябып, oяhынa тaбaн 0^п килгон ^pFa^z кypгoc, илaп яткдн бaлaнын тыныcлaныyы; ocoнeн бaлaFa Ypeлгoнeн т0й0п, клштон 0я тиpoлoй xoyeфлe oca бaшлayы [ЗС, PO—Pl-ce бб.] кеуек дeтaлдop ШyлaЙ ук TOpOH T0ЙF0 yятмaлы. Б0p0HF0Л0F0 яFынaн yлap бype, эт имезеп ygтepгoн caбый тypahындaFы лeгeндaлap менон 6opo6op. Xoйep, ялaндa ятып 'E^FaH бaлaны xapFa aшaтып, улемдон кoткapыy м0тивы узе ло бит Уpaл pe-ги0ны менон cиклoнмoй. Fилми озобиоттон кypeнeyeнco, был apxaик м0тив кытaй легенда-лapындa лa haклaнып 'E^Fa^ Уcyндop (кытaйca янFыpaшындa — вycyнь) менон hyH^ap бopeлe-ше вaкытындa yлтepeлгoн ycyнь бaтшahынын yлынa hyндapзын бaшлыFы «мopxoмoтлeк» кyphoтo: yлтepмoй, локин caбыйзы дaлaлa тaш-лaп кaлдыpыpFa бoйopa. Бaлaны тоузо xapFa (ул cyra^! менон ит тaшып, caбыйзы aшaтa), yнaн
ино бype, узенен hетен имезеп, hoлoкoттoн кoткapa.
Бындaй м0тив иpaн мифoлoгияhынцa лa бил-доле. Эпoc гepoйы Pеcтoмдeн C0MpeF0Ш (cимypг) тapaфbщaн улемдон ,кoткapылbIyы aлдa телго aлbщ-Faн лeгeндaлap менон ayaздaш. X.r. K0p0FЛ0, ми-ф0л0гик лeгeндaлapзы caFыштыpып, yлap — б0-poHFo иpaн hoм теpки мозониот бoйлoнeштope-нен caFылышы, тигон фeкepзo TOpa. Ул, тaшлaн-Faн caбыйзы тopбиoлoп ygтepeyce квш м0тивы иpaндapзaн, бype м0тивы теpкизopзoн кило, тип ^оплой [l4, 87—88-ce бб.].
Юллaй кит^н, бoйлoнeштop дaиpoheнeн тaFы лa кинepoк иконлеге adi^a^. Был Й0h0TT0H бepeнce ноуботто б0p0HF0 pимляндap-зын Peм менон Poмyл xaкындaFы лeгeндaлapы xoтepгo тешо: yлapзын бep вapиaнтындa лa бит йош бaлaлapзы тyйындыpыyзa бypeнoн тыш ту-мыpткa кaтнaшa [ll, З49-cы б.].
«БaлaкapFa» иceмлe бaшткopт лeгeнцahынцaFы apxaикa «к^ш-о^» м0тивы менон гено ^клонмой. Б0p0HF0 кешенен узе менон тобдаот, кoш-кopт apahындaFы aйыpмaны apra^ кypмoye лeгeндaнын yзгopeштopгo ayыpыpaк биpeлo тopFaн шиFpи юлдapындa би^ок то якшы ha^a^aH. Улapзa тотемистик кapaштap еcен гено xac бyлFaн кешенен йонлекко, йонлектен кешего oyepeлo aлыy м0тивы лa ca-
Fылып 'E^Fa^
... haй...
Xapa-Kapa, amahbt лa,
Tepe бyлды бaлaбыз,
Бaлaбыз, бaлaбы^.
Yлмэйeнcэ 6є%зє квmen,
Xapea бyлгaн бaлaбыз,
Бaлaбыз, бaлaбы^. haй, ку% нypым,
Hu^p кypзeц, Ын, бaлaм, hm, бaлaм, hm, бaлaм?...
PO, Pl-ce б.].
Kopим Дияpoв язып aлFaн вapиaнттa:
Бaлaкaйым, гэзuзкэйeм,
Бyлгaнhыц бum Бaлaкapгa, Бaлaкapгa, Ama-эcэц кyлыцдahыц,
Эолэшп 6є%гэ Kapa, 6є%гэ Kapa.
Эй, mэpupэ-mupэ-mupэpэм дэ, Tэpupэ-mupэ-mupэpэм
[б, 49-cbi б.].
Бына ул легенданыц сере кайза! Яцы тыуган сабыйзыц озак вакыт (бер вариантта ике ай буйы [20, оп. 12, д. 294, л. 67]) карга ояИында йэшэй алыуыныц сэбэбе уныц кошка эуерелэ алыу Иэлэтендэ икэн. Бынан тыш, сабыйзы агас ба-шындагы кош ояЬына урынлаштырыу узе лэ бик боронго мотив, ул терле халыктарзыц мифоло-гик легендаларында осрай. Бер якут мифында, мэдэлэн, кояшлы, йэм-йэшел акланда удеп ул-тырган ес агаска (кызыл карагай, граб, бук) инэ беркеттец йомортка Иалып китеуе, купмелер ва-кыттан Иуц шул йомортканан кеше балаИы (бу-ласак шаман) сыгыуы, сабыйзыц тубэндэрэк бо-такта эленеп торган бишеккэ тешеп, шунда удеуе кеуек мегжизэле хэлдэр тураИында Иейлэнелэ [14, 94-се б.]. Баланыц оянан бишеккэ тешерелеуе, курэИец, Иуцгарак мотив, асылда иИэ оя менэн бишек мифтарза бер тигез мэгэнэуи йекмэтке йереткэн образдар.
Баштарында изгелекле кош оялаткан агастар ?а боронго кешелэр ацында кэзимге агастар рэуешендэ генэ тугел, э йэн эйэлэренец яралыу мехите (яткылыгы), изге терэге буларак урын ал-ган. Был куренеш бик куп халыктарзыц мифта-рында, шул идэптэн башкорт легенда-риуэйэт-тэрендэ, шэжэрэлэрзэ сагыла. Мэдэлэн, Инйэр йылгаЪы буйында урынлашкан тугыз ауылда (Аб-?ан, Эйтмэмбэт, А?ау, Кызгы, Тэуэкэс, Ти-мербай, Тирэкле, Озондар, Кызылъяр) йэшэгэн башкорттарзы эле лэ «кумырык башкорттары», «кумырыктар» тип йеретэлэр: риуэйэт-легенда буйынса, улар кумырык агасы адтында табыл-ган дурт игезэктэн таралган нэделдэр [2, 139-сы б.]. Кыпсак ырыуы атамаЪыныц барлыкка ки-леуе тураИындагы риуэйэт-легендала шулай ук боронго караштар саткыЬы кузэтелэ: нэдел ебен башлаусы ир бала агас кыуышында донъяга килэ. «Кыпчак юлда агач кыуышында туганлыгы ечен, аца узлэренец гадэтенчэ «Кыпчак» дэйу ат вир-мешлэрдер. Кэдим терек телендэ эче кыуыш агач-ны кыпчак димешлэр» [1, 93-се б.].
Яу гэрэсэте килгэндэ агас кыуышында са-бый калдырылыуы, уны кош-йэнлек кургау мотивы Алтай халыктарыныц легендалары буйынса ла билдэле (Е.М. Ямаева).
«Балакарга» легендаЬыныц боронго караштар юдыгында яралганлыгын идбатлаусы дэлилдэр эзлэгэндэ, йола фольклоры урнэктэрен, атап эйткэндэ, «Каргатуй», йэки «Карга бутка-Иы» бай-рамдарын ситлэп утеп булмай.
«Каргатуй» — башкорт катын-кыззарыныц бо-рондан килгэн йола байрамы. Был байрам гэзэттэ яз кене, каргалар килгэс, ер карзан эрселеп, улэндэр йэшэргэн вакытта уткэрелер булган6. Байрамса кейенгэн кыз-кыркын, бала-сага яланга, кул-йылга буйзарына сыгып, уззэре изгелэштереп караган каргалар хермэтенэ бутка бешереп, уйын-келке, Иый-хермэт ойошторган. Байрамдыц уткэрелеу рэуешенэ тулыИынса тук-талып тормадтан, игтибарзы бер генэ нэмэгэ йунэлтке килэ. Уйын-келке тамамланып, кай-тырга йыйынгас, халык:
Каркылдашып килегед:
Ьедгэ бутка бирэбед,
Йомошобод куп тугел,
Йылга уцыш телэгед.
Каргалар!
Баксаларда алмагас Короно, ямгыр яумагас.
Баксаларда hue йэм юк,
Ямгыр яуып тормагас.
Ямгыр яу, яу, яу!
Каргалар!
Ьед дэ беддец кеуек Йыйылып Ыйланыгыд,
Ямгыр яуЫт, тип телэгед, —
[20, оп. 73, д. 25, л. 240]
тигэн Иуззэр менэн каргаларга мерэжэгэт итеп, артып калган бутканы агас олондарына, таш едтэренэ Иалып китер булган. КайИы бер ин-форматорзарзыц эйтеуенсэ, ризыкты башта каргаларга ауыз иттергэндэр:
Ьицэ тугел, каргага!
Ала карга ашаЫт,
Ала карга ашамаhа,
Кара карга ашаЫш! —
6 Баймак районыньщ Тубэ касабаЬында курайсы Нурислам Шэйхетдиновтан Гата Селэймэнов я?ып алган мэглумэттэргэ Караганда, «Карга буткаЬы» я?гы сэсеузэн Ьуц бер нисэ кен уткэс узгарылган. Ашлык сэскэн кен Ьабандан кайгыусыларзы ауылда калган кыздар, йэш килендэр Ьабан Ьыуына койон-доргандар [20, ф.3, оп.12, д. 269].
тип, бер-береИенец калактарын Иугып тешерэ торгайнылар», — тип Иейлэгэйне безгэ, мэдэлэн, 1987 жида Эбйэлил районыныц ТакИыр ауылы-нан 83 йэшлек Мэзинэ Намазбаева [20, оп. 92, д. 13]. Элбиттэ, каргаларга бутка биреу — Иуцгарак, кешелэрзец тормошона игенселек хез-мэте ингэс, барлыкка килгэн мотив. Уга тиклем был «мегжизэле» коштарзыц «куцеле», фольклор материалдарына караганда, икенсе терле ысул менэн курелгэн булырга тейеш. Килтерелгэн телэк Иуззэренэн куренеуенсэ, каргаларга мерэжэгэт йылга уцыш телэугэ кайтып кала, э ИуцгыИы — туранан-тура ямгыр сакырыу телэге. Халык ацындагы удеш Иэм узгэрештэр нэк ана шул ямгыр сакырганда эйтелэ торган телэк Иуззэрендэ сагылган да инде. Сагыштырыгыз:
Ямгыр яу, яу, яу!
Ьимед тэкэ Ьуйырмын,
Итен удем ашармын,
Майын кицэ бирермен,
Ьвйэген эткэ ташлармын.
Ямгыр яу, яу, яу!
Ямгыр яу, яу, яу!
Майлы бутка бирермен,
Квмвш кашык куйырмын...
[20, оп. 73, д. 25, л. 241].
Куренеуенсэ, был телэк туранан-тура ям-гырзыц узенэ мерэжэгэт итеу рэуешендэ эйтелэ. Эгэр ошоно Саян-Алтай халыктарыныц йолаИы менэн сагыштырИак, уларзыц функциялары ягынан гына тугел, мэгэнэлэре менэн дэ уртак бер нигезгэ королоуы куренэ. Сагыштырыгыз:
Качин телендэ:
Тогус пурлуг бай казын, Тэръ!
Тогус кураган соктыбис, Тэръ!
Нангмыр сурлепчабис, Тэръ!
Урожай килепчабис, Тэръ!
Мал казык турзук, Тэръ!
[24, 57-се б.].
Башкортсага тэржемэлэ:
Тугыз япраклы изге ~кайын, Кук!
Без тугыз бэрэс кущык, Кук! Ямгыр корайбыз, Кук!
Уцыш утенэбез, Кук! Мал-тыуарыбыз имен булкын, Кук!
Тарихи эзэбиэттэн билдэле булыуынса, баш-корттарзыц тормошона игенселек хезмэте мал-
сылыкка караганда Иуцырак ингэн. Шулай бул-гас, телэк Иуззэрендэ сагылган корбан мал мотивы боронгорак булып сыга. Хэйер, быны баш-корттарза «Телэккэ салагу» (яланда ат Иуйып, ямгыр телэу) йолаИы ук [20, оп. 73, д. 25, л. 241] ацгарта.
«Карга буткаИы» байрамында башкарылган ри-туаль бейеузэрзе, эуИэлэй уйындарын, ата-ба-баларыбыззы идкэ алып, дога кылыузарзы ла куз уцында тотканда, «Каргатуй» йолаИыныц сак-раль мэгэнэИе йыл башын, уянган тэбигэтте хермэтлэп каршы алыуга, ямгыр телэугэ генэ кайтып калмай, э бэлки ата-бабалар рухын идкэ алыуга ла бэйле булганлыгы тодмаллана (борон-го кешелэр уйлауынса, тэбигэт уянганда ата-бабалар рухы ла уяна, э коштар иИэ ата-бабалар рухын, йэнен йеретеусе заттар).
Башкорт халкыныц ырыу, ара, аймак атамала-рында карга этнонимдарыныц осрауы [15, 53, 57-се б.] шулай ук карга культынан килгэн куре-неш.
КайИы бер язмалар буйынса, карганыц борон тотем кошо булып идэплэнгэнлеге якшы ацла-шыла: «Казаккол [Учалы районы — Ф.Н..] Иэм башка ауылдарза карга аймагы бар. Кеше уларзы %ара (черный) тигэн Иуз менэн бэйзэй [бэйлэй]. Эммэ был исем-атама кош исеменэн сыккан. Карга кошона бэйзе алар. Ата-бабалары, имеш, карга булган аларзыц. Карга-ата Умай коштоц игезэге булган, тизэр» («Ватандаш», 2002, 6-сы Иан, 165-се бит. Мэрхэбэ Сэгит кызы Гиззэтул-лина язып ебэргэн материалдарзан). «Карга — ырыу башлаусы» мотивы башка халыктарзыц ижа-дында ла асык сагыла. Был йэИэттэн шор, якут, тыва, Иртыш буйы татарзары И.б. терки-монгол халыктарыныц этнонимияИында карга, козгон ата-маларыныц булыуы игтибарзы йэлеп итэ. [32, 53—54, 167, 24-се б.]. Каргага бэйле легенда, экиэттэр Иэм археологик комарткыларзы тик-шереусе галимдар был коштоц боронго терки-монгол халыктарыныц тотем кошо булыуы хакында фараз итэлэр [32, 53—54-се б.].
Элбиттэ, быуаттар тепкеленэн терле кимэлдэ килеп еткэн мифологик караш саткы-лары замандар утеу менэн уззэренец ышанды-рыу кесен югалта баралар. «Каргатуй» байрамы-ныц хэзер йэ бетенлэй уткэрелмэуе, уткэрелгэн осрактарза ла йоланыц магик функцияларына артык игтибар бирелмэуе нэк ана шул хакта Иейлэй. «Балакарга» легендаИы ла нигеззэ экиэт Иымагырак кабул ителэ. Йырзыц булган хэлгэ
таянып ижад ителгэнлегенэ ышандырыу есен хикэйэгэ яцы образ индерелэ, ул — карга ояИында калдырылган баланы улемдэн коткарыу-сы Юлтый карак образы (куренекле курайсы Иэм йырсы Ишмулла Дилмехэмэтовтыц ошо юлдар-зыц авторына Иейлэгэн варианты).
Эммэ был урында шуны ла билдэлэу фарыз: халык хэтере тигэн тешенсэ — ысын мэгэнэИендэ бейек тешенсэ, феноменаль куре-неш. Ул бер ерзэ юйыла, тедИезлэнэ тешИэ, икенсе ерзэ сагыуланып, узенец яцы Иызатта-рын асып, ялганып китэ. («Халык хэтере идкермэй», тип боронголар юкка гына эйтмэгэн бит). Мэрхэбэ Гиззэтуллинаныц Кубэлэк-Тилэу, Тамьян ырыуы башкорттарынан язып ал-ган материалдары гына ла укыусыны карга обра-зына бэйле эллэ купме ырым-ышаныузар, миф ярсыктары менэн таныштыра. Карга аймактары-ныц килеп сыгышы хакында Иейлэгэндэн Иуц, информатор тубэндэге мэглумэттэрзе килтерэ:
«Карга кешене кеше иткэн, тизэр: телгэ ейрэткэн, ут табып биргэн кояштан (адИызык беззеке. — Ф.Н.). Шуца ла, имеш, кояш нурза-рында кейеп, кап-кара булган. Ул яуыз ниэттэрзэн Иаксы кош. Аныц канаткайзары ейзе, кешене, малды курсалап тора. Аныц канаткайза-ры баш ауырыузарынан, куз тейеузэн, каргыш-тан ышыклай. Тэнде карга канаты менэн Иыйпау, куренмэгэн ергэ-кейемгэ тегеп куйыу, Иурэтен эйбергэ тешереу, итен ашап та ауырыу-сырхау-зан котолгандар <...> Эгэр кешене кемдер рэнйеткэн булИа, ул карга каркылдаганда ал-гыш7 эйтИэ, теге эзэм-бэндэлэргэ каргыш тешэ. Карга берэугэ куренИэ, аш бирэлэр, телэк эйтеп: «Бадыуза куберэк иген уцИын!» — тип. Каргалар кубэйеп китИэ, кыскырып эйтэлэр: «Ана килэ бабай ел, Иин карга, самацды бел!»
Эле эйтэлэр: «Карга кузен карга сокомай», — тип («турэ турэгэ теймэй» мэгэнэИендэ). Эгэр быны эйткэнде карга ишетИэ, йэки шул вакытта каркылдаИа, был турэнец тормошо ормошка эйзэнэ. Улем газабында карга тегенец кузен со-кой. Шуга гонаИтарзы каптар [каплар] есен, куззец сырагы ялтырап ятмаИын есен, кузгэ биш тин акса Иалыу йолалары бар».
Мэглумэт биреу кеуэИе ягынан килтерелгэн езектец киммэте баИалап беткеИез. Сагылган
архаик караштар даирэИе бында ифрат киц: карга — ырыу башлаусы, демиург, мэзэни (куль-туралы) герой Иызаттарын йеретеусе изге йэн эйэИе, кургаусы; кешелэрзец якшы Иэм яман кылыктарын куреп тороусы кош.
Мэрхэбэ Гиззэтуллина язмалары араИында карга-демиург мотивын сагылдырыусы йэнэ бер миф игтибарзы йэлеп итэ: «Элек ут эйэИе менэн Иыу эйэИе тик Иугышып йэшэгэн. Карга уларзы яраштырып караган, эммэ сыкмаган был эше. Йэне кейеп, карга уларзыц едтенэ с...н. Шу-нан беззец Ер-тупрак килеп сыккан, ти». Элегэ тиклем Ерзец, тупрактыц барлыкка килеуе ха-кында безгэ «Утрау яИаган ике ейрэк» легенда-Иы [2, 30-сы б.] гына билдэле ине.
Моцло сакырыуы, йомортка бадып бала сы-гармауы аркаИында башка коштарзан нык айы-рылып тороусы к э к у к шулай ук элек-электэн кешелэрзец игтибарын узенэ тартып, терле ле-гендалар, ышаныу Иэм юраузар барлыкка килеугэ сэбэпсе булган. Кэкук — кеше затынан тигэн караш бик куп халыктарзыц легендаларында урын алган [35, 40-сы б.; 17, 85-се б.]. Башкорт леген-даларынан куренеуенсэ, кэкук — кеше, катын-кыз затынан яралган йэн эйэИе. Ьейгэне Кэкуктэн айырылган кыззыц сикИез зарыгып телэк телэуе («Эй, кош булып осоп кына барИам ине яндарыца!»), шул телэктец кабул булыуы аркаИында тыуган драматик куренештэр леген-даларза гэжэп тэрэн психологик кесергэнеш менэн Иурэтлэнэ:
«... Кыззыц телэге кабул булган: бер сак куз алдында бэлэкэсэйэ барган был. Кулдары уры-нына канат удеп сыккан. Кошка эйлэнеп, тимер рэшэткэле зиндан тэзрэИенэн иреккэ осоп киткэн. Агастан-агаска, сусактан-сусакка осоп кунып, «кэк-кук», «кэк-кук» тип Иейгэнен са-кыра икэн был... Йомортка ИалИа ла, уны бадып сыгарырга Иис туземлеге етмэй, Иэр сак Иейгэнен эзлэй, ти ул. Сэскэ аткан мэлдэ ул Иаман мо-цайып, Иейгэнен сакыра, сэскэлэр Иулыгас, те-ленэн дэ яза хатта... Ана шулай гел генэ «кэк-кук» тип сакырып йерегэн кошто халык кэкук кошо... тип атап алып киткэн» [6, 45-се б.].
Легенданыц икенсе вариантында шул ук те-лэктец кабул булыуы (Иуззец магик кесенэ ыша-ныу ИеземтэИендэ тыуган бик архаик мотив)
7 «Алгыш» тип гэ^эттэ изге телэккэ карата эйтелэ. Информатор бында терминга игтибарЬы?лык курЬэтэме, эллэ телэк Ьу?енэ синоним рэуешендэ кулланамы, эйтеуе кыйын. Яман телэк иЪэ «каргыш» исеме менэн йерей.
узэк урында тора. Был вариантта кэкуктец ки-леп сыгыуы тураИындагы хикэйэлэузэн тыш, тагы бер этимологик мотив — кэкуктец бер як канатыныц ни есен Иалпы булыуын ацлатыу моменты бар: Иалпы канат — телэк телэгэн кыззыц урелмэй калган сэс толомо икэн [6, 46-сы б.].
Шулай итеп, легендаларзан куренеуенсэ, кэкуктец яралыуы бэлэ-каза, улем фажигэИенэ бэйле вакигалар я'кгылыгында Иурэтлэнэ. Халык ацында кэкук — моцло, бэхетИез кош булып идэплэнеп, уныц сакырыуы айырым осрактарза (торлак тирэИендэ, йэ теге йэки был кешенец баш осонан утеп китИэ), улем эшкэртеу билдэИе булып кабул ителэ. «Ике кэкук курше кыскырИа, каза килер», «Кэкук ей башына кунып кыскырИа, ей хужаИы улэ» [7, 434-се б.], тигэн ышаныу-зарзы эле лэ карттар ауызынан ишетергэ мемкин. Йорт тирэИендэге агаска, каралтыга кэкук ултырып кыскыра икэн, был инде йорт хужаИына зур хэуеф килерен хэбэр итеу, тип ацлатыла. Кайгы, бэлэ-казанан Иакланыу йезенэн кэкук ултырган агаска, баганага Иет йэ булмаИа катык койоу йолаИы бар. Был, Иис шикИез, бик боронго йола булырга тейеш, унын нигезендэ кэкуккэ табыныу, уга сазака, кор-бан килтереу кеуек караш-херэфэттэр сагыла. Йорт тирэИенэ килгэн кэкукте хатта тештэ куреу зэ кеше куцеленэ зур хафа Иалган: «Тештэ кэкук сакырыуын Иэм ей башынан утеп китеуен курИэц — мэйет курэИец», — тип Иейлэй, мэдэлэн, Берйэн районында йэшэусе Уразаева Мэсхузэ Гэйнислам кызы [34, 143-се б.].
Кэкук тауышы шом тойгоИо уятканлыктан бэлэ-казанан, хэуефле хэлдэрзэн котолоу мак-сатында кешелэр терле ырымдар, телэктэр яр-замында бэлэне кире кайтарырга, булдырмадка тырышкан. «Башкорт халык ижады» бадмаИынын йола фольклоры томында донъя кургэн матери-алдар быны асык курИэтэ:
«Кэкук тауышын ишеткэс тэ, тауыш килгэн якка карап, ес тапкыр тэгэрэргэ кэрэк, Иэр ос-ракта ла шулай итИэц, килешэ». Кэкук тауышын ишеткэндэ:
Тэнемдец каулыгын бир,
Йэнемдец каулыгын бир!
Тэнемдец зэкэтен бир;
Илдец именлеген бир!
Купте курдем. Алда ла Тагы купте курергэ,
Насип булкын! —
тип, кайза торИац, шул якка колап, тэгэрэп ки-теп, услап тупрак алырга. Шул тупрак бетэ рэнйеузэрзэн дэ килешэ. Уны тупИа адтына ИалИац, терле бэлэ-казанан Иаклай (Ырымбур елкэИенец 'Кыуандык районы Рысай ауылы кеше-Ие Исламголова Йомабикэ Дэулэтколованыц (1915 йылгы) фольклор белгесе Эхмэт Селэймэновка Иейлэгэне).
Кеньяк-кенсыгыш башкорттары араИында эле булИа кэкуккэ арналган ритуаль бейеузэр йэшэй. Хайбулла районында Ф. Илембэтов тарафынан кагызга теркэлгэн язмаларзан куренеуенсэ, был ритуалдыц башкарылыу рэуеше тубэндэгесэ: «Кэкук» тигэн башкорт халык кейенэ бер теркем бейеусе, кэкук хэрэкэттэре яИап, бейергэ тешэ. Бер аззан Иуц бейеуселэрзец береИе, кэкуккэ «мерэжэгэт итеп», озон йыр башлай:
Сакырма ла, кэкук, ай кашымда, Сакь^ана агас башында.
Уцлы ла гына hуллы кашым тарта —
Ни булыр да гэзиз башыма?
Минец башкайыма ник ултырдыц,
Бер-бер нэмэ булыр микэн ни?
Юраусылар юрап эйткэненсэ,
Гумерем зая утер микэн ни?
Ике кэкуктец тиц сакырыуы кеше куцеленэ айырыуса зур шом Иала, Иэм бейеусе, хэуефлэ-неп, былай тип йырлай:
Ике лэ генэ кэкук тиц сакыра,
Кыу карагай башын шацгыратып. Адаматтар яудан кайтыр микэн,
Киткэн юлкайдарын яцгыратып?
Йырзан Иуц тагы ла бейеу башлана, тик бын-да бейеусе узен-узе «ултереп», тэн агзаларын шунда катнашкан кешелэргэ («кэкуктэргэ»!) елэшеу хэрэкэттэре яИай: «Мэ, Иицэ аягым, Иицэ кулым, Иицэ кукрэгем ... аша!» [20, оп. 73, д. 72, л. 254].
Ошо рэуешле ырым, ритуаль бейеу менэн кеше уз улеменэ «кэртэ куйган», яман хэбэр килтереусе кошто «алдап», узенец куцелен ты-нысландырган.
1990 йылда Ейэнсура районыныц Идэнгол ауылында курайсы Нэжметдин ТанИыкхужа улы Хэсэновтан без язып алган мэглумэттэр кэкук бейеузэренец башкарылыу рэуешен Иурэтлэуе менэн эИэмиэтле: «Бейеусе, кош Иымак, кулда-
pын йойеп бейей. Kейзен «Ko-кук! Ko-кук!» тигон елешендо козокиенен caбыyын тoтa лa, ,кyлдapbщ aprra кaйыpып, янбaшынa haлa. Caбыy ocoH т0т0п, бep-бepeheнo тейеп тopFaн кyлдap кокуктен кoйpoк ocoH xoтepлoтo. Kyлдapын 0ш0 xoлдo тотквн килеш бeйeyce кей ынFaйынa aлFa инкойо, ajax, apira тайтая биpeп, «Ko-кук!» тип ,кыc,кыpbm, xopoкoттe еc мopтoбo кaбaтлaй. Kanm-^^ap иho яypын бaштapынa ypтaFa беклонгон шол haлып бейей. «Koкyк к0Йp0F0»н кYphoтepгo кopoк бyлFaндa, шол ocтapын ycлaп, кyлдapын apткa hara».
CиpF0л ayылынaн ,кypaйcы Иcкoндopoв Бя-тыpйoн Coxиyллa улы кyphoткoн бейеу xopora^ope ло Hoжмeтдин Xocoнoв кyphoткoн бейеу xopoкoттope менон тaп кило. <^окук бе-йeyзope 5O-ce йылдapзa бap ине оле», — тине ул. — Шoмceтдин ^xa^ улы Изpиcoв тоузо «Caкыpмacы, кокук» кейен йыpлaп тopop зa, шyнaн узе ук «KoкYк бейеуе»н бейеп китep ине». Был 19З8—194O йылдap rapoheH^ булды», — тип ayылцaшbщbщ hyзeн кеуотлоне ,кypaйcы Уй^ілцвн Apыgлaн улы Aбызoв (1911 йылFы).
E^Hcypa ,кypaйcылapы hейлoгoн бeйeyзop менон Xoйбyллa тapaфтapындa бaшткapылFaн p^ тyaль йыp-бeйeyзopзeн бep юgыктaFы кypeнeш бyлFaнлыFы шик тыyзыpмaй.
«Caкыpмacы, кокук» кейенен йыpзapы лa теpле вapиaнттa йеpей. Йoлa aткapFaнцa hop йыф-cы ул йыpзapзын уз xoлeнo, уз койефено тypa килгонен бaшкapFaн, кYpoheн. Быны тубондоге юлдapзaн aнлapFa бyлa:
Kыcкыpмacы, кэкук, aй, 'кapшымдa, XbicKbiphawbi aeac бaшындa.
Kapcыгaкaй кєуєк мoцhog шєм, Kaйгы-xэcpэm mвшmв бaшымa.
Шул ук кеньяк-кенcыFыш бaшкopттapы apa^^a «KoкYк гайе» тигон ,кaтын-,кыззap 6яй-paмы лa бap. «KapFa бутад^^н^ы кеуек, кокук ^йендо ло кaтын-кыззap, бaлa-caFa кокук килго^ cыFып, coй эceп, йoмopткa aшaп,
бейеп («Taлпынa-тaлпынa кокукко oкшaтып бейей тopFaйнылap») кaйткaндap.
Эбeйзop кокук caкыpFaн aFac^a hет-кaтык ^mFaH, илго именлек, yззopeнo hayлык, Fyмep телогон. Иp бaлaлap aFac тебено йoмopткa тoгopoткoн.
«Koкyк гайешен Yткopeлey poyeшeнo к^ыл-FaH язмaлap apahындa фoльклopcы Гелнyp
Xеcoйeнoвaнын Беpйoн paйoнынaн aлынFaн бep мoFлyмoтe узежолекле. Foзoт бyйынca, бындa «Koкyк ^йе»но тик иpзope hyFыштa улгон ^a^H^p Fынa йыйылFaн. Иpзope agылынып улгон, aйыpылFaн ^a^H^p ,кaтнaштыpылмaFaн. Coй эcey, кокук бeйeyзopeн бaшкapыy мoтлaк тay бaшындa a,ткapылFaн. T0биF0тк0 d^iy вя-кыты — мaй aзaFы.
K^a^i^a кapшы, инфopмaтopзын hейлoгoнeндo йoлaнын этимoлoгияhынa к^ылышлы мoFлyмoттop юк. Toл кaтындapзын тay бaшындa «Koкyк coйe» yзFapыyы (тay б0-p0HF0лap aнындa кукко «якын» ypын булып иgoплoнгoн), болки, иpзopeнeн инде «кукко oc-тан» йoндope менон yзeнcoлeклe «apaлaшыy», opyaxтapзы иgкo aлыy ниотенон эшлонгон бep capa бyлFaндыp. «Ko-кук! Ko-кук!» — тип caкы-pып, тaлпынa-тaлпынa бeйeyзope aшa ящыз-лык Faзaптapынaн яфaлaнFaн ^an^ap yззopeнeн haFыштapын бeлдepткoндopзep, ,кaЙFылapын тя-paтыpFa тыpышкaндapзыp. 1984 йыл Бяймя'к кypaйcыhы Kopим Дияpoв менон кокук кейзope xaкъшдa фeкep aлышып ymbipFa:TOa, унын, «haл-дaткaлap cocrapeH тyззыpып: «Ko-кук! Ko-кук!» — тип кыc,кыpa-кыc,кыpa бeйeгoндop, epгo ятып, ayнaп-тoгopoп илaFaндap», тигоне xoтe-peмдo ^^Fa^ Уйлaп ^paha^ был мoFлyмoттopзeн УPЗ0 телго aлынFaн лeгeндa м0-тивтapы менон до ayaздaшлыFын aнлaмay мемкин тугел. Элбитто, был йoлaлapзын б0-poHFo мoF0нoheн бeлeyceлop xoзep бик aз. Й0-лaлapзын бaш,кapылыy poyeшeндo ло, иxтимaл, бик зyp yзгopeштop бapзыp. Локин ниceк кено бyлмahын, yлapзын тaмыpзapы бик бopoнFa, мoжYCилeк кapaштapы cиcтeмahынa бapып тотя-шя, бигepoк то бейеу pитyaлдapы 6opohfo. Fилми озобиоттон билдоле бyлыyынca, йонлек бeйeyзope 6opoh бето epзo ло кин тapaлFaн бyлFaн [P9, З8-ce б.].
Aзaк килеп, 6opohfo бaшткopттapзын кокукте aлдaн Ііизо белеуе, aкыллы йон эйohe итеп ^apay^i тaFы бep кypeнeштo бик adm caFылFaн. KaлFaн Fyмepзeн купмелеген бeлep еcен xaлытктa: «Koкyк, кокук, минен FYMepeM ниco ЙыЛ?» — тип кокукко меp0Ж0F0т итеу бap. Oшoлaй тигондон hyн, кокук ниco кя6ят кыcкыpha, кеше шул тиклем йошой 6уля, йoнohe.
Xoйep, 6ындяй нигезлонгон
«Koкyк» иceмлe легенда ля бap. 19BO йылдя Бяй-мяк paйoнынын Бepeнce Tеpекмoн ayылындa Фoттox 'Kыyaндыкoвтaн Faтa Cелoймoнoв язып
алган был сюжетта эргэИендэ кэкук сакырган егеттец Иыуга батып Иэлэк булыуы, Иейгэн кызыныц идтэлек итеп «Кэкук» тигэн кей сы-гарыуы хакында Иейлэнелэ [20, оп. 12, д. 269, л. 13-17].
Легендаларзан Иэм херэфэти материалдар-зан куренеуенсэ, тотош ил-ырыуга килгэн уле-месле яузы эшкэртеусе сыцрау торна образынан айырмалы рэуештэ, кэкук куберэген шэхси бэхетИезлек, шэхси фажигэне идкэртеусе кош буларак сыгыш яИай. Йырзарга Караганда, ике кэкуктец куш сакырыуы яу фажигэИенэ ишара рэуешендэ кабул ителгэн.
Б е р к е т образы — халык ацында ир-егетлек, батырлык символы. Был кошто изгелэш-тереп, уга табынып карау шулай ук бик борон-дан килэ. «Беркет тырнагын йеретИэц, зэхмэт кагылмад», тигэн ырым ана шул караштыц ябай гына бер сагылышы.
«Ак яуырын сал беркет» кейенец легенда-ларында боронго караштар бик ук кузгэ бэре-леп бармай барыуын. Шулай булИа ла уларзы тик Иунарсылык Иенэренэ бэйле тыуган ябай тормош-кенкуреш эдэре тип кенэ идэплэу деред булмад ине. Беркет балаИын ояИынан алып, йыйынга килгэн Иунарсыныц инэ беркет тырнагынан улеме [20, оп. 73, д. 72, л. 167—168] легенданыц боронго ерлегенэ ишара яИаусы меИим бер деталь булып тора. Боронго караштар буйынса, изге Ианалган йэнлеккэ, кош-корттарга тейеу кэтги тыйы-лыр булган, тотем кошон ултереу кешенец узенэ фажигэ килтерэ, тигэн ышаныу йэшэгэн. (Был хэл аккош тураИындагы леген-даларза Иэм уларга бэйле этнографик материал мидалында асык куренгэйне инде).
Беркеттец тотем кошо икэнлеген дэлиллэй алырлык мэглумэттэрзе кайИы бер ырыу атама-лары — этнонимдар аша алырга мемкин. Был йэИэттэн башкорттарзыц Мец ырыуы эсендэге Меркет меце тармагы игтибарга лайык. Хэзерге заман эцгэмэселэренэ (информаторзарына) бик ук билдэле булмаган «меркет» тешенсэИе терки телле башка халыктарзыц ауыз-тел ижады бу-йынса асыклана. Алтай телеуттарыныц легендала-рынан куренеуенсэ, меркет — Иул канаты менэн айзы, уц канаты менэн кояшты каплай алырлык изге кук кошо. Телеуттар уга табынган. Был ха-лыктыц бер ырыуы меркет (беркет) исемен йеретэ [14, 95-се б.]. Ошоларзы куз уцында тотканда, «меркет» атамаИыныц да, шул исемде йереткэн
ырыу тармактарыныц да бик борондан килгэнле-ге ацлашыла. Меркет этнонимыныц монгол, кеньяк алтайзар, кыргыз, узбэк, нугай, терекмэн-салорзарзыц (салор-беркет) ырыу-кэбилэ эсендэ осрауы ла [16, 311-се б.] был фе-керзе кеуэтлэй.
Терки-монгол халыктарыныц мифологик ле-гендаларынан куренеуенсэ, беркет — катындар менэн гаилэ менэсэбэтенэ инэ алыусы, ырыу башлаусы кош. Беркет-ир мотивы легендаларза терлесэ яктыртыла: бер осракта беркеттец катын кешенец тешенэ инеуе (йоко урыны тирэлэй осоуы) ИеземтэИендэ катындыц ауырга калыуы бэйэн кылынИа (кыргыз легендалары), икенсе осракта беркет йоморткаИынан килэсэктэ шаман булыр балалар яралыуы тураИында Иейлэнелэ (якут мифтары). Бурэт легендалары буйынса, беркет — кешелэрзе яуыз кестэрзэн Иаклау есен Тэцре тарафынан ергэ ебэрелгэн изге кош, уныц шамандарзы уз теленэ ейрэтэ алыу кезрэте бар. Улай гына ла тугел, «катын кеше менэн гаилэ менэсэбэтенэ инеп, нэдел тарата алырга Иэлэтле» [14, 96—97-се бб.].
Окшаш мотивтар фин-угыр, атап эйткэндэ, боронго мадьяр (венгр) мифтарында ла урын ала. Ьуцгыларыныц бер вариантында мадьярзарзыц хазарзар менэн бэйлэнештэрен сагылдырган ауаздар булыуы кызыклы [14, 97-се б.].
Беркет менэн кеше араИындагы гаилэ менэсэбэтенэн нэдел таралыу мотивын йереткэн боронго мифологик легендалар безгэ билдэле булган башкорт материалдары араИында осрамай, эммэ кайИы бер экиэт сюжеттарында уныц сатк-ылары ярайИы ук асык куренэ [5, 293— 303-се бб.]. ШуныИы меИим, фольклор Иэм этнографик сыганактарзыц булган тиклеме лэ (ырымдар, «Ак яурын сал беркет» риуэйэттэре, экиэттэр, этнонимдар) беркет мотивына кагыл-ган караштарзыц сакраль мэгэнэгэ эйэ бул-ганлыктарына шебИэ калдырмай.
Карап утелгэн материалдарзан ацлашылы-уынса, изгелэштерелгэн коштар образына бэйле легенда-риуэйэттэрзэге мифологик мотивтарзыц (э улар куп терле) тамырзары ифрат тэрэндэ булып, ырыу королошо замандары ерлегенэ ба-рып тоташа. Был мотивтарзыц донья халыктары мифтарындагы караштар менэн ауаздаш булыуы иИэ рухи мэзэниэтебез формалашыуы, уныц ар-табангы удешенец дейем кешелек тарихы ерле-генэ тыгыз урелгэнлеген, боронгологон курИэтеп тора.
Э^ЭБИЭТ
1. Бaшкupcкue шeжepe / Coct., пep. тeкcтoв, ввєд. и кoммeнт. P.Г. Kyзeeвa. — Уфa: Бaшкнигoиздaт, 196O. — ЗO4 с.
2. Бaшкupcкoe нapoднoe твopчecтвo. T. 2: Пpeдa-ния и лeгeнды / Coc^, вступ. ст. и томмєнт. Ф.A. Haдpшинoй; oтв. peд. Л.Г. Бapaг. — Уфa: Бaш-книгoиздaт, 19S9. — 57З с.
3. Бaшкupcкoe нapoднoe твopчecтвo. T. 4.: Boл-шeбныe cкaзки / Coct. H.T. Зapипoв; Bыcтyп. ст., кoммeнт. Л.Г. Бapaгa и H.T.Зapипoвa; oтв. peд. Л.Г. Бapaг. — Уфa: Бaшкнигoиздaт, 19S9. — C. 51O.
4. Бaшкopm xanbrK ижaды: Этос. 1-ce китaп / Te?. Mexтэp CэFитoв; Яyaп. peд. И. Xapиcoв. — ©фє: Бaшк. китaп нэшp., 1972. — З41 б.
5. Бaшкopm xanbiK ижaды: Экиэттэp. 1-ce кигап / Te?. Mapaт Mинhaжeтдинoв, Эxнэф Xapиcoв; Яyaп. peд. Hyp Зapипoв. — 0фє: Бaшк. китaп нэшp., 197б. — З49 б.
6. Бaшкopm xanMK ижaды: PиYЭЙэтгэp, лeгeндaлap / Te?. ФЭHYЗЭ Hэ?epшинa; Яyaп. peд. Kиpэй Mэpгэн. — ©фє: Бaшк. китaп нэшp., 19SO. — 414 б.
7. Бaшкopm xanMK иж^ы: PиYЭЙэтгэp, лeгeнцaлap / Te?. Фэщзэ Hэ?epшинa; Яyaп. peд. Kиpэй Mapra^ — ©фє: Бaшк. китaп нэшp., 19SO. — 414 б.
S. Бaшкopm xaлык ижaды. II том: Mэкэлдэp Ьэм эйтeмдэp / Te?. Фэщзэ Hэ?epшинa; Яyaп. peд. Эxмэт Ceлэймэнoв. — ©фє: Kитaп, 1997. — 4З9 б.
9. Bocmoчнo-cлaвянcкий фoльклop: Cлoвapь та-yчнoй и нapoднoй тepминoлoгии. — Mинcк: Hayra и тexникa, 199З. — 44S с.
10. Гypвuч И..C. Kocмoгoничecкиe пpeдcтaвлeния и пepeжитки тoтeмиcтичecкoгo кyльтa y нaceлeния Oлeнeкcкoгo patorn // Coв. этнoгpaфия. — 194S. — № З. — C. 128—1З1.
11. Ивaнoв B.B., Tonopoв B.H. Птицы // Mифы та-poдoв миpa. — M., 1992. — T. 2. — C. З48—З49.
12. Kupгuзcкo-pyccкий cлoвapь. — M., 19б5. — C. 117.
13. Koвaлeвcкuй A.n. ^ига Axмeдa Ибн-Фaдлa-нa o eгo путєшєствии нa Boлгy в 921—922 гг. — Xap^ кoв, 195б. — З47 с.
14. Kopoглы Х.Г. Mифы, лєгєндк: и пpeдaния та-poдoв Cибиpи: K пpoблeмe взaимocвязи // Фoльк-лopнoe нacлeдиe нapoдoв Cибиpи и Дaльнeгo Bocto-га. — Гopнo-Aлтaйcк, 198б. — C. ВЗ—lOO.
15. Kyзeeв Р.Г. Oчepки иcтopичecкoй этнoгpaфии бaшкиp. — Уфa: Бaшкнигoиздaт, 1957. — Ч. 1. — 1S2 с.
16. Kyзeeв Р.Г. Пpoиcxoжцeниe бaшкиpcкoгo та-poдa: Этничecкий cocтaв, иcтopия pacceлeния. — M.: Hayкa, 1974. — 57O с.
17. Лamышcкue нapoдныe пpeдaния / Cocт. A. Дн-цeлaнe. — Pигa, 19б2. — 1бЗ с.
1S. Лoceвa 3.K., Toмuлoв H.A. Лєгєндк: и ^TOp^ чєскиє пpeдaния иpтышcкиx тaтap. — ^мск, 19SO. — C. 18—З2.
19. Muнгaжemдuнoв M.X. Этнoгeнeтичecкиe мoти-вы в бaшкиpcкиx cкaзкax // Apxeoлoгия и этнoгpa-фия Бaшкиpии. — Уфa, 1971. — T. 4. — C. ЗO1—ЗOS.
20. Haучный apxm Уфимcкoгo нayчнoгo ^ffrpa Poccийcкoй Aкaдeмии нayк. Фoнд З.
21. Hrnoтв B.A. Bo^om финнo-yгopcкoй тас-мoнимии // Bo^om финнo-yгpoвeдeния. — Capaнcк, 1975. — Bhh. б. — C. 147—15O.
22. H^gepmma Ф. Xaлык xэтepe / Яyaп. peд. H. Зapипoв. — ©фє: Бaшк. китaп нэшp., 198б. — 1S9 б.
23. Пomaнuн r.H. Oчepки Ceвepo-Зaпaднoй Mo^ гoлии. — CПб., 1SS1. — Bып. 2. — 425 c.
24. Пomanoв Л.П. Дpeвнeтюpкcкиe чepты гочи-тaния Heбa y caянo-aлтaйcкиx нapoдoв // Этнoгpa-фия нapoдoв Aлтaя и Зaпaднoй Cибиpи. — Hoвocи-биpcк, 197S. — C. 5O—64.
25. Pamuд-aд-дuн. Cбopник лєтописєй. — M.; Л., 1952; 196O. — T. 1, кн. 1; T. 2.
26. Poдuoнoв B.r. K oбpaзy лє6єдя в жaнpax чу-вaшcкoгo фoльклopa // ^в. тюpкoлoгия. — 198З. — № б. — C. 19—28.
27. Pyдeнкo C.И. Бaшкиpы: Иcтopикo-этнoгpaфи-чєскиє oчepки. — M.; Л.: AH CCCP, 1955. — З92 с.
28. Pyдeнкo C.И. Бaшкиpcкиe сгазки и пoвepья // Apxeoлoгия и этнoгpaфия Бaшкиpии. — Уфa, 197З. — T. 5. — C. 17—З1.
29. Coкoлoвa З.П. ^льт живoтныx в peлигияx. — M.: Hayкa, 1972. — 214 с.
30. Cвлэймэнoв Э. БaлaкapFa // Бaшкopтocтaн кы?ы. — 197O. — № 7. — Б. 2O—21.
31. Typcyнoв E.Д. Гєнєзис кaзaxcкoй бытoвoй cкaзки. — Aлмa-Aтa: Hayкa, 197З. — 216 с.
32. Улaнoв A. Дpeвний фoльклop бypят. — Улaн-Удэ, 1974. — 17б с.
33. Фoльклopный фoнд кaфeдpы бaшкиpcкoй ли-тepaтypы и фoльклopa Бaшкиpcкoгo гас. yн-тa им. 4O-лeтия Oктябpя. — 1982 йылгы мaтepиaчцap: P. Уpaзaeвa я?мaлapы.
34. Xauyarnmmap тypaлы aзa epтeгiлepi — Kaзax-
скиє сгазки o (лeгeнцы, пpeдaния, бытовым
paccкaзы, cкaзки и бacни). — Aлмa-Aтa, 1979. — 272 с.
35. Шmaль KB. Эпичecкиe пpeдaния Дpeвнeй ^e-ции. Гepaнoмaxия: Omrr типoлoгичecкoй и жaнpo-вoй peкoнcтpyкции. — M.: Hayкa, 1989. — 299 с.
Fanuza A. Nadrshina
TRACES OF THE NOTIONS OF ANCIENT BASHKORTS IN THEIR LEGENDS
The mythological notions of the Bashkorts are considered in all their aspects. In the given article legends and rites devoted to sacred birds are considered.
Bird images in Bashkort folklore are represented by both existing and imaginary birds. The birds functioning in the legends are really existing species for the authenticity is required by the artistic nature of the genre. But the acts of those birds are interpreted from the point of view of the ancient people’s mythological notions.
The motifs are: birds-demiurges (the Earth was created by the ducks that had picked up silt from the sea bottom; the Earth/soil was created of a crow’s droppings); ducks are also local zoomorphic patron spirits.
Crane-demiurge: «Kosh Yuleh» (the Milky Way) is a starry path covered with the crane feathers lost in flight. Cranes are miraculous patrons of people who once put to flight the enemies of Bashkorts when they suddenly appeared on the battlefield; singing cranes are prophetic birds: their tuneful songs and playing near people’s habitation are an omen of disaster (drought, war).The ritual dance and the melody «Syngrau Torna» (singing crane) is a means of averting disaster. There is the ethnonym «Torna Naselleh» (crane stock) in the tribal system of the Bashkorts.
Birds-ancestors; the swan (the Yurmaty tribe is believed to have originated from the marriage of a hero to a swan that turned into a girl); the rook (reared a new-born baby left on the battlefield). The legend also conveys the totemic idea of man and bird interconversion.
The cuckoo is a girl parted with her beloved and turned into a bird, the cause of the transformation being the magical effect of a word; simultaneous cuckooing of the two birds is an omen of calamity (war, death); the bird is capable of foretelling the remaining lifetime of a person. Rites, songs appeals to the worshipped bird, the ritual dance imitating sacrifice.
Worshipping the golden eagle. Destroying the bird’s nest courts disaster. Wings and talons of a golden eagle as an amulet.
Birds in the legends are poeticised. The idea is proved by the genre peculiarities of the subject: the composition system in most cases is based on the organic unity of the lyrics, melody and legend. Now the song «Syngrau Torna» is a masterpiece of modern Bashkort musical culture. The ballet «Crane Song» was composed on the motif. Ritual holidays «Rook’s Porridge» and «Cuckoo’s Tea».
The legends about birds, popular beliefs and rituals convey traces of the notions of ancient Bashkorts (the cult of totem ancestors, the image of nature that dies and rises again). They bear resemblance to analogous myths of other peoples of the world, Turkic as well. Common parts and peculiarities of the topics.
