CC BY
15
Э.М. Свлдймднов
ГАБДУЛЛА ТУКАЙ О БАШКИРСКИХ НАРОДНЫХ ПЕСНЯХ
В данной статье говорится о том, что Г. Тукай в своих лекциях о народном творчестве использовал предания и легенды о башкирских народных песнях и о содержательности строф народной песни, особенно второй части строфы, которая выражает ее содержание. Габдулла Тукай занял достойное место в истории изучения башкирского фольклора в начале XX века.
В статье даны фрагменты преданий и его высказывания.
Akhmet M. Suleymanov
GABDULLA TUKAY ON BASHKIR FOLK SONGS
Gabdulla Tukay used legends on Bashkir folk songs in his lectures. His opinion on the content richness of stanzas forming folk songs is given. To Gabdulla Tukay's mind the main idea of a song is contained in the second part of its stanza. Gabdulla Tukay played an important role in the history of studying Bashkir folklore in the early 20th century.
The fragments of legends and G. Tukay's reports are given in the article.
MehHM hY33ap: 6amKopT xamiK Hbipbi, pHyeHeT, 6amKopT ^oaBKaopbi.
Key words: Bashkir folk song, legend, Bashkir folklore.
БАБДУЛЛА ТУКАЙ БАШКОРТ ХАЛЫК ЙЫР^АРЫ ТУРАЬЫНДА
Татар халкыньщ бойок шагиры башкорттар hoM тотош терки донъя1ы у? иткэн Габдулла Тукай (1886—1913) «Шэрек» клубында халыктьщ ауы?-тел ижады буйынса лекциялар укый. Ул лекция-лар Казандагы «Сабах» китапхана1ынын «Милли бадма1ы»нда 1910 йылдын 29 апрелендэ тэулэп донъя курэ. Улар?а Г. Тукай «Сак-Сук» («Ьак менэн Сук») бэйетенэ бэйле легенданы, «Тэфтилэу кейе», «Ашказар», «Касимский Ибрай», «Е?нэкэй», «Башмак кейе» тигэн йыр?ар?ын риуэйэттэрен бэйэн иткэн. Был кыдка гына исемлектэге эдэр?эр?ен кап яртыhы башкорт фольклорына менэсэбэтле. Шул я?малары hэм башкорт йыр?а-
рына кагылышлы башка фекер?эре менэн Габдулла Тукай башкорт фольклор гилеменен XX быуат башындагы тарихында лайыклы урын алган.
Г. Тукай телгэ алган фольклор эдэрзэренен барыйы ла башкорттарга мэглум, мэдэлэн, «Сак-сук» бэйете улар ара1ында беген дэ популяр. «Е?нэкэй», «Башмак кейе» куренекле башкорт драматургы 1тэм композиторы X. Ибраhимовтын (1894—1959) «Е?нэкэй» 1эм «Башмагым» коме-дияларында икенсе йэшлеген кисер?е лэ янынан фольклорлашты.
«Тэфтилэу кейе» тигэн риуэйэт 1эм унын йырынын ерлеге, беренсенэн, Башкортостан бул-
Свлэймэнов Эхмэт Мвхэммэтуэли улы, филология фэндэре докторы, М. Акмулла исемендэге Башкорт дэулэт педагогия университеты профессоры
©Свлэймэнов Э.М., 2012
36
Э.М. Свядймднов
ha, икенсенэн, башкорт фольклорында уныц менэн азаш, эммэ озон кейле бер йыр за бар. Татарзар аракында таралган «Тэфтилэу» мефтей кызы менэн француз егетенец мехэббэтенэ ба-гышланган лирик йырзан гибэрэт. Быга F. Тукай килтергэн риуэйэттэн якшы тешенергэ була:
«Борынгы Тэфкилев фамилияле бер мефтинец урысча укый торган бик матур бер кызы бер француз жегетенэ гашыйк булган була. Кыз француз жегетен, ата-анасы курмэгэн чакта, еенэ дэ китерэ.
Бервакыт шулай, мефти хэзрэт еендэ кыз белэн жегет курешеп торган чагында, естлэренэ мефти хэзрэт узе килеп керэ.
Кыз, аптырауда калып, узенец мэгъшукын зур пыяла шкаф эченэ яшерэ.
Алай да мефти хэзрэт жегетне курэ. Таягын алып, жегетне кыйнарга килэ башлый.
7егет исэ, тиз генэ шкафны ватып чыгып, тэрэзэдэн сикереп кача.
Шкафны ватканда, жегетнец битенэ вэ ку-лына пыялалар керэ. Идэнгэ жэелгэн хэтфэ па-ласлар естенэ каннар тама...
Минем исемдэ шулкадэр генэ калган.
Аннан сон жегет белэн кыз арасында нинди мажаралар булгандыр, мица мэгълум тугел. Лэкин Тэфкилев кеенец моцлылыгына караганда, жегет белэн кыз арасында мотлак бер фажига булган-дыр дип фекергэ килэ» [4, 168-се б.].
Башкорт «Тэфтилэу»е асылда каргыш йыры-нан гибэрэт. Уныц тарихы православие динен кабул иткэн Ырымбур крайы башлыгы ярзамсы-hbi, башкорттарзыц 1735—1740 йылдарзагы их-тилалын бадтырыуза айырыуса кан^1злык курhэткэн полковник Котлоэхмэт Тевкелев атлы мишэр мырза^1 (исеме Алексей Ивановичка узгэртелгэн) тураЪында.1 Башкорт халкы уга мах-сус рэуештэ кэhэр йыры ижад итэ2:
Щел буйкайзары йэмле ине,
Тэфтилэу зэ утка тотмака.
Илкэйзэрзец канлы куз йэштэре
Твшмэй икэн, твшэр булмака.
Тэфтилэузэ баяр урманында
Ак яурынлы бврквт оякы.
Утка янкын, квлдэр зэ булкын
Тэфтилэу зэ баярзыц донъякы!
Жара ла гына урман, кая бите
Шаулайзыр за кисен, ел сакта.
Ташкайзареа сокоп, яззым каргыш,
Ейэндэрем укыр бер сакта.
Татар халкы йырынан башкорт халкыныц «Тэфтилэу»е узенец тарихы, йекмэткеhе ягынан, баштан аяк асыу 11эм каргыш йыры булыуы менэн сагыштыргыЬыз нык айырыла.
«Халык эзэбиэте» (1910) тигэн хезмэтендэ Faбдуллa Тукай шулай ук башкорт халкыныц озон кейле «Ашказар» тигэн йырына бэйле риуэйэт-тец бер вариантын биргэн:
Ашказар кее
Гыйшык вэ мэхэббэт сэбэпле кияугэ барган бер башкорт турэсе кызыныц кияве, Ашказар дигэн суныц буена ау ауларга китеп, шунда суга батып улэ. Моныц вафат хэбэре мэгъшукасына (йэмэгэтенэ. — Э.С.) ишетелгэч, ул бик кайгы-ра. Хэсрэтен ничек изhaр итэргэ дэ (бадырга, тышка сыгарырга. — Э. С.) аптырый.
Бер кенне бу кыз, башкорт кызлары арасын-дагы барча жырчы кызларны чакырып, алардан вафат булган кияве хатирэсенэ бик моцлы бер кей чыгаруларын утенэ. Эгэр дэ куцеленэ муа-фикъ бер моцлы кей чыгара алсалар, аларга эллэ ничэ баш теялэр hэдия (булэк. — Э.С.) итмэкче була.
Кызлар терлечэ кейлэр чыгарып карыйлар, лэкин берсе дэ турэ кызыныц куцеленэ охша-мыйлар.
Бу жырчы кызлардан бернэрсэ дэ чыкмагач, турэ кызы, бертерле рух вэ илhaм белэн рухла-нып, хэзерге Ашказар кеен жырлап жибэрэ. Ж,ырчы кызлар хэйран калалар» [4, 168—170-се бб.].
1 Бальгксы вйэзе (Башкортостандын хэзерге Аскын районы) билэмэЬенэ ингэн Ьвйэнтвз ауылында
1 ООО башкортто кыра, 105 кешене (э улар араЬында йэш-елкенсэк тэ, бала-сага ла, карт-коро, кыз-кыр-кын, эбей-Ьэбей зэ була), Ьарайга биклэп, терелэй яндыра, 500 башкорт ауылына урт Ьала. Ьуцынан тагы
2 ООО кешенен йэне кыйыла [2, 55—57, 322—323-св бб.].
2 Иырза Тэфтилэузен Акай Кусемов Ьэм Килмэк Нурушов етэкселегендэге 1735 йылгы кутэрелештен канЬыз бадтырылыуы тэжрибэЬенэ таяныуы ла («Акай, Килмэктэрзе быгаулагас, Тэфтилэу зэ килде, суд-суд, тип»), канЬыз йэллэт булыуы ла («Тэфтилэузэй канЬыз булыр микэн — Ьуйзы илде кырагай йэнлек кук»), уга халыктын асыуы ла («Полковник Тэфтилэу туккэн кандын Асыузары тиз ук бадылмад»), каргы-шы ла сагылыш тапкан [1].
БАБДУЛЛА ТУГКАЙ БАШКОРТ ХАЛЫК ЙЫР^АРЫ ТУРАИЫНДА
37
Бегенге кендэ лэ был йыр Иэм риуэйэт баш-корттар араИында киц билдэле. Телдэн таралган версияИыныц йекмэткеИе Г. Тукай бадтырган ва-рианттыкы менэн тап килэ. Тик, эгэр Тукай я?-маИы буйынса, егет балыкка барганында, бо? уйы-лып, Иэлэк булИа, йэнле репертуар?агыса, ул шэшкегэ Иунарга барган сагында Иэлэк була. Был хакта йыр?а ла эйтелэ:
Йэнкэй-йэнеш китте, ай, Ьунарга, Ашха^архай буйына шэшкегэ, Э-эй... Ашха^архай буйы шэшкегэ. Шэшкелэргэ китеп, вафат булды — Башхынайым халды ла йэш кенэ, Э-эй... Башхынайым халды ла йэш кенэ.
Риуэйэттец йэнле репертуар?ан мэглум булган варианттарында кы??ыц атаИы турэ булганмы-юкмы, егет кем балаИы — был хакта мэглумэт осрамай. КурэИец, халык, ике йэш йерэктец бергэ тибеуе меИим, тип белэ. Э улар?ыц социаль сыгышы игти-бар?ы ситкэ йунэлтеусе мэглумэт кеуек баИалан-ган. Уныц карауы «Башкорт халык ижады» [3] туп-ламаИына ингэн версияла егет менэн кы??ыц сыгышы игтибар?ан ситтэ калмаган. Уныц буйынса, кы??ыц атаИы, Тукай версияЪындагыса, турэ кеше. Кы?ы тацда тыуганга, уга ТацИылыу тип ат куй-гандар. Риуэйэттец Тукай я?ып калдырган версия-Иынан Иэм халыкка мэглум варианттарынан айыр-малы рэуештэ, егет бай улы, исеме Йомагол. Был версияла тагы шундай аныклыктар бар: Йомагол ТацЪылыузан ике йэшкэ елкэн була, э уныц кенде? тыуган, шуга курэ КенИылыу тип исемлэнгэн бер туган кэрендэше ТацЬылыу?ыц тицдэше була. Шул есэу, гел бергэ уйнап, бергэ удэ.
Ьу? барган версияла тагы шундай аныклыктар ?а бар: йэше етеугэ «Йомагол менэн ТацИылыу-?ыц куцелендэ мехэббэт уяна», кы??ыц мо-цайып йырлап йереуенэн Ии?енеп, был хакта егет-тец атаИына эшкэртэлэр. Никах, туй уткэндэн Иуц, егет куп тэ тормай, Иэлэк була. Ошо айканлы ТацЬылыу?ыц кисерештэрен биргэндэ, риуэйэттэ психологизацияга игтибар ителгэн. Ьейгэненец Иэлэк булыуын белгэс, йэш кэлэш идтэн я?а, кай-гынан тамам хэлИе?лэнеп, ахыр?а вафат була.
Был версия буйынса ла, Йомаголга багыш-лап, башка кы??ар сыгарган йыр ТацИылыу?ы кэнэгэтлэндермэй. «Шунан Иуц ТацИылыу, ку??эренэн кайнар йэштэр тамы?ып, уй Иэм ил-Иам менэн хэ?ерге «Ашка?ар» кейенэ ошо йыр?ы йырлап, иптэштэрен тац калдыра:
Иртэнсэкэй тороп, сыгып киткэн
Ашха^архай буйы шэшкегэ.
Ьыуга гына батып, вафат булгас,
Башхынайым халды йэш кенэ [3, 320-се б.].
КенИылыу ойошторган «йыр сыгарыу бэйге-Иендэ» катнашыусыларга булэк билдэлэнеуе ха-кында Иу? юк. Тукай версияИы буйынса Иейгэнен югалтыу хэсрэтенэ тарыган йэш кэлэш шэп йыр сыгарыусыга «бер нисэ баш дейэлэр Иэ?иэ итмэксе була». Йэнле репертуар?ан мэглум варианттар?а ла булэк билдэлэнэ. Йырсылар терле-терле йыр сыгарып карай, тик береИе лэ йэш тол катындыц куцеленэ ятмай. Ни есен? Сенки, ни тиклем генэ одта йырау булмаИын-дар, йэш катынга ни тиклем якын булмаИын-дар, улар барыбер сит кеше. Улар?ыц береИе лэ Иейекле ирен югалткан йэш катын кисергэнде кисерэ алмай. У?енец йерэгендэ кетелмэгэн кайгы нисек кайнаганын ул катын у?е генэ ацлай, у?енсэ кисерэ. Шуга ла йыр бэйгеИендэ у?е ецеусе була ла инде.
«Ашка?ар» риуэйэтен лекцияларында фай?а-ланып, Габдулла Тукай уныц йырыныц ижад ите-лешен, йекмэткеИен тэрэндэн ацларга форсат биргэн.
Мэглум булыуынса, кымы? менэн дауаланыу максатында, 1912 йылдыц я?ында Троицкига ба-рышлай Габдулла Тукай вфегэ Иугыла. Шагир «Сабах» китапханаИы магазинында туктала. Ошонда ул Мэжит Гафури менэн осраша. Скрип-кала, Тукай эйтмешлэй, бары «маташтыра» алыу-?ан ары китэ алмаган Эхмэт Фэиз Дауытов баш-карган башкорт халык йыр?арын да тыцлап кинэнэ. «Ул скрипкэдэ маташтыра, элегэ яхшы уйный алмый. Лэкин жырласа, мин андый жыру-ны бетен гомеремэ тыцлар идем. Аныц гади сейлэшудэ дэ металлический вэ музыкальный тавышы жырлау заманында бетен кечен вэ голу-виятын изИар итэ (бейеклеген асып бирэ. — д.С.)», — тип я?а ул [5, 53-се б.].
Габдулла Тукай башкорт курайын да у? кургэн, тип уйларга урын бар. Мэглум булыуын-са, уныц эсэИенец атаИы, йэгни олатаИы Зиннэ-тулла хэ?рэт Зэйнелбэшир улы Эмиров башкорт булган. Э Тукай башкорттар араИында курай культы бик югары заманда донъяга килгэн. Мо-гайын да, Зиннэтулла олатаИы йэшэгэн мехиттэ лэ курай яцгырар булгандыр.
Бейек шагир башкорт халкыныц, «гадэт вэ эхлакларын язып Иэм кием вэ зиннэтлэрен му-
38
Э.М. Свядймднов
зей ечен» тикшереп, был халыктыц «ти^^эн мон-кариз буласагына (бетэсэгенэ. — Э. С.) иман» итеп ятыусы Петербур галимдарынан айырмалы рэуештэ, милли йыр-моцо ИакланИа, башкорт-тоц югалмауына ышаныуын белдерэ. Ьэр хэлдэ ул: «Эгэр Фаиз эфэнде кеби чын башкорт рухы вэ башкорт моцы белэн жырланган жырлар да граммофоннарга алынып калса, моныц башкорт инкыйразыннан соц азмы эИэмияте булыр иде», — тигэн [5, 53-се б.]. Шагир^ыц «башкорт инкый-разынан Иуц» тигэнен туранан-тура «башкорттар беткэндэн Иуц» тип ацларга ярамай. Шул Иуззэре менэн ул башкорттоц бетэсэген юраусы бэндэлэр^е сатирик юдьгкта ирониялаган. Шуныц яр^амында, милли моцо, милли йыры Иакланган сурэттэ, халыктыц юкка сыкмаясагына инаны-уын белдергэн.
Шул ук вакытта Тукай^ыц милли йыр я^мы-шы хакындагы уй^арыныц шарт Иейкэлешле (условное наклонение) юдыгында эйтелеуен дэ ин-кар итеп булмай. Быны ул, оло укенесен белде-реп: «Лэкин миллэтемез дицгезенец энжелэре тептэ ятып, «ул-бу»лары гына есткэ кала шул», — тип эйтеуе менэн у?е лэ Иы^ык едтенэ алган [5, 53-се б.]. Ни есен тигэндэ, миллэт я^мышын яман якка юраусылар тирмэненэ Иыу койоусылар миллэт-тец уз эсендэ лэ етэрлек. Улар^ы шагир «Кэзэ МаИи»,
«Подвал Фатима», «Этле Хесни» ише «фэхиш та-уыш, фэхиш рух, фэхиш кей, фэхиш мэгэнэ»ле азгынлык йыр^арын таратыусылар йе^ендэ курэ. «Ул-был»дары тигэндэ, шагир ана шундай йырсы шэрэмэттэрен куз уцында тоткан да инде.
Э?ЭБИЭТ
1. Акманов И.Г. Башкирские восстания XVII — начала XVIII вв. — Уфа, 1993.
2. Башкорт хальгк ижады: Йыр?ар. 1-се кит. / те?., инеш мэкэлэ, ацлатмалар авт. Салауат Галин; яуап-лы мехэррир Ким Эхмэтйэнов. — 0фе: Башкортостан китап нэшриэте, 1974.
3. Башкорт халык ижады / те?., инеш мэкэлэ, ацлатмалар авт. Фэнузэ Нэ?ершина; яуаплы мехэрр. Кирэй Мэргэн, Эхмэт Селэймэнов. — 0фе, 1997. — 2-се том. Риуэйэттэр Ьэм легендалар.
4. Тукай Габдулла. Эсэрлэр. 5 томда / текстлар-ны эзерл. Рашат Гайнанов, Лена Гайнанова; Гали Халит ред.-дэ. — Казан: Татарстан китап нэшриэте,
1985. — 4-че т. Проза, публицистика (1907—1913).
5. Тукай Габдулла. Эсэрлэр. 5 томда / текстлар-ны эзерл. Рашат Гайнанов, Лена Гайнанова; Гали Халит ред.-дэ. — Казан: Татарстан китап нэшриэте,
1986. — 5-че т. Истэлеклэр, юлъязмалар, хатлар, мэсэллэр Ьэм балалар ечен хикэялэр (1902—1913).
К сведению читателей
Вышла книга:
Хуббутдинова Н.А. Художественное отражение фольклора в литературе XIX века: к проблеме русско-башкирских фольклорно-литературных взаимосвязей. — Уфа: АН РБ, Гилем, 2011. — 126 с.
Монография посвящена актуальной в филологической науке проблеме русско-башкирских фольклорно-литературных взаимосвязей XIX века. Сделана попытка раскрыть особенности художественного использования фольклора в литературе, в частности, выявить традиции башкирского фольклора в творчестве русских писателей указанного периода (Т. Беляев, П. Кудряшев, Кафтанников, В. Даль).
Адресована литературоведам, фольклористам, аспирантам и студентам филологических факультетов вузов.
Н.А. Хуббитдинова
Художественное отражение фольклора в литературе XIX века
фольклорно-литературных взаимосвязей
