CC BY
22
ЛИТЕРАТУРОВЕДЕНИЕ. ФОЛЬКЛОР
¿kNu ¿IT«. л». ¿ij^ ¿sj^ ¿.rt. лъ ^ ^ -IV- ^¿fa ors ^ ¿IT«. гр. .4«. .v«. t\y, ^ ^
Р. Т. Бикбаев УДК 82+39
«АТЛЫ АЗАМАТ» (БАШКОРТ ХАЛЫК ИЖАДЫНДА ЙЫЛКЫ МАЛЫН ИЗГЕЛЭШТЕРЕY)
Каща ла гына бармай, ни§эр курмэй, Ир-егеткэй менэн ат башы.
(Башкорт халык йыры «Азамат»)
«ВСАДНИК-АЗАМАТ» (ПОЧИТАНИЕ КОНЯ КАК СВЯЩЕННОГО ЖИВОТНОГО В БАШКИРСКОМ НАРОДНОМ ТВОРЧЕСТВЕ)
Аннотация
Во всех жанрах башкирского фольклора, начиная с эпосов, можно встретить множество ярких примеров, утверждающих культ коня. Данная особенность находит отражение не только в произведениях, созданных на протяжении прошлых веков, но и в судьбе, форме мышления современного человека.
Джигит и конь вместе всю жизнь: они и спутники, и «сослуживцы», когда нужно и однополчане, в башкирском языке в связи с этим даже возникло слово, состоящее из соответствующих корней «ир-ат» (дословно означает «мужчина-конь»). Башкир верхом на коне - это «крылатый башкир». Мужчина с конем - окрыленный мужчина. В годы войны верный конь выносил раненного батыра с поля боя, спасал воина от смерти.
Уже с давних пор башкиры обожествляли животных, считая их своими тотемами. Но ни об одном животном в башкирском народном творчестве ещё не говорилось с такой теплотой и душевностью как о коне. Автор приводит примеры из разных жанров народного творчества - эпосов, кубаиров, «одон-кей» (узун-кюй) и др. [«Урал-батыр», «ЗаятYлэк менэн Ьыукылыу» («Заятуляк и Хыухылу»), «Кара ат» («Кара ат»), «Эскадрон», «Эрме» («Армия»), «Порт-Артур» и др.].
Ключевые слова: священный конь, конный джигит, «ир-ат» («мужчина-конь»), почитание, обожествление, башкирское устное народное творчество, эпосы «Урал-батыр», «Акбудат» («Акбузат»), «Заятулэк менэн Ьыукылыу» («Заятуляк и Хыухылу»), «одон-кей» (узун-кюй), «Кара ат» («Кара ат») и др.
Ravil T. Bikbajev
'HORSEMAN-AZAMAT' (REVERENCE OF THE HORSE BEING A SACRED ANIMAL IN BASHKIR FOLK ART)
Abstract
One can meet many vivid specimens of the horse cult in many a genre of Bashkir folklore beginning with epic tales. This particular feature finds reflection not only in works of the past but also in the fate of modern men.
Бикбаев Равиль Тухватович, доктор филологических наук, член-корреспондент АН РБ, литературный сотрудник журнала «Ватандаш» (Уфа), e-mail: ravil.bikbaev@gmail.com
Ravil T. Bikbajev, Dr. Sc. (Philology), Associate Member of the Academy of Sciences of the Republic of Bashkortostan, literary worker of The Vatandash magazine (Ufa), e-mail: ravil.bikbaev@gmail.com
© Бикбаев Р.Т., 2016
A young Bashkir horse rider as always with his horse: they are both fellow-travelers and companions. In Bashkir the word ir-at was coined coming from roots for a man and a steed. The Bashkir horseman is a symbol. In the war years a faithful horse would take the wounded warrior away from the battle-field saving him from death.
Since the days of yore the Bashkirs used to revere animals deeming the latter to be their totems. Not any other animal but the horse has been narrated with much warmth and feeling. The author adduces examples from various genres of folk art - be it epics, long songs, etc. [Ural-batur, Zajatulyak and Hyu-hylyu, The Squadroon, The army (drme in Bashkir), Port-Arthur and others].
Key words: sacred horse, young horseman, reverence, deifying, Bshkir oral folk art, epic poems Ural-batur, Aqbuthat, long song Qara jurga (Black ambler in Bashkir) and so on
Борон-борондан башкорттоц язмышы аттан айырылгьЛыз булган. Атай-олатайзар атка тая-нып, атка табынып йэшэгэн. Халкыбыззыц бай фольклорында эпостарзан башлап ат культын радлаусы сагыу мидалдар [1] hэр жанрза бихи-сап. Был узенсэлек быуаттар тепкелендэ ижад ителгэн эдэрзэрзэ генэ тYгел, бегенге кешенец язмышында, уныц фекерлэY рэYешендэ лэ сагыла.
«Ат еле» кагылган юлсылар за булгандыр, эммэ башкорт кешеhенэ «ат ене» борон сэцгелдэктэн yk кагылган. Ир-егет менэн ат ара-hында айырылFыhыз бэйлэнеш барлыкка кил-гэн. Улар FYмер буйы юлдаштар, хезмэттэштэр, кэрэк сакта - яузаштар. Юлдаштар, яузаштар Fына тYгел, серзэштэр, фекерзэштэр. Yзенец шатлыктарын да, каЙFыларын да, кэзерле мехэббэт хистэрен дэ, кэhэрле нэфрэтен дэ ир-егет кешегэ бик белгертеп бармадка тырышкан, эммэ атына йэшермэйенсэ hейлэгэн, уныц менэн тептэге серзэрен дэ бYлешкэн. Хатта исемдэре лэ уларзыц береккэн бит, телебеззэ «ир-ат» тигэн hYЗ тыуFан.
Атка атланFан башкорт - канатлы башкорт. Атлы ир - канатлы ир. Улар илдец купме тарафтарындаFы алыд-алыд юлдарзы бергэ уткэндэр. Купме яузарза алышып, ПариждарFа ла барып еткэндэр, Карпатта ла ты^ан яFын бергэ hаFынFандар, Уйыл буйзарында ил hаклаFандар. ЯраланFан батырзы тоFро аты яу яланынан алып сыккан, Yлемдэн коткарFан. Батша хекYмэте Урта Азияны яулау есен ойошторFан походтарза, карзар яуып, каты hыуыктарза аттар кырылFан, яугирзэр ту^ан. Аты ла, YЗе лэ азыкЬыз, ышыкЬыз калFан яугир «Ьыр» йырындаFы кеYек «аткайзарым арык, кейемем юк, нисек уЗFарырмын кыш кенен?», тигэн hYЗЗэрзе эйткэн. Илде яклап, ирек даулап кутэрелгэн кыйыу ирзэр Fаилэлэре менэн Себерзэргэ hерелгэндэ, улар менэн бергэ аттар за Урал еренэн айырылFандар.
Эйлэнеп кайтыузар бик икеле. Хушлашыу ка^ы сакта бэхиллэшеYгэ эйлэнгэн. Ир-егеттэргэ генэ тугел, аттарFа ла бик кыйын булFан. Лэкин кеше генэ тугел, ат та тыуFан ерзэрен hаFынFан. Бейек Ватан hуFышынан hуц эллэ ниндэй меFжизэлэр менэн деред юлды табып, БашкортостанFа эйлэнеп кайткан ат тураЬында ла укыFаным булды. Ысынлап та, кайзарза Fына йеремэhэ лэ, низэр генэ кYрмэhэ лэ, башкорт узенец аты менэн йерегэн, аты менэн кургэн. Атлы яугир эйэрзэ ултырFаны есен генэ тугел, узенец кес-кеуэте менэн йэйэуленэн юFарырак баhаланFан.
«'Керьэн»дэ «Яу табышы» тигэн сурэ бар. Тэфсирзэрзэ ацлатыузарынса, улъяны Fэзел итеп булгэндэ, яу атына - ике, ^1байлыпа hэм йэйэуле яугиргэ - бер елеш бирелгэн (яу атыныц елеше яугирзекенэ караFанда ике тапкырFа артыFырак hаналFан) [2, 664 б.].
Бик бороето замандарза башкорттар, уззэренец тотемдары тип hанап, куп кенэ хайуандарзы изгелэштергэндэр. Бигерэк тэ халыкка юл кYрhэткэн изге буре тураЬында риуэйэттэр куп. Лэкин башкорт халык ижадында аттан башка бер генэ хайуан хакында ла ул тиклем йерэктэн сыккан hYЗЗэр эйтелмэгэн.
Иц элек «Урал батыр» эпосына иFтибар итэйек. Эдэрзэ вакиFалар туфан калккан hэм до-нъяны бадып алFан hыу кире кайткан, ер асылып килгэн бик бороло замандарзан башлана [3]. Башка халыктарза ла ошо дэуерзэр тураЬында hейлэYсе мифтар бар. Мэдэлэн, шумерзарзыц «Гильгамеш» эпосында, туфан калкасаFын алдан белеп, геройзыц бик зур кэмэ эзерлэуе hэм ташкын вакытындаFы вакиFалар тураЬында хикэйэлэнэ. Бында Гильгамеш узенец калаИы Урукты эзлэй. «Урал батыр»за хэл башкаса. Дурт яFын дицгез уратып алFан ерзэ йэшэусе Йэнбирзе менэн Йэнбикэ «кайзан бында килеуен, ата-эсэ, ер-hыуы кайза тороп калыуын уззэре лэ оноткан, ти» [3, 4 б.]. УзFандар менэн бэйлэнеш езелгэн,
тормош ер-яцыса башланган. Йэнбирзе менэн Йэнбикэ «Лунарза ат менмэгэн, кулга hазак тотмаган; менэренэ - арыдланды, балыгына -суртанды, кошка - сейгэн шоцкарзы, кан hурырFа - hелекте Y3 иштэре яhаFан» [3, 5 б.].
ШуньЛын идтэ калдырайык: кеше hунарFа арыдлан менеп йерей; кулында ук^а^ы юк; кейектэрзе кейектэрзэн тоттора; hунарсылык менэн кен кYрэ.
Идэнбирзе карт Йэншишмэне табырFа тип, «ике улын ике арыдлаета мендереп озаткан», ти [3, 26 б.]. АFалы-кустылы ике егет озон юл-дар Yтэ, зур кыйынлыктарFа тап була, эллэ ^пме вакоталарзыц Y3эгендэ кайнай. Мин шуларзыц тэYгеhенэ - Катил батшаныц ер тырнап, Yкереп, егетте «елгэ осоп тузFансы мегеземдэ каклармын» тип, ужарланып килгэн таузай Yгезе менэн Урал батырзыц алышканына тукталам. Аяу^13 алыш алдынан Урал батыр был дэhшэтле хайуанды ошолай тип кидэтэ: «Донъя-ла hин кешенэн кесле ЮFын таныр^щ, - Y3ец тYгел, токомоц менэн кешегэ кол булыр^щ...» [3, 47-48 б.]. ТапарFа, каета туззырып hэр кем-де мегезенэ элергэ эзер торFан был Fэйрэтле хайуандыУралбатырецэ. КерэшкэндэтубыFынан ергэ баткан Yгеззец ауызынан кара кан аFа, едке теше тешэ, ДYрт тояFы урталаЙFа ярыла, йэFни кыраFай мал эйэлэштерелгэн Yгезгэ, эле без кYреп кYнеккэн мегезле йорт хайуанына эйлэнэ. Катил батшаныц ецелгэн Yгезенэ Урал батыр былай ти: «Узец тYгел, балац да / Мэцге калыр шул кейсэ. / Кеше кесен кYP3ец hин... / Кешегэ мегез сайкама, / Ецермен тип айканма!» [3, 49 б.].
Шулай итеп, каты алыштан hуц Урал батыр Yгеззе баш эйзерэ, уны кешенец коло итэ. Ьунарсылык мехитендэ тыуып Ygкэн кеше малды куета эйэлэштерэ башлай, малсылык дэYеренэ ^сэ. Артабан Урал батыр атлы була, был хайуан уныц тоFро юлдашына эйлэнэ. Ьомайзыц егеткэ Акбузат бYлэк итеYе - эпостаFы теп вакоталарзыц береhе. Атhыз батыр атка ат-лана, уныц донъя менэн аралашыу тизлеге, тормоштоц Ygеш мемкинлектэре кYпкэ арта. Тептэнерэк уйлап караhац, Акбузаттыц эйэренец алтын кашына таFыулы торFан алмас кылыс та бик меhим хэлдэргэ ишара яhай тYгелме hуц? Йэнбирзе hунарFа hазакhыз Fына йереhэ, уныц улы Урал Акбузатлы ла, алмас кылыслы ла була. Кылыс эзерлэY оgталыFына ирешеY иhэ кешелек йэмFиэтенец яцы Yдеш кимэленэ кYтэрелеYен радлай бит.
Беззец фольклорсы Fалимдар «Урал батыр» эпосын ентекле ейрэнелгэн «Гильгамеш» эдэре менэн бер дэYерзэ, хатта унан да алданырак тыуFан тизэр. hYрэтлэнгэн вакоталар Y33эре Yк эдэрзец б0р0HF0Л0F0н кYрhэтэ. Минецсэ, быныц шулай икэнлеген конкрет мидалдар, кызыклы параллелдэр килтереп, асык итеп раgларFа мемкин. Мэдэлэн, яцы эраFа тиклемге ДYртенсе-есенсе мец йыллыктар кушылFан осорза кесле туфан калкып, Тигр менэн Евфрат йылFалары аккан ерзэрзе hыу бадкан. Бындай ташкындар башка яктарза ла булFандыр, тип фараз итергэ мемкин. КыраFай кейектэрзе йорт хайуанда-рына эйлэндереY3ец ун биш мец йыллык та-рихы булFанлыFы мэFЛYм. Э бына аттарзы эйэлэштереY тарихын тикшереYселэр кешелек Ygешен тизлэткэн, уныц эшлэY мемкинлектэрен нык арттырFан был вакиFа яцы эраFа тиклемге ес мец йыллыкта булFан, тизэр. Ьэр хэлдэ, тимер быуат етмэд элек кеше «кылыс» тигэн хэрби корал эзерлэй алмаFан. Урал батыр Y3е коллок йэмFиэте менэн таныш булмаhа, Катил батшаныц Yгезенэ «Узец тYгел, токомоц менэн кешегэ кол булыр^щ», тип эйтэ алмад ине. Урал батырзыц бик ^п колдарзы коткарыуы ла ул йэшэгэн дэYерзец Y3энсэлеген кYрhэтэ.
ТаFы ла шуны едтэп эйтмэксемен. ДYрт яFын дицгез каплаFан урындан башланFан юл Урал батырзы бик зур кицлектэргэ алып сыFа. Уныц батырлыFынан дицгез сигенэ, таузар кYтэрелэ, Y3е hэлэк булFас, тэне ошо ерзец куйынындаFы адыл байлык була. Урал ере, уныц йэннэт ^шак тэбиFЭте башкорттарзыц изге Ватанына эйлэнэ. Ьомай ошо ергэ коштарзы, башка йэнлектэрзе эйэлэштерэ, Катил батшаныц Yгезе hыйыр кетеY3эрен эйэртеп кайта, Акбузат йылкы ейерзэрен бында килтерэ. Урал батырзыц улдары Урал таузарынан башланFан матур йылFаларFа юл hалалар. Башкорттоц Ватаны бына шулай барлыкка килэ.
Элбиттэ, был мэшhYP комарткыбыззыц касан тыуFан йылын, быуатын билдэлэп анык кына эйтеY мемкин тYгел. Лэкин эле аталFан билдэлэр буйынса уныц б0р0HF0Л0F0, яцы эраFа тиклемге мец йыллыктарза барлыкка килгэнлеге бэхэЛез. Эгэр туфан калкыуы, малдарзы эйэлэштереY, кылыслы булыу кYренештэре нэк улар булFан сактарза ук халык хэтеренэ уйылмаhа, шиFри hY33Э теркэлмэhэ, был вакиFалар тураhында уларзан нык алыдлашкан яцырак дэYерзэрзэ бындай эпосты хатта бик зирэк халык та ижад итэ алмад ине.
Аттарыбыдга эйлэнеп кайтайык, «Урал батыр»ды тагы ла байкайык. Акбудатты эпоста hYрэтлэгэнсэ яцынан куд алдыбыдга бадтырайык: уныц буй^ынында, караштарында, хэрэкэттэрендэ ид киткес матурлык, зифалык, камиллык, кес-гэйрэт hэм етедлек. Акбудатты яратып тасуирлаган юлдарды был китапта яцынан укып карайык: hэр береhе хайран калдыра, hэр hYg утэ тапкыр эйтелгэн. Аттыц уденсэлектэрен сэсэндэрдец зирэк карашы гэжэп уткер кургэн. Башка халыктардыц фольклорында ла ат терле яклап данланган. Лэкин был йэhэттэн «Урал батыр»га тицлэшерлек мидалдарды ецел генэ табып булмай торгандыр. Был эдэрдэ Акбудатты ^шландырыу hYg менэн койолган гениаль hэйкэл дэрэжэhендэ.
Башкорт куцелендэ атка карата оло хермэт, уны яратыу, уга hокланыу традициялары быуаттан-быуатка, эдэрдэн-эдэргэ дауам иткэн. «Акбудат» эпосында Урал батырдан калган канатлы толпар менэн алмас кылыс уныц ейэне Ьэубэн кулына кусэ. Бында ла Акбудаттыц hYg менэн ижад ителгэн сагыу, ^кландыргыс hYрэтен оноторлок тугел.
Вакигаларда ат катнашмаган эпос беддэ, могайын, юктыр ул. Тэрэн зинданга тешерелгэн Алпамыша янына канатлы, тогро аты килеп етэ. Катын-кыд толомона тотоноп, батыр шул тэрэн сокордан сыга. Бында катын-кыддыц кесе канатлы толпардыц гэйрэтенэн дэ югарырак куйылган, кесhеg заттыц кесе бик тэрэн асылган.
«Заятулэк менэн Ьыу^шыу»да йылкы ейере кулдэ йэшэй. Асылыкулдэн сыгып килгэн малдарга Заятулэк эйлэнеп карагас, кетеудец яртьЛы hыу эсенэ кире инеп гэйеп була. «АкЬак кола»ла хужаhына упкэлэгэн ат тотош ейерде ситкэ алып сыгып китэ. «Кара юрга» эдэрендэ акыллы юрга егет гашик булган кыдды эурэтеп алып каса ла егеткэ алып кайта.
Йылкы малын изгелэштереу кобайырдарга ла хас. Ьэр hYgе оскон сэсрэткэн, hэр береhе сэпкэ тейэ торган кобайыр "Тороп калган яцгыд тай ейер булып йерер ер - атам кейэу булган ер, эсэм килен булган ер", тип, илде данлаган, «Куркак булмад ир батыр, еркэк булмад ир батыр, ир-егеттец эсендэ эйэрле, йугэнле ат ятыр», тигэн hYggэр менэн ^1байлы азаматтарды тыуган ерде hакларFа сакырган.
Башкорт фольклорыныц hэр жанрындагы бик куп эдэрдэрдэ ат катнаша. Ошондай экиэттэр, риуэйэттэр, мэкэлдэр, келэмэстэр бихисап. Йомактар да уларды урап утмэй. «Кыйыудар
ботона кыдтырып, куркактар етэклэп килтерер», «Колагы кайсылай, койрого камсылай», «Тарта ла тарта, ул тарткан hайын мелкэт арта» ^шак мидалдарды куп килтерергэ мемкин.
Башкорт йырдары - башкорт халкыныц йылъядмаЬы ла, юлъядмаЬы ла ул [4]. Эдэм балаЬыныц ядмышына килгэн бэхет тэ, бэлэ лэ кешегэ генэ тугел, ат башына ла тешкэн. Кай^1 сакта яу аты йедэрлэгэн яугирде каты язанан коткарырлык кескэ эйлэнгэн. «Кара ат» йырында кеше акыллы ла, етед дэ хайуанкайга «Ынтыл гына ынтыл, эй, каратым, елбер генэ елбер ял есен. Аяма ла йэнец, эй, каратым, йед егерме башкорт каны есен», тип, уныц буласак ярышта удып килерен ялбарып телэгэн.
«Ир гэдэтен шунан белерhегеg, hис hейлэмэд кеше гэйбэтен», «Дуд-ишенэн уныц дошманы куп, сер бирмэй дэ йерер ир кеше», «Ир-егеткэй кайда йереhэ лэ, уд илкэйе идтэн китмэйдер», «Ирмен генэ тигэн ир-егеттец ат башындай булыр йерэге», «Малы ла булыр, hаны ла булыр, булмайык бед удебед сабырhыg» - бындай йырдарды йырлаусы hэр сак аты менэн бергэ булган. Ошондай hYggэрgэ халкыбыддыц эхлак кагидэлэре, тормош фэлсэфэhе, шэхестец ил, халык алдындагы гэйэт дур яуаплылыгы билдэлэнгэн. БулдыкЬыддарды «Ат тугарып, егэ белмэй, кыддар hайлаFан була», тип хурлагандар. Бик куп йырдардагы hуцFы ике юл алдынан мотлак рэуештэ аттардыц терле мэлдэренэ, холок-кылыгына бэйле hYggэр килгэн. Йырдыц тэуге ике юлы унан hуцFы ике юлда эйтелэсэк фекергэ эдерлек була, улар ара^шдагы бэйлэнеш, яцгыраш, ауаздашлык тыудыра, йыш кына хозурлык менэн ауырлык капма-каршы килэ. «Эскадрон» йырын хэтерлэйек. Башта ниндэй матур мэл hYрэтлэнэ: «Урал гына кошо hай hандуFас ат менгэндэ моцло hайраны». Эммэ был hиллек юкка сыга, илгэ ябырылган яу hулышы килеп бэрелгэндэй була: «Кындан алып алмас кылысымды Урал ташкайына кайраным». «Эрме» йырыныц бер строфаИы курай моцо менэн башлана: «Бейек кенэ таудыц башкайында ир-егеткэй курай уйнайдыр». Курай моцо ерле юктан ишетелмэгэн икэн, артабангы кисерештэр утэ ауыр: «Ир-егеткэй, медкен, hалдат булгас, ат ялына йэбешеп илайдыр». Кешенец ошондай кайгылы сактарын да аттар ад курмэгэн. Лэкин ут-дэhшэт эсендэ лэ башкорт егеттэре югалып калмаган. «Порт-Артур» йырында атын курпыга ебэргэн hалдат бына нимэ ти: «Дошман hигеg, бед есэубед, ницэ унан куркырга?».
«Эйзeрэкэй 6уйы кылFaн ялан еллэп-еллэп бейэ бэйлэргэ. 0йзeрэкэй буйы кулдан киткэс, ни йэм табып, йэйзэр йэйлэргэ?» - быньЛы иле тaлaнFaн, ерзэрен алдап-юлдап яттар бaçып aлFaн башкорттон hызлaнып йырлaFaны. Бындай инрэYле йырзар за аз тYгел.
Беззен йырзар бик кин вакыт hэм ер араларын инлэй. Башкорт аттары, Европа буйлап кулме илдэрзе Yтеп, Сенанан hыy эскэн, сит тayзaрFa кYтэрелгэн, CYлдэрзэ яфа сиккэн, кыдкаЬы, кaйhы тарафтарза Fынa бyлмaFaн да, нимэлэр генэ кYрмэгэн. Ошондай эçэрзэрзе Faлимдaрзын «тaриxи йырзар» тип атауы hэм шул исем менэн бергэ туплауы бик дeрeç. КYпcелек башкорт йырзары тaриxи ерлектэ ижад ителгэн. FeмYмэн, башкорт xaлкынын фекерлэY YЗенcэлегенэ элеге тaриxилык xac. Унын тaриxи xэтере эллэ касаеты вaкиFaлaрзы hэм шэxеcтэрзе haмaн да онотмай, улар xaкындa кYптэн донъяFa тыyFaн йырзар бeгeн дэ йырлана. Mэçэлэн, француз яуы тyрahындa француз йэки рус фольклорында эçэрзэр тыузымы икэн? Эгэр тыyFaн бyлha, улар эле лэ xamre кYнелендэ haклaнFaнмы? Булыуы бик икеле. Э бына башкорттар был тaриxи вaкиFaлaр тура^шда эле лэ йырлай.
Борон-борондан башкорт аттары батырлык hэм тоFролок символы Fынa тYгел, йэшэY cыFaнaFы ла, тормошто аета алып барыусы зур кec тэ ул. Йырзарза батырлыкка Fынa тYгел, кeн итеYгэ, Fэзэти кeнкYрешкэ бэйле кызыклы миçaлдaр за бар. Шуларзын береhен haмaр яктарында язып aлынFaн «Эпэт» тигэн йырзан килтерэм: «Ерэн бейэ менэн туры бейэ hayFaн haйын икешэр эйэ. Хайран малдарымдын иткэйен эллэ ниндэй дошмандар йейэ». Был йыр, моFaйын, башкорт еренэ тaFы ла («Эпэт» тигэн исем юктан тYгелдер) ябырылFaн барымтанан hyH тыyFaндыр. Эрэм бyлFaн малдарын кеше кeнкYреш xэлдэренэ бэйлэп (бейэ hayыy, ит ашау), haFынып xэтерлэй.
FYмере буйы итен, казыЛын, ялын ашап, кымызын, hyрпahын эсеп йэшэгэн, тормошонон ныклы таянысы ла, шатлык-кинэнесе лэ бyлFaн йылкы малын башкорт нисек изгелэштермэhен дэ, yFa арнап йырзар йырламай нисек тYзhен? Унын донъяFa караштарында, рyxи тэботэтендэ, пcиxологияhындa ат культы нисек барлыкка килмэhен?
Aтты изгелэштереY беззен xamira-a кан-дан килэ, быуаттар тeпкeлeнэн haклaнa. Фольк-лорыбызза аттын магия^1 тeрлe яклап асыла. Кылын яндырыу була - Aкбyзaт батыр янына
осоп-елеп килеп етэ. Был изге мал еле менэн дошман сафтарын йыиа. Кec-Fэйрэте cикhез. Унын ауыз кYбеге яраны тeзэтэ. Бик бороето вакыттарза ир-егетте аты менэн ерлэр бyлFaндaр.
Кай^1 бер экиэттэрзэ бэйэн ителгэнсэ, изге толпар, ергэ тибеп, шишмэ cыFaрFaн. Aт тиреhенен еçенэн йылан курккан. ШyFa яланда йэки урманда кyнFaндa эргэгэ эйэр-ЙYгэн haлFaндaр, яткан урынды кыл аркан менэн ураткандар. Шул сакта йыландан куркмай тыныс йоклaFaндaр. Был Fэзэт эле лэ haraa^a^ Беззен изге мэсеттэребеззен мaнaрahын бизэгэн ай за асылда ат дaFahы, тип анлатыузарзы ла укыианым бар.
Бэлэ-казанан haклaныр eceн eй янындaFы казыкка йылкы малынын баш heйэген элеп куйыу йола^1 яны зaмaнFa тиклем haклaнFaн. Унын heйэге лэ кэзерле бyлFaн. Aттын ыксым Fынa быуын heйэге менэн бэрешеп, бaлa-caFa yйнaFaн.
Эле hYЗ кYберэк эпостарыбыз, кобайыр-зарыбыз, озон йырзарыбыз тyрahындa барзы. ШиFри жанрзарыбыззын бик YЗенcэлеклеhе, тик башкорт фольклорына Fынa xac йырзaр-cенлэYЗэр xaкындa ла эйтеп Yгэhем килэ. Кыз баланын тыyFaн йорттан FYмерлеккэ айырылып, кейэYгэ озaтылFaндaFы кисерештэрен башка xaлы■ктaрзын ауыз-тел ижадында ла кYрергэ мeмкин. Лэкин уларзын башкорт cенлэYЗэре hымaк тeзeк жанр булып ныFынFaнын табыуы кыйын.
СенлэY йолahы беззэ hyнFы вaкыттaрFa тиклем haклaнып килде. Tyйзaр вакытында кыззын ошолай, YЗенcэлекле йыр йырлап xyшлaшыyы haклaнFaн тeбэктэр бэлки эле лэ барзыр.
КейэYгэ озатылыр caFындa кыз ин элек атаЬына карап сенлэй: «Aтaкaйымдын аттары ^1узан Fынa сыккан балыктай. Aтaкaйымдын биргэн ере янып та торFaн тамуктай», «Калка тeбeнэ тай тyктaFaн, асыл ебэр, атакай, калканды. Биргэн малдарын кире ебэр, алыл кал, атакай, баланды». Кыз эcэhенэ лэ сенлэл eндэшэ: «Кылсылдама, тимен, турыкай, кыл дилбегэнде eзeрheн. Илама ла, эсэйем, илама, YЗегез биргэс, тYзерhен». СенлэYcе aFahы менэн енгэhен дэ eлeшheз калдырмай: «Йылкынан була кола тай, ^шырзан тыуа танакай. TyFaнынды утка haлдылaр, йэл тYгелме hинэ, aFaкaй?», «Aтынa бесэн haл, енгэкэй, ауызлыктарын ал, енгэкэй. Башыма яулык ялкансы, татлы йэнемде ал, енгэкэй».
Элек-электэн килгэн кунактын дyFahы менэн eйгэ доFa килэ тигэндэр. Йылкы йылы бэрэкэтле,
уцышлы йыл, тип ышангандар. ХыянаАыз ке-шене эт ^шак тогро тигэндэр. Шул ук вакытта бик асыузары килгэн сакта эт тип эрлэйзэр зэ бит. Э бына берэйhенэ асыуы килгэндэ уны ат тип hYкмэйзэр. Эт хакында халытстьщ бик Yк йырлап барганы ишетелмэй. Э бына атты дан-лау, уньщ менэн юлдаш булыу, бергэ шатланыу, ауырлыктарзы бергэ йырып сыгыу тураhында башкорт фольклорында йезэр кат кына тYгел, мецэр тапкырзар эйтелгэн.
ЛИТЕРАТУРА
1. Сэгитов М.М. Башкорт халык эпосы // Башкорт халык ижады. Эпос. - Беренсе китап. - Эфе: Башкортостан китап нэшриэте, 1972. - 7-29 бб. (Саги-тов М.М. Башкирский народный эпос // Башкирское народное творчество. Эпос. - Книга первая. - Уфа: Баш. кн. изд-во, 1972. - 7-29 с.); СагитовМ.М. Жемчужина народной поэзии // Акбузат. Башкирский народный эпос / пер. с баш. И. Кычакова и Г. Шафикова. Подготовка текста, ред., предисл., коммент. М. Сагитова. - Уфа: Баш. кн. изд-во, 1976. - С. 5-15.
2. Коран / смысл. пер. с араб. Б.Я. Шидфар. - М.: Умма, 2003. - 688 с.
3. Урал-батыр. Башкорт халык эпосы. - Эфе: Китап, 2010. - 184 б. (Урал-батыр. Башкирский народный эпос. - Уфа: Китап, 2010. - 184 с.).
4. Башкорт халык ижады. Йырзар. - Беренсе китап. - Эфе: Башкортостан китап нэшриэте, 1974. -
386 б.; Башкорт халык ижады. Йырзар. - Икенсе китап. - Эфе: Башкортостан китап нэшриэте, 1977. -294 б. (Башкирское народное творчество. Песни. -Книга первая. - Уфа: Баш. кн. изд-во, 1974. - 386 с.; Башкирское народное творчество. Песни. - Книга вторая. - Уфа: Баш. кн. изд-во, 1977. - 294 с.).
REFERENCES
1. Saghitov, M.M. Bashkirskijnarodnyj epos [Bashkir national epos]. In: Bashkirskoe narodnoe tvorchestvo. Epos [Bashkir folk art. The Epos]. Book 1. Ufa, Bashkir book publishing house, 1972, pp. 7-29 (In Bash.); Saghitov, M.M. Zhemchuzhina narodnoj pojezii [Gem of national poetry]. In: Akbuzat. Bashkirskij narodnyj epos [Akbuzat. Bashkir national epos]. Translation from Bashkir by I. Kychakov and G. Shafikov. Preparation of the text, editing, preface, comments by M. Saghitov. Ufa, Bashkir book publishing house, 1976, pp. 5-15 (In Russ.).
2. Koran [The Quran]. Translation from Arabic by B.Ja. Shidfar. Moscow, Umma, 2003, 688 p. (In Russ.).
3. Ural-batyr. Bashkirskij narodnyj epos [Ural batyr. Bashkir national epic]. Ufa, Kitap, 2010, 184 p. (In Bash.).
4. Bashkirskoe narodnoe tvorchestvo. Pesni [Bashkir folk art. Songs]. Book 1. Ufa, Bashkir book publishing house, 1974, 386 p.; Bashkirskoe narodnoe tvorchestvo. Pesni [Bashkir folk art. Songs]. Book 2. Ufa, Bashkir book publishing house, 1977, 294 p. (In Bash.).
Изображение крылатого коня (Акбузат) на обложке книги «Жемчужины башкирской детской литературы» (Составитель: В.С. Мавлетов. Уфа: Китап, 2005).
