CC BY
26
БAШKOPT ЛEГEHДAЛAPЫ ЬЭМ ЙOЛAЛAPЫHДA AЙЫУ КУЛЬТЫ
Kyпceлeк xaлыктap?bщ, шул идэптэн баш-,кopттap?bщ дa, мифoлoгик лeгeндaлapы, экиэт-тэpe hэм йoлaлapы бyйынca, hymp кєйєгє aйыy изгeлэштepeлгэн йэнлeктэp иçэбeнэ инэ. Лйыу-?ы белгэн hop xaлыктbщ aцындa был oбpaздын тыгсымлы MЭFЭHЭ йвpвтвye Дж. Фpэзep hOH Л.Я. Штepнбepг тapaфынaн билдэлэп утелгэн [P4, З6—49-cы бб.; PS, 4ЗO-cы б.]. Был фeкep?eп xax-лыFы apтaбaн бик куп Faлимдap?ып тикшepeнey-?ope менэн pa^an^i. Tвpлв кoнтинeнттap?a йэшэyce xaлытктap?bщ мaтepиaлын двйвм байкап c^iF^iy hэм Fилми вйpэнey ниге?ендэ amiyFa бэйлс 'кapaштap?ып бик б0p0HF0 hэм куп яклы буетан-лыFы adr^anm:. Йыйып кыш эйткэндэ, дoнъя мифoлoгияhындa caFылFaн был oбpaздыц hыны, «киэфэте» hэм poлe oшo pэyeшлe ку?аллана: айыу — илahи йэн (бoжecтвo); кeшeлэpгэ фай?а килтepeyce изгєлєклє кyльтyp гepoй (мэдэлэн, Обь yгop?apы, нeнeцтap айыу?ы y^pero ут алып ки-лeyce изгє янyap тип идэплэй); тєгє йэки был тpaдицияны бaшлaп eбэpeyce; нэдел є6єн тapa-ray^ тoтeм; ep açты дoнъяhыныц xyжahы; изгє к^бан xaйyaны; aйыy киэфэтендэге кеше; ша-мaн яp?aмcыhы h.б. [7, lPS—DO-cbi бб.].
Бaшткopт xan^ix ижады мaтepиaлдapынa xapa-Faндa, б0p0HF0 бa:шкopттap?bщ аиында айыу кеше менэн Fэилэ мeнэcэбэтeнэ инэ aл^Iycы йэн эйэhє бyлapaк кэу?элэнгэн. Ош0 юлдap?ып aвтopынa, мэдэлэн, 1984 йылда Баймак paйoныныц Темэе ауылы yкbпыycыhы Ьэ?иэ Aзaмaтoвa 11вйлэуе бу-йынca, ypмaндa айыу «тэpбиэлэп» yçтepгэн кы? xa^i^^F! xикэйэнe ишeтepгэ тypa килгэйне. Лйыу кы? бaлaлap?ы ypлaha, aшaмaйынca, катын итеп тoтa, тигэн TCapam ypмaнлы pa^n4ap?a элек киц тapaлFaн бyлFaн. Keшe менэн кейек якын-лыпынан айыу киэфэтендэге бaлa тыуыуы, катын-дыц бaлaны алып у? тopлaFынa 'Radiy!, тyFaндa-pыныц «айыу бaлahын» yлтepeye кеуек мoтивтap-Fa кopoлFaн xикэйэлэp эле лэ ocpaй [1S,
1S-ce б.]. Бэта^еи бepэй aFзahы айыу?ыкына 0кшап тыyFaн caбый тypahындa лa hвйлэй?эp. Был м0тив бигepэк тэ экиэттэp?э якшы caFыл-Faн. Ундaй титши экиэттэp?e («Лйыутшак», «Ба-тимакай») тикшepeyce Faлимдap (Э.И. Xapиcoв, M.X. Mинhaжeтдинoв) yлap?ып тaмыpын xaклы pэyeштэ 6opooto тoтeмиcтик кapaштap epлeгeнo алып бapып тoтaштыp?bI [P, 9-cы б.; IP, S9-cn б.].
Arniy^in т0тем xanyami булыуы бaшткopт эт-н0генетик лeгeндaлapы миçaлындa ла caFылып кала, бында генеал0гик м0тив айыу — кеше за-тынан тигэн кapaш п0зиция^інан cыFып xэл ителгэн. Acыклык eceн «An^iy apah^i» тигэн cю-жеттып тeкcын тулы квйв килтepey кэpэк: «Бе??э айыу apahы куптэн килэ. Ул шулай килеп cык-кан: 6cp hyнapcы айыу бaлahы алып кайткан. Kaйтha, был айыу баладі э?эмcэ hвйлэшэ, ти. Fэжэпheнэ был, hopaшa. Бакт^эп, теге твптв айыу баладі тугел, э?эм тapпaны икэн. Yçкэн haйын был э?эм затына 0кшай, ти. Y?e бик Fэйpэтлe, квcлв булып киткэн, ти. Kэлэш эйттepгэндэ, yFa тип таба aлмaFaндap. Сы?атмай yлтepeп тик тopa икэн. Тук буйында 6cp кы? бутан. Ике тиpмэн ташын ике култынына кыдты-pып йвpвp бyлFaн. Anny бaтыp менэн былap кве ^шашып ^paFan^ap. Икeheнeп дэ квcв 6cp булып dr^aa Бы^ np менэн катын булып тopoп ^^sn^p. Aйыy apahы шунан тapaлFaн. Ул бе?-?еп Бвpйэндэ генэ тугел, Ygэpгэндэ лэ бap. Бик тapaлFaн т0к0м ул» [4, 8З-cв б.]. Anny apaлapы, ыcынлaп та, Ygэpгэн, Кышак, Катай ыpыy?apы эceндэ лэ бap [9, 48—S4-ce бб.].
^ше менэн айыу?ып бep-бepeheнэ 0кшаш hэм якын булыуы «Aйыy т0к0м0» тоемле эти0-л0гик легендала ла ^ын ала. 0gэp?eп ниге?енэ шул ук айыу — кеше затынан тигэн идея 11алыш'ан, тик был идея дини к^аш ку?леге аша яктыpтыл-Faн: кешенеп айыща эyepeлeye мэлендэ вшквpвy м0тивы твп poлдe уйнай. Быныhы инде, hие
Hэ^epшuнa Фэнузэ Aüum6aü кыды, фuлологuя фэндэpe doKmopu, Рэсэй фэндэp aкaдeмuяhы вфе фэннu у$эгв mapux, meл hэм э^эбuэm mcmumymbmbtH, бaш гuлмu xe^мэmкэpe
© Нэ^ершина Ф А., 2O1O
шикИез, ац удешенец Иуцгырак бадкысын сагыл-дырыусы куренеш. Легенданы яззырган карт Иунарсы ЗэИизулла Гэтиэтуллиндыц (1883 йыл-гы) «айыузыц кеше затынан булганлыгын», уныц «гэжэп акыллы йэн эйэИе» икэнлеген ышанды-рырга тырышып, узенец Иунарсылык тэжри-бэИенэн бик кызыклы эпизодтар килтереп Иейлэгэнлеге [14, л. 10] шулай ук игтибарга лайык.
Башкорт легендаларында донья фольклорына хас булган йэнэ бер мотив тодмаллана, ул — айыузыц ер адты хужаИы булыуы («Батыр менэн айыу таштары»). «Минец белэктэрзэ бейек гэйрэт бар, шуга мин узем телэгэн бетэ нэмэне лэ эшлэй алам», — тип мактанган батыр егеткэ керэш менэн каршы сыккан айыу тау эйэИенец (ер хужаИыныц) кезрэтле кесе рэуешендэ Иурэтлэнэ легендала [4, 92-се б.]. Эдэрзэ айыузыц ер хужаИы булыуы ха-кында туранан-тура эйтелмэгэн, ул мактансык батырга яза биреу максатында тау эйэИе тарафы-нан ебэрелгэн персонаж Иымагырак кабул ителэ. Был персонаждыц фэкэт айыу булыуы ла осрак-лы хэл тугел булИа кэрэк. Башка халыктарзыц фольклор традицияларында билдэле булган айыу — ер хужаИы мотивыныц алыдлашкан, узен-сэлекле бер яцгырашы, ахырыИы, был. КайИы бер материалдарза айыу «урман хужаЬы» буларак телгэ алына [3].
Учалы тарафтарында язып алынган бер экиэт-легенда буйынса, кешелэрзец иген игеуенэ, икмэк бешерергэ ейрэнеп китеуенэ айыу сэбэпсе була [5, 117-се б.].
КыдкаИы, телгэ алынган сюжеттарзыц бетэИендэ лэ айыуга бэйле караштарзыц сакраль мэгэнэ йереткэнлеге куренэ.
Башкорттарза айыузыц культ йэнлеге булы-уын дэлиллэусе йолалар за бар. Кирэй Мэргэндец тикшеренеузэренэн куренеуенсэ, Пермь, Свердловск елкэлэрендэ, Урал артында йэшэусе баш-корттарзыц йолалары араИында таралган Айыу-туй байрамы шулай ук боронго тотемистик караштарзыц сагылышы булып тора. Ул шунан гибэрэт: Иунарга сыгыр алдынан йэки уцышлы Иунарзан Иуц айыу (Кирэй Мэргэн эйтеуенсэ, «Иунар аллаИы») хермэтенэ ниндэй зэ булИа тан-тана ойошторола. Ошо тантанала ырыу агзалары-ныц берэуИе айыу тиреИе ябынып бейергэ те-йеш. КайИы бер осракта айыу тиреИен нэубэтлэп ябыналар. Бейеу узенэ махсус йэтешле Иуз материалы менэн озатыла. «Айыу тиреИен ябыныу детале, гемумэн, ырыу вэкиленец уз тотемы менэн
тыгыз менэсэбэткэ инергэ тырышыуын сагыл-дыра. Айыу тиреИе ябынган шэхес, — тип яза Кирэй Мэргэн, — уз тотемыньщ кеуэте менэн Ьугарылыуына, был осракта, узенэ айыу кесе кускэненэ ышанып эш итэ» [8, 45-се б.].
Галимдын был фекеренэ едтэп, шуны ла эйтергэ кэрэк. Ьунарга сыгыр алдынан йэ Иунар-зан Иун башкарылган бейеу ритуалынын мэгэнэИе, тэгэйенлэнеше, тэбиги, бер ук була алмай. Ьунар алдынан ойошторолган бейеузэр кейекте арбау ниэтендэ башкарылИа, Иунарзан Иун, йэгни айыузы ултергэндэн Иун, ойошторол-гандары изгелэштерелгэн януарзын рухынан «гэфу утенеу» магияИын утэгэн булырга тейеш. Айыу тиреИе ябынып бейеусе кешелэрзен Ианы ла Иунарзын башындагы Иэм азагындагы церемони-яла берзэй булмауы мемкин. Арбау ниэтендэ башкарылган йолала катнашыусыларзын Ианы берэу генэ булгандыр, тип уйлауы ауыр (утэ ябай коралдар менэн коралланган боронго кешелэр Иунарга янгыз гына йерей алмаган, ауга кумэклэп сыккандыр), э инде Иунарзан Иун ойошторолган уйында бер генэ кешенен — кейекте ултергэн теп Иунарсынын — айыу тиреИе ябынып бейеуе бик тэ ихтимал.
XX быуаттын 60-сы йылдарында язып алын-ган боронго Айыутуй байрамынын тулы карти-наИын куз алдына килтереу кыйын. Был йоланын бетэ мэгэнэИен, функцияларын белгэн кешелэр зэ, курэИен, инде булмаган. Кирэй Мэргэн ул хакта асык кына мэглумэттэр бирмэй. Эммэ окшаш йолалар булган Иэм улар якшы Иаклан-ган, шунлыктан уларзын мэгэнэлэрен анлатыусы кешелэр булган, башка халыктарзын материалы менэн беззен материалды сагыштырып ейрэнеу Иунгыларынын тарихи ерлеген аныкларга бик нык ярзам итэ. Теньяк халыктарынын герефтэренэ куз Иалайык. Коряктар, мэдэлэн, бурене йэки айыузы ултергэс, унын тиреИен тунап алып, Иунарсыга кейзергэндэр зэ, уззэре унын тирэлэй эйлэнеп бейегэндэр. Бейегэндэ, кейеккэ мерэжэгэт итеп: «Ьине ултереусе без тугел, баш-калар», — тип, Иамаклап йерер булгандар. Чу-коттарзын буре байрамдарында буре бейеуен бай-рамдын хужаИы — януарзы ултергэн Иунарсы — башкарган. Ул буре битлеге (маскаИы) йэ буре тиреИен башын башка тура килтереп кейгэн ки-леш бейер булган [22, 58-се б.].
Кирэй Мэргэн, Айыутуй байрамында «бейеу махсус йэтешле шигри Иуз менэн озатыла», ти, лэкин был материалды килтермэй, унын онотол-
ган булыуын билдэлэй. Касандыр бындай шиг-ри юлдарзыц булганлыгы шик тыузырмай, сенки окшаш куренеш — башка Ьунар йэнлектэренэ, коштарга тебэп эйтелгэн арбау Ьуззэр («Телке теле», «Кош теле» Ь.б.) элегэсэ Ьакланып калган. «Башкорт халык ижадыныц йола фолькло-рына багышланган томында бадылган текстарза ла айыу туйында йыр-бейеузэр булыуы туракын-да мэглумэт бирелэ. Йоланыц сакраль мэгэнэЬе хакында туранан-тура эйтелмэЬэ лэ, язмаларза боронго караштарзыц алыдтагы шацдауын ишетмэу мемкин тугел, Ьейлэусенец «Айыу Иуна-рына эзерлек шау-шыупыз барган» тигэнендэ, кейектец кешелэрзец уйын, эйткэндэрен якшы ацлаусы йэн эйэЬе икэнлегенэ ышаныу ята. Кумэклэп Иунар кылыу, айыузы тукмап алыу, уны узенсэлекле 1гуйыу ысулына кагылышлы иф-рат кызыклы мэглумэттэр бар уларза, ПуцгыЬы хакында, мэдэлэн, тубэндэгелэрзе укырга була: «Ьунарзан кайткас, айыузы толоптай Ьуйгандар, йэгни ике арткы ботонан адып, тиреЬен ярма-йынса гына, кызыргандар, кызырганда, тырнак-тары ла, башы ла, койрого ла бетен кейенсэ калган. Айыу алган ерзэ майзан яЬагандар, уйнап-келгэндэр, керэшкэндэр». Артабан информант айыу байрамдарыныц хэзерге Эбйэлил районы ерзэрендэ, 0симэн тигэн урында, уткэрелеуен идкэрткэс, януарзы 1гуйыу рэуешенэ йэнэ кай-тып, былай тигэн: «Бер юлы ес-дурт айыу Пуккан-дар. Айыузы толоптай итеп Ьуйгандар, бадтырып куйгандар, 0симэндэге майзан ун биш кен буйы барган». Ат сабыштырыу, керэш, йыр-бейеу ярыш-тары уткэрелгэн...
Был айыутуйза ун биш кен буйы ошо дурт айыу Ьыны бадып торган, Ьунарсылар йырзар йырлап, шулар тирэЬендэ бейешкэн» [5, 205— 206-сы бб.].
Эйтелгэндэр эллэ ни ацлатма талап итмэй: айыузы ололау, уга багышланган ритуаль йыр-бейеузэр куренеше бында ярайЬы ук асык тод-маллана.
Изгелэштерелгэн тотем хайуанына Ьунар итеу, уныц итен ашау, дейем алганда, язык Ьаналган. Э инде килеп тыуган кыйын хэлдэр (аслык, кесле кейектец малды куплэп тэлэфлэуе...) аркаЪында Ьунарга сыгыу ихтыяжы тыуганда, терле магик мэгэнэле уйындар, ритуаль бейеузэр, ырымдар — тотем йэнлегенец «куцелен йомшартыу» сарала-ры — курелгэн. Ьуцгы йылдарза «Ватандаш» жур-налында сыккан бер материал узенец информа-тив кеуэте менэн айырыуса кызыклы. «Айыу ола-
тай» тип исемлэнгэн был тексты Учалы районы-нын Миндэк касабаИынан Гиззэтуллина Мэрхэбэ Сэгит кызы язып ебэргэн. Башка язмаларзан айырмалы рэуештэ, бында айыуга мерэжэгэт елгеИе, фольклор елкэИенэ караган Иуз материалы бар. Айыу ырыу башлаусы, кот биреусе, кургаусы изге йэн эйэИе буларак Иурэтлэнэ. Ифрат эИэмиэтле был язманы тулы, ерле Иейлэш узенсэлектэрен са-гылдырган килеш Иаклау хэйерле. Бына ул:
«Боронго замандарза, имеш, ерзэ тик кеше генэ йэшэгэн. Азак Иыуык булгас, кыш килгэс, кешелэр уззэренэ кейем йунэткэн. Шунан хай-уан килеп сыккан, ти. Эле лэ, имеш, хайуандар ендэрендэ тиреИен сисэлэр Иэм кеше булып китэлэр икэн. Ул хайуандар кешегэ лэ Иэм ысын януарга турэ, тейзэр. Алар курсалайзар терзе бэлэ-казаларзан. КайИы бер ырыу-аймак атамалар шунан килэ. Эгэр кеше айыу тигэн аймактан икэн, ул айыуга Иунар итергэ, анын итен ашарга тейеш тугел.
Элек байрамдар коргандар. Байрамдан алда айыу олатайзан рехсэт Иорап, ошо Иамакты эйткэндэр: «Айыу олатай, балдарым ас интегэ, бер гэйебе булмаган, йола тотмаган, зат-ырыузы аларга тэмдэргэ рехсэт ит». Шунан ирзэр ур-манга киткэн айыуга Иунарга. Ул айыузы алып кайтып, йортка (ихатага. — Ф.Н.) индереп куй-гандар, Иуйгас, башын айырым алып, едтенэ кош йене Иипкэндэр. Баш Иейэген йыуып, бер бага-нага элеп куйгандар. Элекке баш Иейэген (был-тыргы) Иэм башка Иейэктэрзе урман, тауга илткэндэр. Бер якшы кеше айыу тиреИен кейеп, ес кен бейеп йерегэн, ошолай йырлап: «Айыу олатай, кот бир, Иинен Иымак булИын балам ир-ир!» Эле был йола онотолган. Карагужа ауылын-да айыу аймагы тороп калган» [10, 164-се б.].
Кызганыска каршы, Иуйылган айыу башына кош йене Иибеу мотивы анлатылмаган, уны безгэ килэсэктэ асыклайИы бар. Бэлки, кеше затынан тип идэплэнгэн януарзын йэне кош булып ила-Ии куккэ осИон тиеп, аткарылган ырымдыр был.
КурэИен, айыу байрамдары эуэле кин билдэ-ле йолаларзын береИе булган. Берйэн, Эбйэлил, Баймак районы башкорттарынын туй йолаИы сос-тавында айыу туны ябынып бейеу эпизодынын булыуы [13, 79-сы б.] ошо хакта Иейлэй. Туйза айыу туны ябынып бейеузен Айыутуй байрамда-рындагы бейеу менэн функциональ уртаклыгы, могайын, юктыр, сенки Иэр ритуалдын уз макса-тына ярашлы рэуештэ йолага узенсэлекле мэгэнэ Иалына. Туй вакытындагы ритуалдын характеры-
на караганда (тундарыныц эсен тышка эйлэнде-реп кейгэн кешелэрзец камсы менэн агас пред-меттарга, ей мейештэренэ Иугыуы), ул айыу ши-келле кесле хайуандыц рухы менэн йэш гаилэне бэлэ-каза килтереусе яуыз кестэрзэн, ен-бэрейзэн Иаклау максатында уткэрелгэн йола булырга тейеш.
С.И. Руденко язып алган материалдарзан куренеуенсэ, башкорттар араИында элек шундай йолалар за булган. Мэдэлэн, сирзэрзе куркытыу есен сырхау кешелэрзец, йэш балаларзыц муйы-нына айыу тырнагы йэ айыу теше Иалып тегелгэн бетеу тагылган. Былай эшлэгэндэ, йэнэИе, сир айыузан курккан кеуек курка, йэш балага ен эйэлэшмэй [18, 320—323-се бб.]. Ошоларзы идэпкэ алганда, башкорт туйында айыу туны ке-йеп бейеузец тылсымлы мэгэнэгэ эйэ булыуы шик тыузырмай. Караштарзыц ни тиклем боронго Иэм йолаларзыц касандыр традицияга бик нык ингэн булыуын Л.И. Нагаеваныц: «Эсен тышка эйлэнде-реп кейелгэн тун, тиреИенец ниндэй булыуына карамадтан (телке тиреИенэнме ул, Иарык тиреИенэнме), башкорттарза айыутун тип атал-ган» [13, 79-сы б.], — тигэн мэглумэте лэ курИэтеп тора.
Ьунарга йыйынганда айыузыц исемен эйтмэу (эйтИэц, Иунар уцышИыз була, сенки айыузар кешенец уйын белеп, касып бетэ икэн тигэн ышаныу), уй йэшереу ниэтендэ «айыу» Иузе уры-нына алмаш исемдэр («солок эйэИе», «урман хужаИы», «бабай») [3, 7-се б.] кулланыу куре-нештэре шулай ук боронго айыу культына бэйле караштарзыц саткылары ул.
Башкорт халык хикэйэлэрендэ Иэм Иэр терле тормош-кенкуреш йолаларында сагылган тотемизм Иэм айыу культы калдыктары башка бик куп ха-лыктарзыц ауыз-тел ижады материалдары Иэм гереф-гэзэттэре менэн окшаш.
Гилми эзэбиэттэн куренеуенсэ, айыу куль-тына бэйле тотемистик караштар Иунарсылык менэн кен кургэн себер халыктарында айырыуса нык таралган. Мэдэлэн, алтай, хакас, шор, тува, якут халыктарында айыу тотем, культ хайуаны булып идэплэнгэн [1, 112—125-се бб.]. Теньяк алтайлы-тубалар уззэре хакында: «Бер айыузан таралганбыз» [17, 17-се б.], — тизэр; якуттар айыузы эИэ (бабай), тыатаагы (тайганыкы), кырдь-агас (картлас) [1, 116-сы б.]; алтайлы-теленгит-тар: абаай (кайнага, ырыузаш); карындаш, таай (эсэй ягынан булган агай); хакас-качиндар: карт, бабай йэки атай [1, 116—119-сы бб.], тип
йереткэндэр. Айыузы туганлык термины менэн атау килтерелгэн мидалдар менэн генэ сиклэнмэй, был куренеш асылда айыу культы булган Иэр ерзэ тиерлек кузэтелеп, Иунарсыларзын айыу менэн уззэре араИындагы кэрзэшлеккэ ышаныузары ха-кында Иейлэй. Бынан тыш, терле халыктар араИында осраган айыу байрамдары, ритуал бе-йеузэрзен тарихи нигезе башкорт йолаларынын ерлеге менэн бер ук терле йэки окшаш булган-лыгын курмэу мемкин тугел. Окшашлык терки халыктары материалы менэн генэ сиклэнмэй: типологик куренештэр терле географик кин-лектэрзэ, терле тел системаИына караган халык-тарзын ижадында Иэм йолаларында сагыла. Бело-рустарзын уянган айыу хермэтенэ уткэргэн язгы «комоедицы» байрамдары (айыу туны кейеп бейеу йолаИы), боронго гректарзын «комедиен» («ко-мос» айыу тигэнде анлата) уйындары [19, 40, 106-сы бб.] шуны радлай. Хэзер Иэр кемгэ билд-эле «комедия» Иузенен башлангысы гректарзын ана шул боронго айыу байрамдары — «комедиен» атамаИынан килэ [19, 40-сы б.]. Айыу, буре тиреИе ябынып бейеу ритуалдары Теньяк Америка ин-деецтарынын, шулай ук ирокездарзын йолалары есен хас [22, 38-се б.].
Айыу культынын архаиклыгын Иэм унын был хайуанды белгэн барлык халыктар есен дэ ур-таклыгын радлаусы йэнэ бер меИим курИэткес бар — ул археологик комарткылар. Франция мэмерйэлэрендэге айыу Иурэттэре, Германия мэмерйэлэрендэ куплэп тупланган Иэм билдэле бер тэртиптэ урынлаштырылган айыу Иейэктэре, Скандинавия, Урал, Кенсыгыш Себер петроглиф-тары — бетэИе лэ фэндэ тэутормош кешелэре анындагы тотемизм куренешен радлаусы факттар итеп баИалана [20, 118—164-се бб.; 21, 414— 427-се бб.; 7, 128-се б.].
Дейем алганда, айыу культы буйынса терле халыктарзын материалдарын комплекслы тикше-реу есен мемкинселектэр хэзер шактай зур, эммэ легенда Иэм легендар риуэйэттэрзен уззэренэ генэ килИэк, сагыштырма ейрэнеу мемкинселеге нык кына ауырлаша. Бигерэк тэ легендаларзы сюжет тезелеше, текстуаль окшашлыктар кузлегенэн тикшереу мэсьэлэИе катмарлы, сенки купселек халык хикэйэлэренен йекмэткеИе менэн теге йэки был авторзын Иейлэп сыгыуы йэки эйтеп китеуе аша этнографик хезмэттэр аркылы гына танышырга тура килэ. Шунлыктан хэзергэ терле халыктарзын риуэйэт Иэм легендаларын уларзагы теп мотивтар буйынса гына сагыштырып
ейрэнергэ мемкин. Элбиттэ, теп мотив — бик меИим курИэткес, шулай за уныц буйынса тик-шеренеусе узенец алдына кумган Иораузарзыц бетэИенэ лэ тулы яуап алып бетэ алмай. Айы-рыуса, халыктар араИындагы бэйлэнештэрзец ти-бын билдэлэу ауырлаша. Мэдэлэн, айыу заты-ныц кешенэн килеп сыгыуы хакындагы мотив Иэр ерзэ тиерлек билдэле. Мотив уртаклыгы ягынан урзэ килтерелгэн «Айыу токомо» исемле легендар риуэйэтте ошо мотивты йереткэн Иэр хальгктыц ауыз-тел ижады эдэрзэре менэн сагыш-тырып сыгырга, шул нигеззэ иц якын параллел-дэрзе курИэтергэ мемкин булыр ине. Лэкин легенда текстарыныц терле кимэлдэ булыуы был мэсьэлэне азагына тиклем хэл итергэ мемкин-лек бирмэй. Материалдарзыц хэзерге торошонда башкорт легендаИын сагыштырма ейрэнеу был текстыц фин-угыр телле Васюган буйы остякта-ры легендаларына якын торганлыгын курИэтте, шул ук вакытта кайИы бер урыд, коми легенда-ларында осраган мотивтар менэн дэ ауаздашлык булганлыгы беленде [25, 109-сы б.; II, 19— 20-се бб.; 22, 104—105-се бб.]. Халык ижадында сагылган изгелэштерелгэн йэнлектэр даирэИе ярайИы ук киц1, бында без бер образга гына тук-талдык.
Э?ЭБИЭТ
1. Алексеев H.A. Ранние формы религии тюркоязычных народов Сибири. — Новосибирск: Наука, Сиб. отд.-ние, 1980. — 318 с.
2. Башкорт халык ижады. Т. 2: Экиэттэр / Те?. Эхнэф Харисов. — 0фе: Башкортосан китап нэшр., 1959. — 281 б.
3. Башкорт халык ижады: Иомактар / Те?. Фэнузэ Нэ?ершина; яуап. ред. Кирэй Мэргэн. — 0фе: Башкортостан китап нэшр., 1979. — 347 б.
4. Башкорт халык ижады: Риуэйэттэр, легенда-лар / Те?. Фэнузэ Нэ?ершина; яуап. ред. Кирэй Мэргэн. — 0фе: Башкортостан китап нэшр., 1980. — 414 б.
5. Башкорт халык ижады. Т. 1: Иола фолькло-ры / Те?., ацлатма Иэм инеш мэкэлэ авт. Эхмэт Селэймэнов менэн Розалиэ Солтангэрэева; яуап. ред. Гайса Хесэйенов. — 0фе: Китап, 1995. — 560 б.
6. Башкорт халык ижады. Т. 13: Хайуандар тура-Ьындагы экиэттэр / Те?., инеш мэкэлэ авт. Гелнур Хесэйенова; яуап ред. Фэнузэ Нэ?ершина. — 0фе: Китап, 2009. — 200 б.
7. Иванов В. В., Топоров В. Н. Медведь // Мифы народов мира. — М., 1992. — Т. 2.
8. Кирэй Мэргэн. Башкорт фольклорыньщ йола фольклоры буйынса ку?этеу?эр // Э?эбиэт. Фольклор. Э?эби мирад. — 0фе, 1976. — 2-се китап. — 127— 150-се бб.
9. Кузеев Р. Г. Очерки исторической этнографии башкир. — Уфа: Башкнигоиздат, 1957. — Ч. 1. — 182 с.
10. Кубэлэктэр калдырган мирад // Ватандаш. — 2002. — № 6. — 164—165-се бб.
11. Материалы по фольклору хантов / Записи В.М. Кулемзина и Н.В. Лукиной. — Томск, 1978. — 216 с.
12. Мингажетдинов М.Х. Мотив чудесного рождения героя в башкирских богатырских сказках // Эпические жанры устного народного творчества. — Уфа, 1969. — С. 57—74.
13. Нагаева Л.И. Танцы восточных башкир. — М.: Наука, 1984. — 125 с.
14. Научный архив Уфимского научного центра Российской Академии наук. Ф. 3. Оп. 63. Д. 56.
15. Нэ^ершина Ф.А. Хайуандар тураЬындагы башкорт экиэттэре // Башкирский фольклор: Исследования и материалы. — Уфа, 1993. — С. 26—48.
16. Потапов Л.П. Пережитки культа медведя у алтайских турок // Этнограф-исследователь. — 1928. — № 2—3. — С. 12—17.
17. Потапов Л.П. Элементы религиозных верований в древнетюркских генеалогических легендах // Советская этнография. — 1991.— № 5. — С. 79— 86.
18. Руденко С.И. Башкиры: Историко-этнографические очерки. — М.; Л.: АН СССР, 1955. — 392 с.
19. Рыбаков Б.А. Язычество древних славян. — М.: Наука, 1981. — 607 с.
20. Сагалаев А.М. Урало-алтайская мифология: Символ и архетип. — Новосибирск: Наука, Сиб. отд-ние, 1991. —153 с.
21. Семенов Ю.И. Как возникло человечество. — М.: Наука, 1966. — 576 с.
22. Соколова З.П. Культ животных в религиях. — М.: Наука, 1972. — 214 с.
1 Был турала карагы?: Нэ^ершина Ф. Халык хэтере. — 0фе: Башкортостан китап нэшриэте, 1986; Халык хэтере (башкорт халык риуэйэт, легендаларыныц тарихи ерлеге, жанр у?енсэлектэре). Тулыландырылган икенсе бадма. — 0фе: Гилем, 2006.
23. Столяр А.Д. «Натуральное творчество» неандертальцев как основа генезиса искусства // Первобытное искусство. — Новосибирск, 1971. — С. 118— 164.
24. Фрэзер Дж. Золотая ветвь: Исследования магии и религии. — М.: Политиздат, 1980. — 830 с.
25. Штернберг Л.Я. Первобытная религия в свете этнографического исследования. — Л., 1936. — 438 с.
26. Ядринцев Н. О культе медведя, преимущественно у северныгх инородцев // Этнографическое обозрение. — 1890. — № 1. — С. 101—113.
MehHM hy^ap: aerenqaaap, froaaaap, anbiy KyabTbi, TOTeMHCTHK xapamTap, AnbiyTyn 6aHpaM^apH, pmyaab 6eHeY?ap.
Key words: legends, ceremonies, the bear cult, totemic views, bears’ holidays, ritual dances.
Fanuza A. Nadrshina
THE BEAR CULT IN BASHKIR LEGENDS AND RITES
Folklore materials are evidence of the totemic bear cult's being wide-spread among the ancient Bashkirs. The motifs of legends and traditions are as followings: the bear is a man's beast double, forefather, master of the lower world. Taboo names: grandfather, master of the forest, pigeon-toed. Mythological motifs in Bashkir folklore are in keeping with folklore motifs of other peoples of the world.
К сведению читателей
Вышла книга:
Мурзабулатов М.В. Финно-угорские народы Башкортостана / М.В. Мурзабулатов. — Уфа: АН РБ, Гилем, 2010. — 112 с. — КВМ 978-5-7501-1140-4
Работа посвящена историко-этнографическому описанию финно-угорских народов Республики Башкортостан: марийцев, мордвы, удмуртов. Содержит статистические сведения об их численности, расселении, материальной и духовной культуре. Представляет интерес социально-демографическая характеристика населения Башкортостана.
Для изучающих историю и этнографию народов Республики Башкортостан.
Ч.В. М**«*.»..-
ФИННО-УГОРСКИЕ НАРОДЫ БАШКОРТОСТАНА
