CC BY
58
Ядкяр. 2008. № 1
Р.Р. Алтынбаев
КАТАЙ БАШТСОРТТАРЫ ФОЛЬКЛОРЫНДА ЯМАНТАУ ТЕМАЬЫ
Катайзар тебэк иткэн ерзэр географик йэЬэттэн бер терле генэ тугел. Инйэр-татай, изел-тсатай, козгон-катай, езем-тсатайзар хэзерге Белорет районынын тау-таш-лы Ьэм урман-тсаялы ерзэрен тебэк иткэн. Ялан-татайзар кин территорияла тара-лып ултырып, дала ерзэрендэ кен курэ: хэзерге Башкортостандын Балататай, ТСыйгы райондары, Силэбе, Курган елкэлэре... Был тэбигэт шарттары, географик урын ха-лытсгыц матди мэзэниэте менэн бер рэттэн, ауыз-тел ижадында, шул идэптэн йыр-зарза ла, сагылыш таптсан.
Хэзерге Белорет районы тэбигэте, тау-йылгалары, -казылма байлыктары менэн айырылып тора. Куп кенэ мул Ьыулы йылгалар ошо тарафтарзан баш ала — Агизел, Инйэр, Йурузэн, Негеш 1ъб. Коньяк Уралдагы ин бейек таузар за ошо тебэктэ: Ямантау, Нэре, Ирэмэл, Машатс, Бишитэк, "Кырака, Рэз, Кирэл И.б. Бынан тыш, райондын 85 % самаЬы майзанын урмандар билэй. Шуга курэ лэ таузарга, йылгаларга, урман-тсырзарга арналган йырзар Ьэм кейзэр быуындан-быуынга кусэ килеп, беззен кендэргэсэ еткэндэр. Ошо тебэктэ таралган йырзар араЬында улар купселекте тэшкил итэлэр.
Урал аръягы ялан-тсатайзар ерзэрендэ дала Иэм кулдэр куберэк. Шуга курэ ялан-татай, бала-тсатайзарзын йыр фольклорындахылганлы ялан, сал далалар, тсамышлы кулдэр темаЬы естенлек итэ. Кеше кисерештэрен Ьурэтлэгэндэ лэ ошо ук куре-нештэр аша образлы Ьынланылыш ала.
Кенъятс Уралды Ьэм изел-татай, инйэр-тсатай, тсозгон-катай ерзэрен Ямантау-Зан баштса куз алдына ла килтереу мемкин тугел. Ямантау — Коньяк Уралдагы ин бейек тау. Ул географик объект — тау гына тугел, э халыктын тормош-кенкуреше Ьэм донъяга карашы менэн айырылгыИыз бэйле куренеш. Рус тарихи сыганактарында Ямантау исеме XVIII быуаттан куренэ башлай.
Башкорт хальгк ижадында Ямантауга бэйле бик куп фольклор урнэктэре -легенда, йыр, риуэйэттэр табырга мемкин. ЙекмэткеЬе, идея-тематикаЬы Ьэм тара-лыу ареалы йэИэтенэн карал, уларзы ике теркемгэ булергэ була. Уларзын беренсеЬе мифологик караштар менэн бэйле. Мэдэлэн, эпиктсомарткыларзаЯмантаузын бар-лыкка килеуе мифологик яктан Ьурэтлэнэ. Был осракта ул региональ узенсэлектэ-рендэ генэ сиклэнмэй. «Урал батыр» эпосында Ямантау Урал батыр тарафынан ту-ракланган дейеузэрзен кэузэлэренэн хасил булган тип бэйэн ителэ.
Алтынбаев Ранис Рэис улы, Рэсэй фэндэр академиякы Офв гилми узэгенец Тарих, тел Нэм эзэбиэт институты соискателе
© Алтынбаев Р.Р., 2008
Урал унан улмэгэн, кушынан да таймаеан, Булатыны алган да, Эзрэтсэне саптсан да — Хылыс дицгезгэ сумган, Ер келкенгэндэй булган: дзрэтсэ НушИыз йыгылган, Имэнес зур кэузэИе Ьыузы урталай булгэн; Халъпска менеп торорга, Йэйерэп хэл йыйырга $ур бер яман may булган1.
Икенсе теркемгэ без ото тебэктэ генэ таралган Ьэм локаль характерлы булгандарын индерэ алабыз. Мэдэлэн, хэзерге вакытта сэхнэлэрзэн йыш ише-телгэн йырзар менэн бер рэттэн (мэдэлэн, «Йэмэлекэй»), Ьирэк осрагандарын Иэм шулай ук айырым йыр-куплеттарзы ла индерэ алабыз.
Сагыштырмаса аспектта Караганда, башкорт хальпс ижадында, башка жанрзарга -Караганда, Ямантауга бэйле йырзарзын куберэк булыуы кузгэ ташлана. Улар купсе-лек осракта Белорет ерлегендэ тыуа.
Ямантауга бэйле йырзар, алда эйтеп утелгэнсэ, бер нисэ варианттарза йэшэй. Эммэ ул йырзарзын купселегенен барлыкка килеу тарихы окшаш. Мэдэлэн, курай-сы Сэлимгэрэй Гэлиэстановтан язып алынган вариантта тубэндэгелэр бэйэн ителэ. «Борон-борондан башкорттар урыд батшалыгына буйЬоноп, байтах йылдар уткэс, беззен олтатайзарзан урыд помещиктары, генералдары ocho? хакка ер Ьатып ала башлаган-дар. Олатайзар куп уйлап тормай, ерзе ocho^ra гына биргэндэр. Шулай, бер вакыт Мэскэу ягынан бер помещик килэ 1гэм катайзарга кара согендэн койолган озон сэйнуктэр тараттыра. Катай турэлэрен, байзарзы шарап менэн Иыйлап ултыра, Ямантаузы карап ултыра, ти. Ул сакта ул ер Тамьян-Хатай кантонынын Хатай воло-сына ингэн, хэзер Белорет районына карай. Эсеп, кызып алгас, Хатай турэлэре, акЪакадцары ер Иатыу кагызына тамгаларын да бадалар. Шул сакта бер егет килеп сыга ла, карттарга:
— Нишлэп he?, олатайзар, беззен ата-бабаларзан калган ерзе 1шта1"1ыгыз? Узегеззен балаларыгыззы йорор ерзэн, эсер 1шузан, 1юкланыр сэхрэ Ямантаузан мэхрум итэЬегез, — тип эйтэ.
— Йэш башьщ менэн ололарга аркыры тошэ11ен,_ тип, егеттен 11узенэ колак та элмэгэндэр.
Яклаусы таба алмаган егет таузарга киткэн, куккэ олгашып, болоттарга тейеп торган Ямантауга алыдтан гына карап торган. Егет тырмаша-тырмаша тауга урмэлэгэн. Менеп еткэс, эсэЬенэн айырылган сабый hbiMaK, yKhen-yKhen илаган Ьюм ошо йырзы сыгарьш йырлаган»2.
Йыр композицион яктан да узенсэлекле. Беренсе строфала лирик герой осон Ямантау кейек януар кон иткэн генэ ер тугел, э изге тау булыуы эйтеп утелэ. Был изге урын TomoHcohe эулиэлэр ерлэнгэн ер мэгэнэ11ендэ эйтеп бирелэ.
Яман гына таузыц квн битендэ, Болан менэн мышы тойжкэйе. Яман гына таузы Натып, эрэм, Булды эулиэлэр Ивйэккэйе.
Бер яктан ул дини, рухи тешонсэ менэн бэйле бул!ш, икенсе яктан — ерле, милли колорит менэн. Осенсенэн, ул физик костэ, был осракта дойом халык косен
108
P.P. Алтынбаев
дэ кэузэлэндерэ ала. Ошо кузлектэн тсараганда, Ямантаузы югалтыу халытсты, мил лэтте кесЬезлэндереугэ тин, була. Бегенге тел менэн эйткэндэ, ул милли узанга л; нытс hyra, уны бетерэ тигэнгэ лэ ишаралыр был юлдар.
Йырзын Ьунгы строфаЬы ла ошога отсшаш идея менэн тсаймалана. Был осракт Ямантаузын башкорт есен меЬим, изге урын булыуы унда ерлэнгэн батырзар кэбер барлыгы менэн анлатыла.
Яман еына таузыц уцерендэ -Бвтэ хайуандарзыц тэйэге. Ямантаузы катып эрэм иттек, Ятып хала батырзар Ивйэге.
Эулиэ Ьэм батыр тешенсэЬе, бер тсараганда, ике мэгэнэ бирэ. Лэкин бы осратста йыр контексында улар 6ep-6epeheH кесэйтеусе сараны утэй: халытс есен изг урын, изге ер. Y3 сиратында алдагы юлдарзы бер ни кимэлдэ мосолман традицияла рынын шаукымы менэн дэ анлатырга мемкиндер. Мэдэлэн, изгелэр ерлэнгэн урынг зыярат тсылыу. Беззен был фекеребеззе «Ислам» энциклопедик Ьузлеге лэ бер hi кимэлдэ ра<?лай: «Зийара — «посещение» — поломничество к могилам пророкоЕ «святых» (аулия), шиитских имамов.... Практика зийара — сравнительна поздняя исламе. Она сложилась в связи с появлением и развитием мусульманского культ «святых». Этот культ, противоречивший первоначальному исламу, возник под вли янием местных религиозных верований. Отсюда проистекает две основные особен ности зийара: а) преемственность мест поклонения и характера ритуалов доисламс ких культов...; б) большое разнообразие обрядов зийара, распростаненных в страна ислама»3.
Изгелэр ерлэнгэн урынга зыярат тсылыу йолаЬы баштсорттар ара!тында ла тара лыу ала.
Ямантаузы Иатыу — таузы, ерзе генэ Иатыу тугел, э иреклектэн, азатлытста: баш тартыу, тсоллотстса тсалыу менэн бер. Шуга курэ лэ был идея, концепция йырзы икенсе Ьэм есенсе строфаларында ике тапкыр тсабатлана.
Яман еына таузы катам тигэс, Йыйылышып килде бер ауыл. Яман еына тауга барып булмай, Итэккэйе тулы тсарауыл.
Осенсе строфала был тагы ла мэгэнэ ягынан тсуйыртылып бирелэ.
Ер алам тип килгэн, hau, генерал, Йыйылып-йыйылып килгэн куп ауыл. Ямантауга инде барып булмай, Туцэрэге кардон-харауыл.
«Ямантау» йыры структур ятстан алты строфанан тороп, барыЬы ла бер ук терл рифмалаша — икенсе Ьэм дуртенсе юлдары ауаздаш. СхемаЬы - абвб.
Алда килтерелгэн легендага бэйле йырзын икенсе варианты ла бар — «Иэмэлекэ тауы». Ул, алдагы йырзан айырмалы рэуештэ, конкрет фактик мэглумэттэн башла нып китэ:
Йэмэлекдй таузы Иаттсан тщэр, Ун икемец кагыз атссага...
Куреуебезсэ, был осратста йырза халытстын эмоциональ кисерештэре генэ ят май. Контекстан сыгып, исемдэре эйтелмэгэн осратста ла кемден Ьэм купме бы
Ьатыузан фай?а куреуен тойомларга мемкин. Мэдэлэн, тарихи факттарга ниге?лэ-неп, тыуган якты ейрэнеусе Р. Шэйбэков был турала тубэндэгелэр?е я?а: «1794 йылдыц 19 майында старшина Рахмангол Аккесеков бетэЬе 1270 кеше исеменэн статский советник алпауыт Левашовка Инйэр буйындагы адаба ерзэренен бер елешен мэнгелеккэ (мирадка калдырыу хокугы менэн) 18 мен Ьумга Ьата».
Ямантау^ы Ьатыу хальпс араЬында ?ур ризаЬызльгк тыу?ыра. Ул инйэр Ьэм и?ел-катай?ар араЬында гына тугел, губерна, Рэсэй кимэлендэ лэ ауаздашлык ала. Йыр?а эйтелгэнсэ:
Йэмэлекэй таузы Наттсандан куц
Ишетелгэн, тизэр, батшага.
Был юлдарзын да фактик, документаль ниге?е бар. Мэдэлэн, 1806 йылда поход старшинаЬы Юламан Таймадов Ьэм Монасипов землемер Венчанский?ын И. Демидов менэн берлектэ Инйэр заводы урынын деред межаламауы тураЬында жалоба бирэ. Ошоларга едтэп, 1809 йылда шул ук Юламан Таймадов 860 катай исеменэн тау инженеры Мануйлов тарафынан улар ерендэге 34 рудникты Пашковтарга алдаш-тырып улсэп сыгыуы тураЬында ла хат менэн мерэжэгэт итэ.
Халык йыр^арына, гэ?эттэ, бер ук о?он кейгэ бер нисэ вариантта поэтик текст ижад ителеуе билдэле. Артабан ул бер ни кимэлдэ я?ма э?эбиэттэ лэ сагы-лыш таба. Был куренештен тэьдирен XX быуаттын 20-се йылдарынаса ку^этергэ мемкин. Мэдэлэн, «Уйыл», «Эскадрон», «Азамат» Ь.б. йыр кей?эренэ Ьалынган куп поэтик текстарзы осрата алабы?. «... Куп кенэ шигырзар халыктын мэглум бер йыр стиленэ Ьэм кейенэ яраклаштырылып, йыр итеп тэкдим ителделэр. Мэжит Тафури, Шэйехзада Бабич, Сэйфи Худаш, Тариф Гумэр, Гэли Рафиков Ьэм кайЬы бер йэш автор?ар?ын кейе атап эйтелгэн йэки эйтелмэгэн айырым шигырзары «Салауат», «Эскадрон», «Ашка?ар», «Уйыл» И.б. кей^эргэ йырлана торган булган. «Инкилап шигыр?ары» хитапнамэЬенэ ингэн бер нисэ шигыр?ы фэлэнсэ кейгэ йырларга йэки Т. Матросовтын «Башкорт кы?ыл ур?аларына булэк» шигырын «кы?ыл гэскэрзэре-бе? есен хор менэн йырларга муафик эдэр», тип тэкдим итеузэре был поэтик сара-нын ул заманда шакгай кин таралганлыгын курЬэтэ»4. ^
Алда карап утелгэн ике йыр — «Ямантау» Ьэм «Йэмэлекэй тауы», исеменэн ук куренеп тороуынса, бер тема менэн бэйле. Уларза башкорт халкынын тормош-кенкуре-ше генэ тугел, я^мышында булып у?ган трагик хэл-вакигалар ?а асык сагылыш таба. Эммэ был тикшерелгэн йырга гына карата узенсэлек тип атап булмай. Сенки булып у?ган вакигаларзы реалистик рэуештэ Ьурэтлэу купселек башкорт халык йырзары есен хас куренеш. Быны уценен «Башкорт халкынын э?эби мирады» исемле фунда-менталь хе?мэтендэ Эхнэф Харисов та билдэлэп у?а: «Тарихилык тешенсэЬен кин мэгэнэлэ алганда, ул тарихи йырзар теркемендэге йыр^ар есен генэ хас сифат тугел. Тарихилык теге йэки был дэрэжэлэ йыр?ар?ын бетэЬендэ лэ бар. ... Сенки йыр, йекмэткеЬенен характеры ягынан ниндэй генэ теркемгэ карамаЬын, билдэле бер заман емеше ул. Шуга курэ йырза у?енэн-у?е шул замандын социаль-сэйэси Ьэм мэ?эни-кенкуреш узенсэлектэре сагылган, унда кешенен узе йэшэгэн ижти-маги тормошка булган менэсэбэте, карашы бирелгэн, кешенен шул осор есен харак-терлы кисереше, уйы Ьэм хыялы Ьалынган. Шул яктан Караганда, халык хэтерендэ Ьакланыу Ьэм быуындан быуынга кусеу хокугына эйэ булган йыр?арзын ботэ!1е лэ — тарихи. Ьэм был хэлгэ бе^гэ йыр?ар?ы башкорт халкынын поэтиклаштырылган та-рихы Ьэм кенкуреше тип карарга мемкинлек бирэ»5.
Кирэй Мэргэн уценен «Башкорт халык ижады» исемле хе^мэтендэ «Йэмэлекэй тауы» йырын «Башкорт ере», «Шарлы урман», «Сэ?е буйы» Ь.б. менэн бер рэттэн, тарихи йырзар теркеменен Башкортостанды колонизациялау тураЬындагы йыр?ар теркемсэЬенэ индерэ6.
но
P.P. Алтынбаев
Был ике йыр баигкарыу йэЬэтенэн кин диапозонда башкарыла. Йыр поэтикаЬы аша бигерэк тэ «Ямантау» йырында халытстын милли характеры 1шм рухы асытс кэузэлэнеш ала.
Структур поэтика йэ11этенэн улар ABB торена инэ. Лад тере буйынса иЬэ икеЪе лэ мажор пентатоникаИына -карай. Йырзар секстоль, триоль Ьэм квинтоль кеуек тсатмарлы ритмдарзан тора.
Ике йырза ла Ьузынхы тауыштар кейзец узэк линияИын тэшкил итэлэр. Куп осратсга улар кейзец ЗУР интервалын тоташтыралар Ьэм унын узок линияЬын ныгытыу, берлэштереу вазифаЬын да баштсаралар.
Йырзарзыц xyuibiMTahbi ике тапхыр тсабатлана. Ул йырзын теп елешенэ кара-ганда контраслырак килэ. Кушымта, белеуебезэ, йырзыц тезелешен байыта, терлелэндерэ, янгырашын кесэйтэ, уга яны нескэлек heM нэфислек узенсэлектэрен индере. Шуга куре ул баигкорт халытс йырзарында йыш осрай.
1 Урал батыр // Баигкорт халытс ижады. Т.З. 0фе, 1998. 100-се б.
2 Гэлиастанов Сэлимгэрэй Гэлиастан улынан (1906—1985) хызы Гэлиастанова Лэфифэ тарафынан я?ып алынган.
3 Ислам. Энциклопедический словарь. М., 1991. С.77.
4 Баш-корт э.?эбиэте тарихы. 6 томда. Т.З. Совет осоро э?эбиэте. вфо, 1991. 40-сы бит.
5 Харисов д. Башкорт халтсынын э?эби мирады. Ун Иигезенсе - ун тугы?ынсы быуаттар. Эфе, 1965. 112—113-св бб.
6 Кирэй Мэргэн. Башкорт халытс ижады. 0фе, 1981. 124-се бит.
