Научная статья на тему 'Топонимическое наследие Башкортостана и проблемы его изучения'

Топонимическое наследие Башкортостана и проблемы его изучения Текст научной статьи по специальности «История и археология»

CC BY
113
15
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ТОПОНИМИЯ / ТОПОНИМИКА / ТОПОНИМИЯ МИРАçЫ / ХәҙЕРГЕ БАШҡОРТОСТАН / ТАРИХИ БАШКОРТОСТАН / ТАРИХИ ГЕОГРАФИЯ / ГЕОГРАФИК АТАМАЛАРҙЫң ДәүЛәТ КАТАЛОГ / TOPONYMS / TOPONYMIC HERITAGE / PRESENT BASHKORTOSTAN / HISTORICAL BASHKORTOSTAN / HISTORICAL GEOGRAPHY / STATE CATALOGUE OF PLACE NAMES

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — Шакуров Р. З.

Топонимия Башкортостана представляет собой составную часть исторического, культурного и языкового наследия региона Южного Урала и Предуралья. Продолжение сбора, изучения и систематизации этого уникального наследия необходимо рассматривать как задачу государственной важности. Большую озабоченность вызывает наличие огромного количества искажений и ошибок в передаче башкирских топонимов на русский язык. Для решения назревших проблем в изучении топонимии современного и Исторического Башкортостана было бы целесообразно в ближайшие годы организовать самостоятельную структуру в составе АН РБ

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

THE TOPONYMIC HERITAGE OF BASHKORTOSTAN AND PROBLEMS OF ITS INVESTIGATION

The toponyms of Bashkortostan is the constituent part of historical, cultural and language heritage of the South Urals and the Pre-Urals. It is necessary to consider the collection, study and systematization of this unique heritage as state business. A high level of anxiety is created by plenty of distortions and mistakes in the translation of Bashkir place names into Russian. We think it expedient in the future to create an independent organization under the Academy of Sciences of the Republic of Bashkortostan to solve the problems facing us in carrying out research into the place names of contemporary and Historical Bashkortostan.

Текст научной работы на тему «Топонимическое наследие Башкортостана и проблемы его изучения»

ЛИНГВИСТИКА

Р.З. Шакуров

БАШКОРТОСТАНДЬЩ ТОПОНИМИЯ МИРАДЫ ЬЭМ УНЫ ОЙРЭНЕУ ПРОБЛЕМАЛАРЫ

Тэбигэт узенсэлегенец, флора Иэм фаунанын куп терлелеге, тэбигэт комарткыларыныц уни-каллеге йэИэтенэн республикабыз Иэм, гемумэн, Кеньяк Урал регионы донья экологик йэмэгэтсе-легенец игтибарын торган Иайын ныгырак йэлеп итэ. Безгэ Рэсэйзэн Иэм сит илдэрзэн йэйен дэ, кышын да туристар агымы арткандан арта бара. Башкортостан тэбигэте менэн танышырга тип килгэн кешелэргэ без, тэбигэт комарткыларын курИэтеп, уларзыц быуаттар тепкеленэн килгэн тарихи исемдэрен эйтеп бирэ белмэИэк, леген-даИын ИейлэмэИэк, тарихыбыззы Иэм уз-узебез-зе Ианга Иукмау, топонимик мирадыбыззы юкка сыгарыу булыр ине.

Топонимик атамалар Иан ягынан да, йекмэтке, йэгни илдец хэтер хазинаИы булыу йэИэтенэн дэ — уникаль мирад. Идэп-хисапка килгэндэ, сал быуаттар аша утеп, беззец кенгэ тиклем ки-леп еткэн ер-Иыу атамалары телдэге Иуззэр идэбенэн ундарса гына тугел, йеззэрсэ тапкырга артыгырак. Билдэле урыд топонимисы В.А. Никонов «Введение в топонимику» («Топонимикага инеш») тигэн хезмэтендэ [I, 9-сы б.] донья йезендэге географик атамаларзыц Ианын элегэ билдэлэп бетеп булмай, тип яззы Иэм бары тик бер генэ ил буйынса мэглумэт килтереп утте: Швецияла, бэлэкэй генэ бер илдэ, 12 млн топоним идэплэнэ. «Э беззэ купме икэн?» тигэн бик урынлы Иорау тыуа. Укенескэ каршы, без топо-нимик мирадыбыззыц яртыИын да, сиреген дэ, хатта ундан бер елешен дэ йыйып, барлап, фэн Иэм гэмэли мэнфэгэт есен системага килтереу бурысын кен тэртибенэ куя алганыбыз юк. Э ундай кимэлгэ кутэрелеу есен топонимия менэн шегеллэнеусе айырым энтузиастарзыц тырышлыгы гына етмэй. Топонимик мирадыбыззыц идэбе

мэсьэлэИенэ килгэндэ иИэ, беззец республика-быз сиктэрендэ Иэм Тарихи Башкортостан тер-риторияИында, макро- Иэм микротопонимияны бергэ Ианаганда, географик атамаларзыц Ианы миллиондан кэм тугелдер, тип фараз итергэ була. Шуныц яртыИын гына, йэгни 500 мец самаИын, гилми нигезле итеп, бетэ булган сыганактарзы ла файзаланып (архив документтарын, гилми эзэбиэтте, географик Иэм картографик хезмэт-тэрзе ейрэнеу, халык араИында йереу) бер ергэ туплай Иэм берзэм Топонимик дэулэт каталогын тезей алИак, без, Иис шикИез, республиканыц (кицерэк алганда, Кеньяк Урал регионыныц) алтын запасына тиц уникаль милли хазина тупла-ган булыр инек. Был — дэулэт эИэмиэтендэге мэсьэлэ, уны ойоштороузы дэулэт уз едтенэ алыр-га тейеш.

Топонимияны ейрэнеузец максаты Иэм бу-рыстары куп терле. Иц меИиме — географик карта, дейемлэштереп караган сакта, — энциклопедик белем Иэм мэглумэт сыганагы. Ер-Иыу исемдэ-рендэ тэбигэттец терле узенсэлектэре, халык тор-мошо, халык тарихы эзмэ-эзлекле сагылыш тап-кан. Шул ук вакытта Иэр бер атама — тел берэ-меге, тел комарткыИы. Ул берэмекте без йыш кына уз аллы тел куренеше буларак та, айырым-айырым да ейрэнэбез, уныц барлыкка килеуе, кайИы телгэ барып тоташыуы, Иуз тезелеше, ни-Иайэт, деред язылыу кузлегенэн терлесэ тикше-ренеузэр уткэрэбез. Лэкин быларзы дейем сис-теманыц айырылгыИыз бер елеше икэнлеген куз уцында тотоп эш итэбез. Шул нигеззэ ком-плекслы тикшеренеузэр Иэм дейемлэштереузэр есен ышаныслы мэглумэттэр туплана. Мицэ, мэдэлэн, башкорт теле есен генэ хас специфик башкорт атамаларын барлап сыгып Иэм геогра-

Шэкуров Рэшит Закир улы, филология фэндэре докторы, М. Акмулла исемендэге Башкорт дэулэт педагогия университеты профессоры

© Шакуров Р.З., 2010

фик кapтaFa haлып, Tapиxи Бaшткopтocтaндын cиктopeн, йoFни бaшк:opт xaл,кыньщ этнoтeppи-TOp^^m билдолоу мєнон швFвллoнepгo, бынын У?єно гєно oкшaш методига^ш эшлopгo тypa килдє. Э индє твpлв дoYep?op?oн таган б0p0HF0 aтaмaлap?ын кaтлaмдapын тикшepeп, Гepoдoт дoYepeнoн бaшлaп xo?epгe вaкытк:a тиклєм Бaш-кopтocтaн тapиxи гeoгpaфияhыньщ YCeш-Y?гopeш этaптapын билдолоу мємкинлєгє тыу?ы. Ош0н-дaй миgaл килтepeп утойєм: Ык, Ыйык, Эйeк, Яйык тигон гидpoнимдap (ык — «ьныу», <^ыу», «ыиышыу»), б0p0HF0 теpки тєлєндо iduq, aлтaй тєлєндо ыйык: / йaйык «изгє» тигон hy? [P, 97-ce б.] б0p0HF0 бaшкopт тєлєно мвнocoбoтлe; о Яйык гидpoнимын тоу бaшлaп 6є??єн эpaнын II быyaтындa Daiks фopмahындa Пт0лємєй rap-тahындa ocpaтaбы?. Бынaн hyH ул aтaмa IV, VI, X быyaттap я?мa ,кoмap,ткылapындa тєлго aлынa. ^мок, был гидpoнимдын йошє I 8OO ^iroaH apтыFыpa,к тип билдолой aлaбы?. 9P1 rniroa F0p0п миccиoнepы 0:™од ибн-Фa?лaн бaшткopт ep?ope aшa утєп кито hoм бep твpквм бaшкopт йыга иceмдopeн, шул идоптон ^xrn фopмahындa Ь^ы? гидpoнимын тагы^ тepкoп ,кaлдыpa. Бын-дaй мaтepиaлдap Бaшкopтocтaндын тapиxи ге0-гpaфияhын, бaшткopттap?ын этнoтeppитopияhын билдолоу вcвн ышaныcлы долил булып тopa лa индє. FвмYмoн, т0п0нимия фон вcвн yнивepcaль cыFaнaктap?ын бepehe идоплоно. Шуи кYpo, б0-pohfo я?мa мoFЛYмoттop бик a? ha^a^aH йо бвтвнлой haклaнмaFaн ocpaктap?a тapиxтaFы «ax тaптap?ы» юйыу, бoxocлe мocьoлoлop?e cиceY вcвн тел фaкттapын Ііом peликт xapaктepындa ha'sra-нып ^^FaH гeoгpaфик aтaмaлap?ы 'култанып, Faлимдap йыш кыш квтвлмогон acыштapFa ііом тaбыштapFa юлыFaлap. Ep-h^iy aтaмaлapындa теге йоки был ypындын, тay?ын, твбоктен Fo?orro кeшeлop иFтибap биpeп eткepмoгoн cep?ope ha^-лaнFaн ocparaap ?a олло купме. Бе??о, модолон, «ур тaмыpынaн яhaлFaн гидpoнимдap билдоле. Улap?ын ин билдoлehe — Caлayaт paйoнындaFы KopFa?a^ тигон иceмe. Ьу?лекто yra

«op (^opo) «cyxaя, пepecыxaющaя» Ііом газа« (б0-pomo бaшxopтca) «pe4^> тигон aнлaтмa биpeлгoн. hyнFы бep-икe йыл эceндo мин был aтaмaнын ыcын этим0л0гия1ын билдолой aлдым бyлha кopoк. Бындa мино диaлeктoлoгия менон швFвллoнeY яp?aм итте. Бaшткopт теленен Эй іом Meйoc hвйлoштope еcен xapaктepлы бep кYpeнeш бap: yraa о?оби телдоге у внв ypынындa o, o вне ypынындa у внв кyллaнылa. ЙoFни был

тебoктop?o йошогон бaшкopттap?ын ієйлоу те-лендо 0ш0 внд0p hы?ЫFЫ бyйынca б0p0HF0Л0K, 6opohfo твpки телено xac 'култанылыш haклaнып таган: о?оби телдо — тyкмac, yraay, дуга, ^yp, о івйлошто — тoкмac, o^ray, дoFa, ^op. KopFa?a^ тигон гидpoнимдын «op кoмпoнeнтындa, hвйлoштoгeco, о?оби телдоге у вне ypынындa o внв ha^a^a^ Куp 1у?єнєн тypa м0F0H0he ypыg-ca «зaквacкa, coлoд» бyлha, ул шyлaй ук 1ыуга, 1ыу cыFaнaFынa 'Rapara «квc, кеуот; кв^к^уот бaшлaнFыcы, энepгия тyплaнмahы» тигонде бел-дepo бyлыp. KopFa?a^ тa, тимок, ке^ энepгия биpeYce, дayaлay квcвнo эйо бyлFaн йыга Ьыуы. Э бит, ыcынлaп тa, KopFa?a^ hиc кено ло ^opoM тopFaн ^LraFa oкшaмaFaн. Унын дayaлay квcв, шифaлы 1ыу булыуы xaкындa ієйлоп тopмagкa лa мвмкин. Куp hy?e 'култаныган икон, xarra ул hy? диaлeкт шapттapындa «^op» фopмahындa ойтєліо ло, ундай йылFaлapFa xaлык иceмдє 1ыуынын шифaлы бyлыyынa кapaп биpгoн. Эбйолил paйoнындaFы KypйылFa, Kyшнapeнкo paйoнындaFы Kypлы, Kейеpгo?e paйoнындaFы Kвйвpгo?e гидpoнимдapы лa шундай иceмдop poтeнo кepo.

Toпoнимиянын тел 1ом xaлык тapиxы вcвн киммотле ^HUHa^ булыуыш тaFы лa бep миgaл. Пepмь кpaйынын квньяFындa, ^m^pra якын Fынa бep ep?o, CyxcyH тигон болокой бep тага бap. Унын бaшткopтca ойтелеше: Cotooh. Бе??ен hY?лeктop?o co«coнoу hy?e haклaнFaн. «Co^oy, co-к0н0у, co^coHoy» ypыgcaFa «к0тть, кoпaтьcя, pытьcя» тип тopжeмo итело [З]. Эммо телдо унын cotooh тигон фopмahы haклaнмaFaн. Э cotooh, икeнce твpлв ойткондо, — co^^Hoy^. M0F0H0he менон ypыg телендоге «cтapaтeль» hy?eH0 якын. Kacaндыp ^тап, co^orno^ pyдaмы, мoFдoнмe, бутон твpлв кa?ылмa бaйлыктap?ымы тaбыycы-лap, cыFapыycылap coraomrap тип aтaлFaн. Бaш-кopттoн pyдacылык, мoFдoнceлeк менон бойле был 6opohfo hy?e тopa-бapa oнoтoлFaн, телдон твшвп 'E^FaH, о бынa тага тоемендо ул ныFынып, rap-тaлap?a ypын aлFaн. Toпoнимия, шyлaй итеп, тел бaйлыFын дa, телден 6opohfo кaтлaмдapын дa, ди-aлeктaль Y?eнcoлeктopeн до caFылдыpa.

hop тapиxи дoYep, hop xaлык, hop бep тел іом xa^a aйыpым диaлeкт тa, івйлош то топ0-нимиялa у? э?ен кaлдыpa. Бе??о 6opohfo твpки телено, 6opohfo иpaн, фин-yFыp тeлдopeндo івйлошкон кoбилoлopгo мвнocoбoтлe aтaмaлap ?a бap, xaттa, болки, тopa-бapa ин TOp0H40re ho-cтpaтик тел дoYep?opeнoн тopoп ^anFaH бик hnpox

топонимдар?ыц да асьгкланыуы ихтимал. 0фе ата-маИын, мэдэлэн, тел белгесе Шамил Нафиков ностратик ниге? телдэге huwa «агын Иыу» («поток воды») Иу?е менэн ацлатырга тэкдим итэ [4, 206—208-се бб.]. 0фе тураИында бутэн терле ацлатмалар ?а тэкдим ителэ, лэкин хикмэт унда тугел. ЭйтэИе Иу?ем икенсе юдыкта: Кеньяк Урал регионы, Тарихи Башкортостан территорияИы боронго цивилизация у?эктэре булган тигэн караштар торган Иайын ныгына бара. Башкорт-тар, ошо территорияныц аборигендары буларак, бындагы тарихи хэтер?е Иаклап алып калгандар, ошо ер?э айырым этнос булып ойошоп, у??эренец этнотерриторияИын формалаштыргандар; мецэр йыллык топонимия мирады ниге?ендэ у? аллы бер куренеш буларак ошо илдец топонимик система-Иы барлыкка килгэн. Был топонимик системага Рэсэйгэ кушылгандан Иуц тагы ла яцырак кат-ламдар едтэлэ барган, тел дэ, тарих та, топонимия ла артабан бер-береИенэ йогонто яИаган, байыга барган, катмарлы удеш юлы уткэн.

Хэ?ер мэсьэлэнец, йэгни топонимияны ейрэнеу?ец икенсе, гэмэли эИэмиэтенэ тукталып утэйек. Ьу? — ер-Иыу, ауыл, кала атамаларыныц деред я?ылышы тураИында. Мэсьэлэнец, дейем алганда, ике ?ур Иэм меИим аспектын билдэлэргэ мемкин. Беренсенэн, башкорт Иэм, гемумэн, урыдса булмаган Башкортостан топонимдарын урыд телендэ деред я?ыу, йэгни транскрипция-лау о?ак йылдар буйы бик куп Иорау?ар тыу?ы-рып килэ [5]. Сенки бе??э хатта уникаль тарихи ер-Иыу атамаларыныц да урыдса я?ылышында ха-талар урын алган. Хаталар карталарга, урыдса гилми Иэм географик э?эбиэткэ, матбугат те-ленэ нисек кереп китеп ныгынган, шул кейенсэ йерей бирэ. Улар?ы те?этеу — куп кес Иэм ва-кыт, иц меИиме — махсус шегеллэнеу?е талап иткэн катмарлы Иэм куп кырлы проблема. Сенки географик атамалар?ыц урыдса я?ылышындагы хаталар, Иэр бер атама буйынса, инструкцияга таянып, гилми ниге?ле тэкдимдэр э?ерлэнгэн хэлдэ лэ, улар иц элек республика хекумэте та-рафынан у?ебе??ец Дэулэт йыйылышы — Корол-тай карамагына куйып радланырга тейеш, э ул у? сиратында Геодезия Иэм картография буйынса Федераль хе?мэткэ мерэжэгэт итэ. Э бына «Рэсэй ФедерацияИы. Административ-территориаль буле-неш» тигэн белешмэ китапка кергэн ауыл, кала атамаларыныц исемдэрендэге хаталар?ы те?этеу есен шул бадмалар?ы нэшер итеусе органдарга Иэм учреждениеларга мерэжэгэт итеп, улар?ыц

ризалыгын алырга кэрэк. Бындай эш кулэмен бары тик югары квалификациялы, проблеманы хэл итеу?е артабан да ку? уцында тота алырлык белгестэр штаты, заманса техника менэн корал-ланган, эш шарттары тыу?ырылган дэулэт струк-тураИы гына башкарып сыгыр тигэн фекер?эбе?. Йэмэгэт башлангысында, теп хе?мэттэренэн бу-шаган выкытта а?мы-купме топонимика менэн шегеллэнеп, был мэсьэлэнец гилми йунэлешен, теп принциптарын билдэлэугэ у? елештэрен ин-дерергэ тейешле галимдар теркеменэ топонимия хе?мэте буйынса ундай кулэмдэге эште йекмэтеп куйыу тепте деред булмад ине.

Тимэк, башкорт атамаларыныц урыдса я?ы-лышында бе??е иц борсоган мэсьэлэ — географик карталар?а Иэм рэсми белешмэлэр?э быга тиклем ныгынып, урыд телендэ дейем кулланы-лышка кергэн Иэм традицияга эйлэнгэн хаталар. Шул айканлы «Рэсэй ФедерацияИыныц географик атамалары тураИында»гы 1997 йылда кабул ителгэн Федераль закондыц 11 статьяИындагы (э ул статья «Рэсэй ФедерацияИыныц географик объекттары атамаларын бо?оу есен яуаплылык» тип атала) положениелар менэн таныштырып уткем килэ. Статьяныц 1-се пунктына игтибар итеге?: «Наименования географических объектов как составная часть исторического и культурного наследия народов Российской Федерации охраняются государством. Произвольная замена одних географических наименований другими, употребление искаженных наименований географических объектов не допускаются».

Статьяныц 2-се пунктында ошо Федераль закондыц талаптарын бо?ган есен, Рэсэй Феде-рацияИы кануниэтенэ ярашлы, административ йэки бутэн терле яуаплылык тураИында идкэр-теу яИала.

Эммэ элегэсэ тарихи атамалар?ы, кем нисек телэй, шулай бо?оп я?ыуга юл куйыла.

Магнитогорск калаИынан бер танышым мицэ Сибай?а сыгып килгэн «Уральский проект» тигэн гэзит (№ 16, 22.07.2004) ебэр?е. Унда билдэле журналист Анатолий Пастухов Башкортостандыц Мэскэу?э бадылып сыккан физик-географик кар-таларында Берйэн районындагы киц билдэле та-рихи исем — Мэсем тауыныц атамаИын бо?оп, Максимга эйлэндереп ебэреу?эре тураИында бор-солоп я?ган.

Был мидалдан куренеуенсэ, топонимдар?ын урыдса я?ылышында хаталарга юл куйыу тенден-цияИы элекке дэуер?эр есен генэ характерлы куре-

неш тугел. Топонимик мирадыбы??ы Ианга Иукмау осрактары хэ?ер ?э дауам итэ. Совет осоронда бетэ донъяга танылган Шулгэнташ мэмерйэИе-нец исеме менэн дэ шундай ук хэл килеп сыкты. Был атаклы тэбигэт Иэм мэ?эниэт комарткыИы-на мецэр йылдар буйы йэшэп килгэн Шулгэн (Шулгэнташ) тарихи атамаИы урынына Капова тигэн яИалма исем тагып куйыла. «Башкортостан» кыдкаса энциклопедияИына бе? уны, «Урал батыр», «Акбу?ат» эпостары аша бе??ец дэуергэ килеп еткэн тарихи атамаИы менэн, Шулгэнташ тип индер?ек, уныц деред исемен бе?гэ артабан да яклау Иэм Иаклау сараИын курергэ кэрэк. 0дтэуенэ, Берйэн районыныц у?эге Идке Соб-ханголда эшлэп килгэн турбазаныц исемен, ту-ристар?ы ылыктырыу есен уцайлырак тигэн Иыл-тау менэн, «Капова пещера» тип теркэгэндэр.

Республикабы??а иц ?ур кул — Асылыкул ата-маИыныц урыд телендэ хэ?ер дурт-биш терле я?ы-лыш варианты барлыкка килде. Эгэр ?э инде урыдса транскрипцияИына те?этеу индерергэ те-лэйбе? икэн, каги?э Иэм инструкция буйынса бе? уны башкортса деред я?ылышына, Асылыкул тигэнгэ, мемкин тиклем якынырак итеп Асылы-куль тип алырга тейешбе?.

Урыд теле есен башкорт атамаларын деред транскрипциялау, элбиттэ, гэйэт катмарлы мэсьэлэ. Сенки был ике телдец фонетик систе-маИы бер-береИенэн бик алыд тора. Салауат Юлаевтыц тыуган ерендэге Кесе Кэлде йылгаИы иИэ башта урыд телендэ Усть-Канды булып китэ, заманалар утеу менэн башкорт теленэ ул Кедкэнде булып эйлэнеп кайта. Яцырак Дыуан районында Усть-Югуз тигэн ауыл исемен у?гэртеп, алда тор-ган «усть» Иу?ен алып ташламаксы булдылар. Эммэ Усть-Югуз тигэндэ тамыр елеш Югуз тугел, э Угез (башкортса Yre?) тигэн гидроним булып сыкты. Хэ?ер, былай булгас, Угез (Yre?) форма-Иын кире кайтарырга тура килэсэк. Белорет ра-йонындагы Бешэтэк (Бишитэк тигэн тау Иырты) кайИылыр заманда, картограф хатаИы аркаИында, карталарга Большой Шатак тип индереп ебэ-релгэн. ОлоИо булгас, кесеИе лэ кэрэк була: эр-гэИендэге икенсе бер тау?ы Малый Шатак тип билдэлэп куялар. Э бит ул Большой Шатак ти-гэне Большой Бишитяк булырга тейеш ине. Шишмэ районыныц Ар ауылына якын гына ер?э уц яктан Димгэ барып койган бэлэкэй генэ На-?ыя? йылгасыгыныц исемен картографтар касан-дыр деред я?ып алган булырга тейеш. Лэкин улар а?ак у??эре ук Иу??ец башындагы н хэрефен

яцылыш укып, атаманы Казияз тип керетеп ебэргэндэр. Хэ?ер юл буйындагы аншлагта уныц башкортса я?ылышы ла Ка?ыя?га эйлэндерелгэн.

Мэсьэлэнец икенсе аспекты географик ата-малар?ыц башкорт телендэ деред я?ылыш проб-лемалары менэн бэйле. Бе??э кайИы бер журна-листар ер-Иыу атамаларын тырнак эсенэ алып я?а-лар. Был хатанан котолорга кэрэк, тип идэплэ-йем. Эйтергэ кэрэк, республикабы??ыц, илдец, донъяныц географик атамаларын деред я?ыу эшен хэл итеу йунэлешендэ гэйэт ?ур тэжрибэ тупла-ганбы?. НиИайэт, тэуге топонимик Иу?лектэре-бе? барлыкка килде. Башкортостандыц а?мы-купме билдэле географик атамалары, Рэсэй?ец Иэм донъяныц киц билдэле ил, кала, ауыл, тау, кул, дицге?, океан, материктар?ыц гэмэлдэ кул-ланылган гэйэт ?ур исемлеге бар хэ?ер. Лэкин, нисек кенэ булмаИын, бе? эле Иаман да юк-юк та хатта у?ебе??ец нэк башкортса атамалар?ыц деред я?ылышын билдэлэу?э кыйынлыктар ки-серэбе?. Сенки, билдэле булыуынса, Башкортостан тураИындагы рэсми сыганактар, географик Иэм картографик э?эбиэттец абсолют купселеге Рэсэйгэ кушылгандан бирле быуаттар буйы урыд телендэ теркэлеп киленгэн. Вакыты-вакыты менэн башкорт атамалары танымадлык булып у?гэрешкэ дусар ителгэн. Йыр?ар?а йырланган Тейэлэд тигэн йылгабы??ыц адыл исемен карталарга Худолаз, Ургазаны —Уртазымка, Шэкетау?ы — Шахтау тип индергэндэр. Йе??эрсэ, мецдэрсэ башкорт ата-маларыныц башкортса деред эйтелеше эле Иаман да асыкланып, фэн Иэм белем ка?наИын тулы-ландырыр есен я?ып алып, бер ергэ тупланып бетелмэгэн. Эммэ уныИы ла — оло эштэр?ец башы гына эле. Бихисап топонимия мирадын, Иэр кемдец кул осонда торор?ай калын-калын Иу?лектэр, белешмэлэр итеп туплап, донъяга сы-гараИы, шул ниге??э топонимика фэнен удтерэ-Ие, фэндец бутэн тармактарында ла кулланыр-лык гилми хе?мэттэр я?аИы бар.

Топонимия мирадыныц бо?олоуы, кэ?ерИе?-лэнеуе, элбиттэ, был мэсьэлэлэр?е Иэр осракта кисектермэйенсэ хэл итеу?е талап итэ. Сит реги-ондар?агы, беренсе сиратта Силэбе, Курган, Свердловск, Ырымбур, Ьамар елкэлэрендэге, Пермь крайындагы, айырыуса Татарстандыц кенсыгыш елешендэге терки-башкорт атамаларын ейрэнергэ, бер ыцгай деред я?ылышын билдэлэргэ, Рэсэй?ец бутэн региондарыныц Иэм сит илдэр?ец урыдса-башкортса географик атамалар Иу?лектэрен, бе-лешмэлэрен э?ерлэп, укыусыларыбы? кулына тот-

торорга кэрэк ине. Куренеуенсэ, Башкортостан-дыц дэулэт географик атамалар каталогын те?еу — алда торган эштэр?ец беренсеИе Иэм иц меИиме булИа, икенсеИе — Рэсэй Иэм донья географик атамаларыныц урыдса-башкортса белешмэлэрен, башкортса карталарын И.б. терле топонимик Иэм географик э?эбиэтте булдырыу. Был бурыстарзы аткарыу башкорт телен дэулэт теле буларак удтереу Иэм гэмэлгэ ашырыузыц меИим бер шар-ты булып тора. Э ул эштэр, у? сиратында, дэулэт кимэлендэ фекер йеретеп, дэулэт кимэлендэ хэл итеу талабын алга куя.

Мэкэлэлэ кутэрелгэн мэсьэлэне кен тэрти-бенэ куйыр есен «Рэсэй ФедерацияИыныц географик атамалары тураИында»гы алда атап утелгэн Федераль закондыц 10-сы статьяИыныц 2-се пунк-тына таянып эш итергэ кэрэк. Унда бурыстар билдэлэнгэн, кемдэр утэйэсэге тураИында ла эйтеп бирелгэн:

«В целях обеспечения единообразного и устойчивого употребления в Российской Федерации наименований географических обьектов и сохранения указанных наименований создается Государственный каталог географических наименований. Работу по созданию Государственного каталога географических названий и его ведение выполняет специально уполномоченный федеральный орган исполнительной власти в области наименований географических обьектов».

«Оло йортка ни кэрэк, кесе йортка шул кэрэк» тигэн эйтемде идкэ тешерИэк, был Федераль законда куйылган бурыстарзыц Мэскэу есен генэ тугел, э бе?гэ лэ туранан-тура кагыл-ганлыгын ацлау кыйын тугел. Шул ук вакытта мэсьэлэнец икенсе ягы бар: Башкортостан топо-нимияИыныц географик атамалары Рэсэй дэулэт каталогында ла билдэле кимэлдэ урын алырга тейеш. Эгэр ?э бе? был эштец у?ебе?гэ тейгэн елеше менэн шегеллэнмэИэк, йэгни Башкортостан дэулэт географик атамалар каталогын те?емэИэк, ер-Иыу атамаларыныц айырыуса урыдса язылышында быуаттар буйы йыйылып килгэн ха-талар?ы гилми ниге?ле итеп те?этеу эшен баш-кармаИак, ул хаталар Рэсэй?ец географик атамалар каталогында яцынан кабатланып, ныгынып кына каласак.

Топонимия елкэИендэ ойоштороу эштэрен ку? алдына килтереу есен куршелэр?ец тэжрибэ-Иенэ игтибар итергэ мемкин. Татарстанда хекумэт карары менэн 1997 йылда ук эле, мэдэлэн, Мэ?эниэт министрлыгы географик обьекттар

исемдэрен кулланыу-нормалаштырыу, регистра-циялау, учетка алыу Иэм Иаклау мэсьэлэИендэ башкарма властыц тулы хокуклы республика органы итеп билдэлэнде. Министрлык эргэИендэ Географик объекттар атамалары буйынса ведомство-ара дэулэт комиссиякын Иэм, министрлык-тыц булеге статусында у? аллы структур берэмек буларак, Топонимика хещэтен ойоштороу мэсьэлэИе хэл ителде. Был ике органдыц Иэр береИенец у?енец максаттары, бурыстары Иэм ва-зифалары курИэтелгэн. Ведомство-ара дэулэт ко-миссияИына, эйтэйек, дейем гилми-ойоштороу Иэм координациялау, контролдэ тотоу бурысы йекмэтелИэ лэ, Топонимика хе?мэте ер-Иыу ата-маларын ейрэнеу, йыйыу, системага килтереу, Дэулэт каталогын те?еу, Рэсэй дэулэт каталогы есен республика буйынса материалдар э?ерлэу менэн шегеллэнэ, кулланма итеп файзаланыла-сак методик курИэтмэлэр Иэм инструкциялар едтендэ эшлэй [6, 10—12-се бб.]. Бе??э лэ, Иуцла-бырак булИа ла, мэсьэлэне ентекле ейрэнеп, хекумэт кимэлендэ хэл итмэйенсэ булмай. У? аллы структур берэмек хокугында айырым бер дэулэт органы йэиИэ гилми-тикшеренеу учреж-дениеИы ойошторган сакта гына эш алга китэсэк. Бе??э уны, бэлки, министрлыкта булек итеп кенэ тугел, э Башкортостан фэндэр академияИыныц Гуманитар тикшеренеу?эр институты составында Топонимика кэм твбэкселек (топонимика иреги-оноведение) булеге итеп ойошторорга кэрэктер. Рес-публиканыц территорияИы гэйэт ?ур, географик атамалар?ыц мирады куршелэргэ караганда куп тапкырга байырак. Шуныц есен дэ килэсэктэ был ойошманы топонимика, география, картография мэсьэлэлэре менэн шегеллэнеусе айырым институт итеп удтереп ебэрергэ мемкин буласак. Бер-береИенэ якын торган был ес йунэлеште — топонимиканы, географияны, картографияны бер-лэштереп ойоштороу Иэм алып барыу фэн, бе-лем, дейем рухи мэ?эниэтебе? есен бик якшы Ие?емтэлэр бирер ине. Топонимика байлыгы тэбигэт ресурстарынан Иис тэ кэм тугел Иэм уны Иаклау?ы, ейрэнеу?е, системалаштырыу?ы, нор-малаштырыу?ы, ку?этеу?е, контролдэ тотоу?ы, шул максаттар?ы утэу есен Иэр терле хокуки-юридик документтар менэн эш итеу?е, был елкэлэге эш-тэр?е координациялау?ы, республикабы??ыц Иэм Тарихи Башкортостандыц географик атамалар ка-талогын те?еу мэсьэлэлэрен хэл итеу?е у? едтенэ алган дэулэт учреждениеИын ойоштороу — елгереп еткэн мэсьэлэ.

Э^ЭБИЭТ

1. Никонов В.А. Введение в топонимику. — М.: Наука, 1965.

2. Хисамитдинова Ф.Г. Географические названия Башкортостана. — Уфа, 1992.

3. Башкортса-русса Ьузлек / яуап. ред. З.Г. Урак-син. — М.: Дигора, Русский язык, 1996.

4. Нафиков Ш.В. Бореальные элементы в башкирском языке. — Уфа: Гилем, 2003.

5. Инструкция по русской передаче географических названий Башкирской АССР. — М.: Наука, 1983.

6. Амиров К.Ф. Правовые аспекты топонимической политики в Республике Татарстан // Татарстан: региональный опыт стандартизации географических названий. — Казань, 1998.

МеИим Иуззэр: топонимия, топонимика, топонимия мирады, хэ^ерге Башкортостан, Тарихи Башкортостан, тарихи география, географик атамалар^ыщ Дэулэт каталога

Key words: toponyms, toponymic heritage, present Bashkortostan, Historical Bashkortostan, historical geography, State catalogue of place names

P.3. Шакуров

ТОПОНИМИЧЕСКОЕ НАСЛЕДИЕ БАШКОРТОСТАНА И ПРОБЛЕМЫ ЕГО ИЗУЧЕНИЯ

Топонимия Башкортостана представляет собой составную часть исторического, культурного и языкового наследия региона Южного Урала и Предуралья. Продолжение сбора, изучения и систематизации этого уникального наследия необходимо рассматривать как задачу государственной важности. Большую озабоченность вызывает наличие огромного количества искажений и ошибок в передаче башкирских топонимов на русский язык. Для решения назревших проблем в изучении топонимии современного и Исторического Башкортостана было бы целесообразно в ближайшие годы организовать самостоятельную структуру в составе АН РБ.

Rashit Z. Shakurov

THE TOPONYMIC HERITAGE OF BASHKORTOSTAN AND PROBLEMS OF ITS INVESTIGATION

The toponyms of Bashkortostan is the constituent part of historical, cultural and language heritage of the South Urals and the Pre-Urals. It is necessary to consider the collection, study and systematization of this unique heritage as state business. A high level of anxiety is created by plenty of distortions and mistakes in the translation of Bashkir place names into Russian. We think it expedient in the future to create an independent organization under the Academy of Sciences of the Republic of Bashkortostan to solve the problems facing us in carrying out research into the place names of contemporary and Historical Bashkortostan.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.