CC BY
19
З.д. Нургэлин
Т0РКИ ХАЛЬГКТАРЫНЬЩ АРАЛАШЫУ ТЕЛЕ ТАРИХЫНЬЩ БЕР БИТЕ
Эле Иу? барасах мэсьэлэ хахында уйланыуга донья терки?эре тарихына хараган ике оло вахига сэбэпсе булды. ТэугеИе уныц у?ган быуат а?а-гында Анкарала у?гарылган Халых-ара конференция (1998) булИа, икенсеИе шунан бер а? эле-герэк уткэрелгэн Терки халыхтарыньщ халых-ара фестиваленэ хайтып хала. Анкарага алтай, шор, саха, хумых, хахас, сыуаш, татар, башхорт Иэм башха терки халыхтары галимдары менэн бергэ элекке Совет иле терки?эре — ха?ах, узбэк, харагалпах, хыргы?, эзербайжан, уйгыр, теркмэн кеуек халыхтар?ыц да танылган галимдары кил-гэйне. Унда Кытай Иэм Америка галимдарынын да ?ур теркеме бар ине. Э донья терки?эре тарихында тэу тапхыр у?гарылган Халых-ара фе-стивалдэ Рэсэй?ец у?енэн генэ 40-тан ашыу терки халыхтары вэкилдэре хатнашты. Теркиэнэн килгэн делегация ла куп Ианлы ине. Ка?ах Иэм гагауз халыхтары вэкилдэре лэ фес-тивалгэ ?ур э?ерлек менэн килгэйне.
Терки халыхтары вэкилдэренец у?-ара ара-лашыуында булган бер меИим кэмселлек у?ен Ии??ереп тор?о. Терки?эр?ец у?-ара иркен генэ аралашып китэ алмауына ни?ер хамасаулай Иымах ине. Был улар?ыц аралашыу есен Иэр хайИыИына яхын булган ниндэй?ер бер уртах телдец бул-мауы ине. Бе??ец Рэсэй терки?эре есен СССР дэулэтендэ лэ бындай проблема булманы. Рус теле у?-ара аралашыуыбы??ы ецелэйтте, баш-хортха саха (яхут), шор, хахас, узбэк, хыргы?, ха?ах Иэм башха терки?эр менэн аралашыу?а уртах тел хе?мэтен утэне.
Гэмэлдэ иИэ беген терки доньяИында ара-лашыу теле функцияИын купселектэ ике тел — рус Иэм инглиз телдэре башхара. Рус телен беген Рэсэй терки?эре, яхын сит илдэр?эге тер-ки?эр — ха?ахтар, узбэктэр, хыргы??ар, теркмэндэр, харагалпахтар, эзербайжандар И.б. яхшы белэ. Инглиз теле иИэ Теркиэлэ киц та-ралган, уны шулай ух Кипр теректэре, Иран,
Югославия терки?эре И.б. белэ, тип фараз итэ-йек. Гемумэн, рус телен белгэн терки халыхта-ры куберэк. Шуга курэ хэ?ерге дэуер?э, би-герэк тэ элекке СССР терки?эре есен, ошо та-рихи хазанышты — рус телендэ аралашыу мемкин-селеген — югалтмау меИим. У? нэубэтендэ Рэсэй терки?эре галимдары есен Кенсыгыштыц бай уртах мирадын ейрэнеу (белеу) хахына шул ми-радтыц теленэ эйэ булыу бурысы кен тэртибенэ килеп бадты.
Анкарала уткэн конференция терки дастан-дарын ейрэнеу Иэм улар?ы бадтырып сыгарыу мэсьэлэИенэ арналгайны. Уны Ататерк исемен-дэге мэ?эниэт, тел Иэм тарих йэмгиэте ойош-тора. Конференцияныц махсаты бетэ терки ха-лыхтарыныц эпостарын бергэ туплап, улар?ы йе? томлых рэуешендэ нэшер итеу ине.
Теп доклад менэн сыгыш яИаусылар?ыц бе-реИе Эгей университеты профессоры Фикрет Теркмэн терки доньяИында 140 дастан барлы-гын билдэлэп утте. Эйтелеуенсэ, уныц Иэр би-шэуИенец дуртеИе терки?эр есен уртах мирад.
Конференцияла булган хомартхылар?ыц 100 томлыгын ниндэй телдэ сыгарыу теп мэсьэлэлэр?ец береИенэ эуерелде. Шуныц едтенэ терки?эр араИында гэрэп, фарсы телдэ-ренец киц таралыуы, Иэр ухымышлыныц улар?ы белергэ мэжбур булыуы терки доньяИы тарихын тагы ла кицэйтэ Иэм куп яхлы итэ. Шулай итеп, терки тарихын бары терки халыхтарыныц кен итеше, рухиэте итеп кенэ ейрэнеу мемкин бул-май сыга.
Терки доньяИы тарихы — бер ук вахытта Кенсыгыш телдэре тарихы ла ул, дередерэге, телдэр?ец халыхтарга хе?мэт итеу тарихы рэуешендэ харалырга хахлы тарих.
Бе? беген Европа менэн уныц у? телендэ иркен Иейлэшэ алганда, Кенсыгыш алдында тел-Ие? булып халабы?. Бетэ бэлэ бе??ец, элекке Рэсэй терки?эренец, бер кен килеп шул хахта
Нургэлин Зиннур Эхмэ^и улы, тарих фэндэре кандидаты, профессор, Башкортостан фэндэре академиякы-ныц Почетлы академигы, вфо дэулэт сэнгэт академиякыныц философия кэм тарих фэндэре кафедракы мвдире
© Нургэлин З.Э., 2009
мэглумэтИе? халыуыбы??а. Был дэуер иИэ терки халыхтары рухиэтендэ культура е?еклеген ха-сил иткэн бер куренеш рэуешендэ харалырга тейештер.
Касандыр теректэр менэн терексэ, фарсылар менэн фарсыса, гэрэптэр менэн гэрэпсэ Иейлэшкэн, я?ышхан, шул телдэр?э китаптар бадтырган башхорт Иэм татар ухымышлылары то-хомо беген килеп ошондай бер ауыр хэлгэ халды. Терки халыхтары, тотош терки доньяИы ошолай уртах телдэр аша аралашыу мемкинлегенэн мэхрум булды. Был хэл, хаги?э буларах, Кенсы-гыш традицияларыныц тормоштоц Иэр елкэИендэ хыдырыхланыуына, угэйИетелеуенэ килтер?е. Элбиттэ, терки халыхтарыныц у? милли э?эби телен тыу?ырыуга мемкинлек алыуы хахлы рэуештэ шул дэуер?ец иц оло ха?анышы итеп баИалана ала, Иэм ул шулай ?а. Лэкин мосол-манлыхтан килгэн дейем рухиэт терки?эр?ец я?мала ла, Иейлэштэ лэ элек-электэн уртах телдэ ацлашыу ихтыяжын Иэр сах алга хуя килде.
Был хахта XIX быуат а?ахтарында бейек татар галимы ШиИабетдин Мэржани яИаган ку?этеу?эр утэ фэИемле [1; 121, 136, 153-се б.]. Ул 1880 йыл Гэрэбстанга булган сэйэхэтендэ шул осор?оц бик куп танылган дин эИелдэре менэн осраша. Истамбулда уны Теркиэнец тыш-хы эштэр министры Гасим паша хабул итэ. Ул унда Мэккэнец шэрифе (мэрхэмэтле, хэ?ерле кешеИе) булган сэид Гаун менэн осраша. Шэриф йэнэбтэре теркисэ белИэ лэ, Мэржани менэн гэрэпсэ Иейлэшэ. Ул галимга: «Ье? у?еге? терки, хэуемеге? терки инде, улар есен я?ыл-ган китаптарыгы? ?а терки телендэ булырга тейеш ине, эммэ Ие? ни есен эдэр?эреге??е гэрэп телендэ я?аИыгы??» — тигэн Иорау бирэ. Мэржани уга: «Гэрэп телен галимдарыбы? Иэм шэкерттэребе? белэлэр, шулай ух эдэр?эребе? башха елкэлэргэ китИэ, бэлки, (улар?ы) харау-сылар булыр тип уйлап, гэрэпсэ я?абы?», — тип яуап хайтара. Эцгэмэсе лэ Мэржани менэн ри-залашып: «Эйе, гэрэп теле уртах тел», — тип хуя.
Элбиттэ, кенсыгыш телдэре араИында гэрэп теленец едтенлек итеуенец у? сэбэптэре бар ине. Ул бутэн терки?эр есен ысын мосолманлыхтыц бер химмэте итеп курИэтелэ. У? туган телен онот-ханда ла ул был телдэн айырыла алмай. Шуга курэ гэрэп теленец Иейлэштэ лэ киц хулланы-лыуы бик тэбиги. Ризаитдин Фэхретдинов та Мэржани?ец Кавказдан килгэн черкес менэн гэрэпсэ Иейлэшеуенэ игтибар итэ. «Мэржани
гэрэпсэлэп нисэ кен килеу?эрен Иэм Казанда ниндэй урынга тухталыу?арын Иораны», — тип я?а ул. Ике бейек галимдыц осрашыуы бик хыдха гына була. Ризаитдин Фэхретдинов у? остазын бары ошолай гына хэтер?э халдыра. Йэш Риза-итдиндыц у?енец иц тэуге китабыныц да гэрэп теленец деред я?ылышына арналган булыуы бе?гэ билдэле.
Гэрэп теленец мосолманлыхты радлаусы меИим бер шарт булыуы Архимандрит Палладий?ын «Кытай?агы мосолмандар хахында»гы [2; 168— 179-сы б.] юлья?маИында сагылытын тапхан. Уныц радлауынса, вахыт утеу менэн терле миллэт мо-солмандары, у??эренец теп сыгышы у?енсэлектэ-рен онотоп, милли берлектэн едтен торган дини ойошма хасил итэ. Улар?ы хэ?ер бары ислам дине ханундары гына берлэштереп тора, у?енэ бер халых итеп ойоштора, йэгни милли берлек урынын дини берлек ала. Бында Керьэнде хытай теленэ тэржемэ итеу хэтги тыйылган була. Бары уга я?ыу?а Иыл-танырга гына мемкинлек бирелэ. Ошо хэл гэрэп теленец Кытай мосолмандары араИында тотхан урынын ацлата ла. Шулай итеп, терле миллэтле Кытай мосолмандары у? туган телдэрен онотИа ла гэрэп Иэм фарсы телдэренэ тогрологон быуаттар буйы Иахлап килэ алган [6; 34—45-се бб.].
Гэрэп, шулай ух фарсы теленец халыхтар ара-Иында аралашыу теле вазифаИын утэуе хахындагы мэглумэттэр?е бе? шул дэуер?ец башха сэйэхэт-селэре (миссионер?ары) юлья?маларында ла ос-ратабы?. Француз илсеИе Андре Лонжюменец (1249—1252) Монголияга сэйэхэтенэ бэйле лэ быны эйтеп була [3; 48-се б.]. Француз короле Людовик IX алган хаттыц гэрэп хэрефтэре менэн фарсыса я?ылган булыуы билдэле. Уны уга мон-голдар?ыц илселэре тапшыра. Француз короле-нец Алтын Ур?ага монах Виллем Рубрук алып барган (1253—1255) хаты ла гэрэп теленэ тэржемэ ителеп тапшырыла [4; 57-се б.].
1235—1237 Иэм 1237—1238 йылдар?а венгр монахы Юлиандыц Бейек Венгрияны э?лэп Кенсыгыш Европа аша Аги?елгэ хэтлем яИаган сэйэхэтендэге тел хахындагы мэглумэттэре лэ фэИемле [5; 28-се б.]. Юлиан Батый хан тарафы-нан Венгрияга ебэрелгэн илселэр?е Суздаль ке-нэзенец эсир итеуе Иэм улар алып китеп барган хатты у?енэ тапшырыуы тураИында я?а. Монах уны венгр короленэ алып хайтып еткерэ. Хаттан ацлашылыуынса, хомандар ул сахта кусмэ тор-мош менэн йэшэгэн Иэм венгр короле хулы адтында була. Шул ух вахытта бе? бында хоман-
дар есен венгр теле менэн бер рэттэн Алтын Ур?ала йерегэн я?ыу теленец дэ таныш булыу-ын курэбе?.
Папа Иннокентий IV монголдарга илсе итеп ебэргэн Джованни Пьяно дель Карпини (1246) монгол ханы Гейек йэшэгэн Карахорамда ишеткэн-кургэндэрен я?ып халдырган [6; 34— 45-се бб.]. Ошонда ул аралашыу теленец етеш-мэуен у?е асых татый. Уга Гейектец папа Ин-нокентийга монгол Иэм фарсы, шулай ух гэрэп телдэрендэ я?ылган хаттары тапшырыла. Шуны-Иы эИэмиэтле: бейек хандыц яуап хаты мосол-мандар?ыц Иижри йыл идэбе менэн тамгалана.
Гэрэп я?ыуы, дейем алганда, мэ?эниэте йогонтоИо терки?эр?е сорнап алганга хэ?эр эле терки?эр у? телендэ у? я?ыуын тыу?ырыуга елгэшкэн ?ур бер хэуемдэр берлэшмэИе, хэ?ер-гесэ эйткэндэ, халых була. Шундай иц билдэле хомартхылар?ыц береИе Орхон йылгаИы буйында табылган таш Иэйкэлдэр?эге я?ыу — Кул Тэгингэ Иэм Билге Каганга багышланган VIII быуаттан халган идтэлектэр. Терки?эр?ец был я?ыуын Кытай?а ла, Румда ла ухый белгэндэр, тип я?а Зэки Вэлиди [7; 186-сы б.]. Шул ух вахытта ул хайИы бер терки хэуемдэренец бутэн халыхтар менэн хатнашып, у? телдэрен онотоуы хахында ла телгэ ала. Шундай мидал сифатында ул, алда Иу? барган Архимандрит Палладий Иымах ух, хытай терки?эрен килтерэ.
Терки?эр?ец гэрэп доньяИына тартылыуы, гэрэп мэ?эниэте мехитенэ инеуе терле юлдар менэн бара. Ул куп йэИэттэн ислам диненец та-ралыу хеуэИе менэн бэйле. Бер осрахта ул яулап алыу Ие?емтэИе булИа, икенсе осрахта тыныс юл менэн миссионер?ар яр?амында тормошха ашы-рыла. Был бигерэк тэ гэрэп межэИидтэренец VII быуатта Иранды бадып алгандан Иуц асых тед ала. Гэрэптэр, шулай итеп, терки?эр менэн сиктэш булып сыга. Ислам гэскэр?эре милэди менэн 714 йылда Терек дэулэтенец Иран ях си-гендэге иц ?ур халаИы Бохараны яулап ала. Куп тэ утмэй Сэмэрхэнд тэ улар хулына тешэ. Ле-гендар Кул Тэгиндец ташха сохоп я?ылган тари-хы Согид терки?эрен яхлап, ислам гэскэр?эренэ харшы Иугышхан кендэрен сагылдыра ла. Ье?емтэлэ VIII быуат баштарында Теркестан гэрэптэргэ баш эйэ. Терки?эр?ец гэрэптэр менэн тыгы? бэйлэнешкэ инеуе ошо дэуергэ харай ?а инде.
Зэки Вэлиди Иу? барган китабында ислам дэулэтен ныгытыу?а терки?эр?ец гэрэптэр?ец
у??эренэн дэ куберэк ихласлых курИэтеуен билдэлэй. «О?ах та утмэне, гэрэптец бетэ сэйэсэте, мэ?эниэте, гилми хеуэте терки?эр хулына кусте», — ти ул. Ислам мэ?эниэте «гэрэп мэ?эниэте» тип йеретелИэ лэ, уны гэмэлдэ терки?эр?ец хе?мэте итеп баИалай галим. «Гэрэп, иран еренэ килеп, улар (йэгни терки?эр) гэрэпкэ, иранга эйлэнделэр». «Фараби менэн Ибн-Синалар хулында гэрэптэр?ец мэгрифэт, фэлсэфэ, медицина, музыка кеуек гилемдэре иц югары кимэлгэ кутэрелделэр», терки?эр «гэрэп, Иран даны есен эшлэнелэр, гэрэптэргэ хе?мэт иттелэр», «терк галимдары у? телдэренэ харата битараф халдылар. Фарсыса, гэрэпсэ шигыр?ар Иейлэнелэр, бетэ гумер?э-рен гэрэплек, иранлых есен сарыф иттелэр, эммэ у? телдэре есен бик а? вахыттарын да хы?ган-дылар». Терек галимы Фитрат фекеренсэ, терки миллэтенец генэ тугел, э бетэ доньяныц бейек кешелэре булган Ибн-Сина, Низами, Йэлэлет-дин Руми теркисэ я?Иалар, терки миллэтенец хэле башхасарах булыр ине. Ул артабан, терки улы булган госманлы хекемдар?ары у? тойголарын фарсы телендэ Иейлэгэндэр, терки?эн тыуган терки Гэзнэуле Мэхмут Фир?эуси?е сахырып, «ШаИнамэ»не алтын биреп я??ырган, тип курИэтэ. Йэнэ шуны едтэп китергэ кэрэк: Фитрат «терки» тешенсэИен хулланмай, ул «терек» тип я?а, шуныц менэн бергэ уныц был тешенсэгэ уртах «терки» мэгэнэИен Иалыуы ацлашыла.
Ислам дэулэтендэ ?ур солтанлыхтар те?ей алган терки?эр гэзнэуи?эр, сэлжуктар, хорезм-шаИтар була.
Терки тарихы есен шул меИим: ислам дэулэтендэ хеуэтле солтанаттар те?егэн гэзнэуи-?эр?ец Иэм сэлжуктэр?ец хакимдар?ары у??эренец терки?эр нэделенэн булыуын онот-май. Сэлжук батшаларыныц береИе Алып Арслан вахытында теркиселек рухы айырыуса кесэйэ. Ул у?е теркисэ Иейлэшэ, теркисэ я?а торган була.
Сэлжук ханлыгыныц рэсми теле фарсы булИа ла, терки теле ныхлап удешэ башлай, теркисэ я?ган китаптар доньяга килэ. Суфый шагир Хужа Эхмэт Йэсэуи?ец (1105—1166) «Диуани хикмэте» (1877, Казан), уныц шэкерте Селэймэн Бахыргани?ец эдэр?эре («Бахырган китабы», «Ахырызаман китабы», «Хэ?рэте Мэрйэм») шул дэуергэ харай. Э гэрэплек, иранлых иИэ у?енец эИэмиэтен Иэм йогонтоИон югалтыуга бара. Сэлжук ханлыгында Караманлы хан осоронда
фарсы теле рэсми тел булыу?ан туктап, терки теле уньщ урынын ала.
Зэки Вэлиди терки тарихында гэрэплек, иранлык дэуерен ике ку?лектэн баИалай. Бер йэИэттэн ул иранлык, гэрэплек тагы ла о?агы-рак дауам итИэ, был ислам дэулэтендэге терки-?эрзе йотоуга килтерер, бегенге кендэ улар терки булып Ьаналыузан туктар ине, тип идэплэй. Икенсе йэИэттэн терки?эрзец гэрэп дэулэтенэ барып о?айлы дэуер катнашып йэшэуен ыцгай баИалай. Улар исламиэт Иэм гэрэп тэрбиэИе адтында тац калдырырлык Ьурэттэ алга киттелэр, ти галим. Хатта ул, эгэр ?э гэрэптэр, иран дэулэте Иымак, уларга ишек ябып куйИа, терки?эр у? мехитендэ биклэнеп ятып, боронго мэ?эниэт-тэрендэ тороп калыр ине, тигэн фекер?е лэ эйтэ.
Шулай итеп, Сыцгы? хан терки?эр?е бер дэулэткэ тупланган кендэргэ терки?эр?э милли рух кесэйэ, туган телгэ кызыкЬыныу арта бар-ган бер дэуер башланган була. Терки?эр?ец бейек я?ма комарткыИы Мэхмут Кашгарщыц «Диуани легэт эт-терк» Иэм Йософ Баласагу-ни?ыц «Котадгу Билик» хе?мэттэре лэ инде донъяга килгэн була. Зэки Вэлиди «Коркот ата» китабын да, «Гэрэптэр араИында йерегэн терктэр?ец Сыцгы? килгэнгэ тиклем булган э?эбиэт йемлэИенэндер», тип баИалай.
Гэрэп мэ?эниэтенец терки?эр араИына утеп инеуен бадып алыу Иугыштарына бэйле булма-ган осрактарын да тарих белэ. Шуныц бер куре-неше гэрэптэр менэн Волга буйы болгар?ары араИындагы менэсэбэттэр?э сагыла. Ислам утеп ингэн Иэр ер?э гэрэп языуыныц дини я?ыу буларак кабул ителеуе Волга-Урал буй?арында ошо дэуер?эн башлана. Шуныц менэн бергэ ислам диненец болгар?арга байтак алда билдэле булыуы хакында мэглумэттэр бар.
Гэрэп Иэм фарсы телдэренец Октябрь рево-люцияИына кэ?эр башкорттар Иэм татар?ар ара-Иында киц таралган булыуы, Иис шикИе?, мосол-манлык менэн бэйлэнгэн. Гэрэп теле дини ки-таптар теле буларак Иэр мосолмандыц у?ен изге Иу? рэуешендэ хермэт ителеуенэ елгэшкэн.
Эммэ гэрэп Иэм фарсы телдэрен белеу ки-тап языусыларзыц гына едтенлеге булмаган. Зэки Вэлиди?ец мэ?рэсэгэ килгэнгэ кэ?эр был телдэр?е якшы белеуе шуныц асык бер мидалы. Ул «атайым мицэ гэрэпсэ ейрэтИэ, эсэйем фар-сыса ейрэтэ торгайны», тип я?а; икенсе бер тап-кыр «олатайым мицэ ул сак гэрэп телен, э?эбиэ-тен ейрэтэ ине», тип идлэй [8; 70-се б.]. «Вэли
мулла, Шэмситдин Касхынбай ?а гэрэпсэ, фар-сыса Иэм русса, бынан тыш Иэр икеИе сыгатай э?эбиэтен, бигерэк тэ Эхмэт Йэсэуи, Науаи Иэм Суфый Аллаяр кеуек шагир?ар?ыц эдэр?эрен яхшы белделэр», — тип я?а Зэки Вэлиди. У?енец яхын дуды ИбраИим тураИында: «Уныц иц яратып ухыганы рустар?ан Лермонтов, фарсынан Аттар Иэм Аллаяр, терки?эн Науаи Иэм «Мехэмэ?иэ» ине. ИбраИим менэн икэубе? хымы? мэжлестэрендэ сыгатайса хатмарлы шиг-ри эдэр?эр ухыр инек», — тип хэтерлэй ул. Зэки у?е лэ гэрэп Иэм фарсы телдэре менэн бер рэттэн рус телен дэ мэ?рэсэгэ хэ?эр ейрэнэ башлай. АтаИыныц телэге шулай була. «Мин русса Иейлэшеу менэн бергэ Пушкиндыц «Пугачев та-рихы»н Иэм уныц Керьэнде ацлатхан пэйгэмбэре-бе?гэ хагылышлы шигыр?арын ул заманда э?эби тел буларах хулланылган сыгатай теркис-эИенэ тэржемэ иттем. Тэржемэлэр?е олатайым диххэт менэн ухыр ине», — тип идкэ ала.
Зэки Вэлиди сыгатай теленец у? вахытында терки халыхтарында э?эби тел хе?мэтен утэуе тураИында йыш телгэ ала. Шул ух «Хэтирэлэр»?э 1925 йылда Хэбибназар олатаИы вафатынан Иуц: «Атайым уныц тормошо хахында сыгатай телендэ гузэл бер эдэр я?ган», — тип курИэтэ. Галим-дыц 1996 йылда «Башхортостан» гэзитендэ «Казан ханлыгында ислам терки мэ?эниэте» башы адтында бадтырып сыгарган мэхэлэИендэ: «Ул осор?а Урта Азия терки илдэрендэ э?эби тел булып танылган сыгатай телен, Алишер Науаи кеуек бейек шэхестэр хулланган телде, Казанда ла у? итеу?эрен курИэтэ был эдэр» [9], — тип эйтелэ. Бында Иу? 1550 йылда я?ылган шигри бер эдэр тураИында бара.
Ошо вахыт Алишер Науаи?ыц «Хамсэ»Иендэ у? эдэренец теле тураИындагы Иу??эре идкэ тешэ. Быга бе? Н.И. Конрадтыц «Запад и Восток» китабында тап булабы?. Ул, у?енэн оло шагир?ар Низами, Хосрау, Джами?ан айырма-лы, «Хамсэ»не туган телендэ — теркисэ я?ыуын эйтэ. Эгэр тэуге ес бейек шэхес у? эдэр?эре менэн фарсы, гэрэп илдэрен, Ьиндостанды буй-ИондорИа, Науаи иИэ телэгэн бер илдэге бетэ терки хэбилэлэрен бер у?е буйИондора алыуы менэн шат. Бетэ ауырлыхтарга харамадтан, мин терки телендэ я??ым, ти ул [10; 281—282-се бб.].
Куп быуаттар уткэс, ошо терки теленец терки халыхтары есен уртах э?эби тел булып йэшэп килеуен XIX быуат а?агында Мехэммэтсэлим вметбаев та радлай. Ул: «Теп башхорттар?^1ц теле
Уpтa Aзиялa вдтвнлвк иткэн hэм твpки ьфыу-кэбилэлэpeнэн бyлFaн яyлaп aлыycылap?ын бвтэhe лэ hвйлэшкэн cыFaтaй тeлeнэ бик oкшaш», — тип билдэлэй.
Fэли Coкopoй ?a у?єнєн Faилэ мвxитeндэ aлFaн тэpбиэ xa,кындa «Ин эуэл ocтaзым aтa-ин-эмдep, yлapFa иxлac илэ cyx дoFaмдыp» [ll; PS, Pб-cы б.], тип юкта Fынa yлap?ы ?ypлaмaй?ыp. «Етє йэшeмдэ Fэpэп-фapcы китaбын yкыттылap», «биш-aлты йэшeмдэ тaнытты(лap) я?ыу?ы», <Æa-pып тop?oм Йвгэмeштэ икє кыш, Fэpэп, фapcы китaптapын укып xym», «укылды... Fэpэп, фapcы вэ твpки?эн pиcaил». Я?ыycы у?єнєн бaлa ca-Fындa мэ?pэcэлэгe тэyгe укыу йылдapындa aл-Faн Fилeмдe oшo икє телдэ китaп укыу ,кeyэheнэ влгэшeyeндэ кypэ. Faилэ мвxитeндэ Fэpэп, фapcы, шул ocop?oH твpки телен белеу?ен дэpэжэhe миллэттен мeнтaлитeтынa тин кYpeнeш булыуы xa^b^a фapaз итеу ?э янылыш бyлмaç. Был тypaлa Fэлимйэн Ибpahимoвтын ку?этеуе бик фэheмлe. «Ул зaмaн... тaтapca я?ыу нa?aн-лык haнaлa, aтaй?ap мэ?pэcэлэгe бaлaлapын, xa^ тapын Fэpэпcэ йэки hapтca я?мaFaны вcвн, «ш-?aнhыFы?» тип шeлтэлэй?эp ине. Иçкeлэp тугел, бик яны мэ?pэcэлэp?э лэ бынa l9l9 №MFa тик-лем генэ тaтap теле тигэн нэмэ юк ине», — тип я?a ул. Faбдyллa Aмaнтaй э?иптен «hapт» теле твшвнcэheнэ, «cыFaтaй мэFЭнэheндэ бyлha кэpэк» [lP; 4-ce б.], тип aнлaтмa биpэ.
Fэpэп hэм фapcы тeлдэpeн шэxecтeн эже куль-тypahы, йэмFиэтт эге дэpэжэhe менэн бэйле xapay был тeлдэp?eн Faилэ мвxитeндэгe ypынын билдэлэй. Fэли CoкopoЙFa ете йэшендэ йopттa Fэpэп-фapcы китaбын укь^ бaшлay менэн Mэpжaни?ын FэpэпcтaнFa бapFaн юлындa И^ тaмбyлдa Mвниф пaшa йopтoндa унын бepehe hигe?, икeнcehe дypт йэштэге yлaндapынын фap-cы телен белеуен у? квндэлегенэ aйыpым тepкэп 'куйыуы apahb^a бep-бepeheнэн мeццэpcэ ca^bM-дap?a яткэн твшлвк твpки?эpe менэн твньяк (ши-мaл) твpки?эpe apahb^aibi тpaдиция ypтaклыFын кYpмэy мвмкин тугел. Apxимaндpит Пaллaдий иhэ aлыç Kbnm epeндэ у? тeлдэpeн oнoтoп ,кытaйлaш-'клн мocoлмaндap?a бyлFaндa бaшынa a^ ceллэ ypa-Faн hbwbiy hынлы йэш axyндын apыçлaн тиpehє вдтвндэ aH'R caлып yлтыpFaн килеш бэлэкэй генэ улын Fэpэп теленэ вйpэткэн caFынa тypa килеуен я?ып кaдцыpFaн [P; HT-cli б.].
Fэpэп hэм фapcы тeлдэpe aшa KвнcыFыш э?эбиэтен у? кypeп табул итеу бaшкopт hэм тa-тap дoньяhы pyxn тopмoшoнoн amipbMFbihbi? бep,
xэ?epгecэ эйткэндэ, кoмпoнeнтынa эyepeлэ. Ta-pm^a инеп кaдFaн телэгэн бep я?ыycыны aд-мaйык, yлap?ын hэp тай^Лыньщ биoгpaфия-hынaн, ижaдынaн oшo кoмпoнeнтты hypып aлhaн, yлap шэxece бaйтaкxa тoнoклaнa твшвp, э инде тай^і ocpa^a бвтвнлэй у? эhэмиэтeн ЮFaдтыp ине. Tapиxтa бындaй xэлдэp бyлмaны тугел. Шул cэбэплe бе? куп иceмдэp?e o?a,R вaкыткa oнoтoп тopopFa мэжбyp ителдек тэ. l9P9 rn^a БAПП-тын (Бaшкиpcкaя accoциaция пpoлeтapcкиx пиcaтeлeй) бepeнce влкэ тонфе-peнцияhындa XVIII—XIX быyaттap?a бaшкopт-тap?aн cыккaн я?ыycылap ин элек ^^nFnm э?эбиэте тpaдициялapындa тэpбиэлэнгэн булыуы, шул pyxтa hэм шул тeлдэp?э я?Faны вcвн бaшкopт я?ыycыhы булып тaнылыy?aн мэxpyм ителде, бaшкopт э?эбиэте тapиxынaн aлып тaш-лaнды. Бындай я?ыycылap pэтeндэ xaттa A^y^a менэн Mвxэмэтcэлим Gмвтбaeв иceмдэpe лэ кapaлды [із; PO8-ce б.].
Y? зaмaнындa я?!^!! шэxeceн oшoлaй Fэpэп hэм фapcы э?эбиэте я^ть^ым куйып бahaдay-?ын икeнce бep кypeнeшeн Pизaитдин Фэxpeтди-нoвтын AкмyллaFa бyлFaн мвнэcэбэтeндэ лэ кypepгэ мвмкин. Бeлeyeбe?cэ, Aкмyллa вaфaты-нaн бep йыл aлдa l884 Gфвгэ килеп, унда
бep ниcэ квн кутк: булып китэ. Aкмyллa менэн ocpamrac, Pma-nxa^ Фэxpeтдинoв уны бep ябaй юлaycы xэлeндэ кYpэ. Шуга. кypэ ул мвфти xэ?pэт oйoштopFaн cэй мэжлeceндэ Mвxэмэтcэлим Gмвтбaeвтын дa булыуы acbrraamac, Aкмyллa унын aлдындa ЮFaлып кaлмaçмы икэн, тип xa-фaлaнa. Pизaитдин Фэxpeтдинoв ку?е aлдындa Mвxэмэтcэлим Gмвтбaeв «... твpлв мэжлec кYpгэн вэ шул вaкыттaFы мвxтэбэp Faилэлэ удкэн, Mэcкэy вэ Пeтepбypгтap?a йвpвгэн, Б^мб^-?ын xэpби мэктэбендэ утаиин... 'KbipbM мыp?a-лapы apahындa вaкыт y??ыpFaн. Былap вдтвндэ э?эбиэт hэм тapиx менэн етди швFвллэнгэн...», «oшo cифaттapы менэн дaлaлa FYмep y??ыpFaн вэ Tpoицк мyллaлapынын мэжлecтэpeнэн бaшткaны к^мэгэн кешенэн вдтвн булыуы тэбиFи» libma^ тoйoлa уга.
Эммэ ул Aкмyллaны Mвxэмэтcэлим Gмвтбa-ев менэн бындай yлcэy?э генэ тapттыpып кaл-мaй, уны шул ocop?oн тpaдициoн yлcэyeнэ лэ haлып ^apaa Был тapaфтaн иhэ a^^bm Aкмyл-лa фaй?ahынa бyлмaй. Ул Fилeм йэhэтeнэн cy-фый Шэмceтдин Зэки?эн купкэ «eнeлepэк» булып cыFa. Cвнки Aкмyллaнын «FЭpэп вэ фapcы шaFиp?apынaн xэбэpe a?» тигэн hыFымтa яhaй
Ризаитдин Фэхретдинов. Икенсе тапхыр ?а галим уныц «гэрэп вэ фарсы шагир?ары хэлдэре тура-Иында артых мэглумэте» [1; 174—175, 203— 205-се бб.] булмауын эйтеп у?а.
Ошолай XIX быуат а?ахтарында йэмэгэтсе-лектец милли менталитеты у? заманыныц ике оло шэхесенэ — Мехэмэтсэлим вметбаев менэн Ризаитдин Фэхретдиновха — бейек шагир-мэгрифэтсе Ахмулланыц ижадына торошло баИа биреугэ хамасаулай. Шулай итеп, Ахмулла у? вахытында башхорт совет э?эбиэтенэ ят бул-ган Кенсыгыш традицияларына тогролохта гэйеплэнеп онотолоуга дусар ителИэ, икенсе ос-рахта ошо традициялар?ыц уныц ижадында етеш-мэуе есен у? дэуере шагир?арынан купкэ тубэн баИалана.
Шулай итеп, гэрэп, фарсы, терки (сыга-тай) телдэрендэге Кенсыгыш э?эбиэтенэ менэсэбэт татар Иэм башхорт я?ыусыларына баИа биреу?э куп дэуер?эр теп ижади улсэу берэмеге хе?мэтен утэп килэ. Кы?ганысха харшы, революциянан Иуц был улсэу берэмеге кире яхха бадып китте. Хэ?ер инде ул башхорт Иэм татар э?эбиэтендэ теге йэки был э?иптец тотхан урынын инхар итеу есен иц уткер Иэм ниге?ле дэлил рэуешендэ хулланыу хоралына эуерелде. Э?э-биэтттец гэрэп Иэм фарсы тел-дэре йогонтоИонан арына барыуы Иуцгы сиктэ Кенсыгыш э?эбиэте мирадынан бетенлэй баш тартыу, терки доньяЬынан айырылыу, уныц тар-халыуы менэн барып бетте.
Белеуебе?сэ, элекке батша Рэсэйендэ йэшэгэн терки халыхтарыныц у? туган телендэ милли э?эби телен булдырыуы купселектэ улар-?ыц Совет осоро тарихына харай. Ул иц элек был халыхтар?ыц у? дэулэтселеген ойоштороуы менэн бэйлэнгэн.
Этностар?ыц туган телендэ э?эби тел бул-дырыу улар?ыц рухи удешендэ, Иис шикИе?, ?ур Иикереш булды. Был у? вахытында Совет осо-рондагы ленинсы милли сэйэсэттец тантанаИы рэуешендэ харалды. Эммэ ул шул ух вахытта этномэ?эниэттэр араИында быуаттар тепкеленэн килгэн бэйлэнештэр?ец хырха е?елеу осоро ла булды. Сенки был аралашыу-?ар борон-борондан кенсыгыш традициялары-ныц шицмэд шишмэИе хе?мэтен утэп килде. Рэсэй?ец терки халыхтары этномэ?эниэттэре-нец э?эби тел мемкинлектэре аша бер-береИенэ йогонтоИо, шуныц менэн бер-береИен байытыуы улар?ыц Совет осорона хэ?эрге тарихында бы-
уаттар Иынауы уткэн баИалап беткеИе? тэжри-бэИе Иэм гэйэт химмэтле байлыгы итеп хара-лырга хахлы.
Дейем терки тарихы сэхнэИенэн гэрэп, фарсы Иэм терек, шулай ух сыгатай э?эби телдэре-нец тешеп халыуы Рэсэй терки халыхтарыныц, шул идэптэн башхорт Иэм татар?ар?ыц, рухи тормошонда ауыр э?емтэлэргэ килтер?е Иэм то-тош йе? йылга тиерлек улар?ыц рухиэтендэ мэ?эни традиция е?еклеге хасил ителеугэ сэбэпсе булды.
Кенсыгыш телдэрен белеу башхорт Иэм та-тар?ар есен у? вахытында кунегелгэн тормош рэуеше ине. Ул тотош Кенсыгыш мэ?эни хомарт-хыларыныц вариды итеп таныуга юл асты. Шул сэбэпле шимал (теньях) терки?эрен халган мо-солман доньяИы менэн ислам гына тугел, шул гэйэт ?ур региондыц рухиэте лэ берлэштереп тора ине.
Кенсыгыш телдэре араИындагы быуаттарга Иу?ылган у?-ара менэсэбэттец, Иис шикИе?, у? тарихи зарурлыгы бар. Куп теллелек эле — милли туган телдец хыйырИытылыуы, угэйИетелеуе тугел. КиреИенсэ, сит телдэр, хаги?э рэуешендэ, ных алга киткэн туган тел яр?амында гына миллэт эсендэ киц таралыу таба ала. Ул шулай булырга тейеш тэ. Шул ух вахытта терки?эр есен, бигерэк тэ Рэсэй терки?эре есен, рус теле Иымах ух, терки телдэрен белеу уларга Кенбайыш мэ?эниэте менэн бер рэттэн хасан-дыр гилем Иэм мэ?эниэт усагы булган Кенсы-гыш хомартхылары ха?анышы менэн фай?ала-нырга юл асыр ине. Гэрэп, фарсы, терки (сыга-тай) телендэге гэйэт бай мирад бегенгэ эле бе?-?ец куптэребе? есен ябых. Галимдар араИында ла улар менэн аралашыусылар бик Иирэк. Улар алыд гэрэп йэки фарсы илдэре, бегенге Урта Азия мирады гына тугел, э бе??ец ата-олатала-рыбы? Иейлэшкэн, я?ган, ижад иткэн, хасан-дыр уларга икенсе туган тел дэ булган мирад, бе??ец милли мирадыбы?. Шуга курэ унан ошо быуат башында баш тартхан Иымах, быуат ара-Иында ла, алдагы йе? йыллыхха аях бадханда ла гэмИе? халыу ?ур гэ?елИе?лек булыр ине.
Э^ЭБИЭТ
I. Ризаитдин Фэхретдинов. Болгар вэ Казан тереклэре. — Казан: Татарстан китап нэшрияты, 1993.
2. Архимандрит Палладий. О магометанах в Китае. В кн. «Мир Льва Гумилева. Каспийский транзит». T. I. — М., 1996.
3. Французский посол Андре Лонжюмо в Каракоруме. В кн. «Мир Льва Гумилева. Каспийский транзит». T. 1. — М., 1996.
4. Виллем Рубрук у монголов. Шул ух томда.
5. Доминиканец Юлиан о Монголо-Татарии. Шул ух томда.
6. Карпини в Монголии. Шул ух томда.
7. Эхмэтзэки Вэлиди Туеан. Башхорттарзьщ та-рихы. Терк Ьэм татар тарихы. — 0фе: Китап, 1994.
8. Эхмэтзэки Вэлиди Туеан. Хэтирэлэр. — 0фе: Китап, 1996.
9. «Башкортостан» гэзите. 1996, 4 май.
10. Конрад Н.И. Запад и Восток. — М., 1972.
11. Гэли Сокорой. Шэм яхгыЪы. — 0фе: Китап, 1995.
12. Г. Амантай. Милли э?эбиэтте билдэлэу прин-циптары. «Октябрь», 1934, 4-се Ьан, 4-се бит.
13. Нургэлин З. «Бидцэлелек яктыЬывда». — 0фе, 1992.
Zinnur A. Nurgalin
ON THE HISTORY OF COMMUNICATION OF THE TURKIC PEOPLES
It is difficult to imagine the history and development of the Turkic peoples’ spiritual culture out of the context of Oriental languages history. Interaction and reciprocal influence of Oriental languages was of primary importance for written culture formation of practically every Turkic ethnos. In this article it is made an attempt to follow the process of interaction of the Turkic languages with the Arabic and Persian languages on the basis of published literary sources. Being mediators in ethnic communication of the vast Muslim world, the Arabic and Persian languages exerted decisive influence upon spiritual life of the Turkic peoples.
The peculiarity of the Arabic language expansion in the Turkic peoples’ spiritual life could be explained first and foremost by the dissemination of Islam among the Turkic peoples both in the course of conquest wars and in the process of establishment and development of diplomatic relations as it was, for example, with Volga Bulgaria. The Turkic languages emerged as a separate ethno-linguistic group under the influence of constantly changing picture of the Muslim world that stimulated the awakening of the Turkic peoples’ selfconsciousness. The process of spiritual development logically resulted in formation of their written cultures that finally led to creating national literary languages which determined the linguistic diversity of the polyethnic Muslim world.
