Научная статья на тему 'On etimology of some words'

On etimology of some words Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
60
7
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
УРАЛ ТОПОНИМЫ / «АРАЛ» ТөРКИ-МОНГОЛ ТЕРМИНЫ / БОРОНғО ТөРКИ ТЕЛЕ / АЛТАЙ ТәЛДәРЕ / КүПЛЕК АФФИКСТАРЫ / ПЛЕОНАЗМ КүРЕНЕШЕ / БИЛДәЛЕЛЕК-БИЛДәHЕҙЛЕК КүРHәТКЕСТәРЕ / ДИАЛЕКТИЗМДАРҙЫң ЭТИМОЛОГИЯHЫ / БАШҡОРТ ФРАЗЕОЛОГИЗМДАРЫ / THE TURKIC-MONGOLIAN TERM «ARAL» / THE TOPONYM URALS / THE OLD TURKIC LANGUAGE / THE ALTAIC LANGUAGES / AFFIX OF PLURALITY / PLEONASM / DEFINITENESS-INDEFINITENESS MARKERS / DIALECT WORD ETYMOLOGY / BASHKIR PHRASEOLOGICAL UNITS

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Aznabayev Axhmer M., Ulikanova Zulfiya A.

The article is devoted to the vexed questions of the etymology of some Bashkir words. The authors offer their own hypothesis of the origin of Bashkir toponyms, dialect words and components of some phraseological units and confirm their deductions mentioning cogent facts from other Turkic languages in their presentday state and in their past. At the same time the authors makes good use of comparison and historical method.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «On etimology of some words»

КАЙЬЫ БЕР ЬУЗЗЭРЗЕЦ ЭТИМОЛОГИЯЬЫНА МАРАТА

Тел белеме фэненец этимология тигэн тар-магы бар. Уныц максаты — айырым Иу??эр?ец, шул идэптэн мэгэнэИе асьгк булмаган топони-мик атамалар?ыц Иэм диалектизмдар?ыц килеп сыгышын (этимологияИын), шул ниге??э мэгэнэ йекмэткелэрен асыклау. Башкорт тел белемендэ этимология айырым у? аллы фэн тармагы була-рак, барлыкка килеу, удеу бадкысын уткэрэ: топонимика йэки диалектология буйынса я?ылган хе?мэттэр?э теге йэки был топонимик атаманыц йэки диалектизмдыц этимологияИын юл ыцга-йында гына асыклау ынтылышы Ии?елэ. Мэдэлэн, топонимика фэне елкэИендэ куп кенэ эшлэгэн галим филология фэндэре докторы А.А. Кама-лов Урал топонимыныц этимологияИы хакында тубэндэгелэр?е я?а: Ж.Г. Кейекбаев менэн А.К. Матвеев Урал атамаИын арал терминынан килеп сыккан, тип Ианай?ар [I, 205-се б.]. Артабан А.А. Камалов у?е был топоним арал йэки урал (?) Иу??эренэн килеп сыккан, тигэн ацлашылмаган Иыгымта яИай [I, 205-се б.]. Был Иыгымта у?е бер нисэ Иорау тыу?ыра: I) Арал йэки Урал ата-малары у??эре кай?ан килеп сыккан? 2) Урал ата-маИы ике сыганактан яИалган буламы? Ж.Г. Кейекбаев был фекерен 1956 йылда эйтэ [2]. Был вакытта уныц тарихи Иэм сагыштырма граммати-калар буйынса хе?мэттэре я?ылмагайны эле. Филология фэндэре докторы, проф. Р.З. Шэкуров та Ж.Г. Кейекбаев, А.К. Матвеев, В.А. Никонов Иэм АА. Камаловтар Урал топонимын арал терки-монгол термины менэн бэйлэй?эр, тип сиклэнэ [3, 154-се б.]. Филология фэндэре докторы Ф.Г. Хисаметдинова, Урал топонимыныц этимо-логияИына тукталып, тубэндэге фараздар?ыц (версия Иу?ен кулланган) барлыгын билдэлэй: 1) был топоним манси телендэге урр «гора» йэки урала «вершина горы» Иу?енэн; 2) уралыу «опоясываться» тигэн башкорт кылымынан; 3) арал «средний, средиземный» тигэн терки-монгол терми-нынан; 4) башкорт телендэге Урал тигэн кеше

исеменэн; 5) эвенкий телендэге урэ, урэл «горы, горная система» тигэн географик терминдан килеп сыккан [4, 91-се б.]. Эммэ галим был фараз-дарга баИа бирмэгэн, у? фекерен дэ белдермэгэн. Шулай итеп, ур?э телгэ алынган галимдар Урал атамаИын арал термины менэн бэйлэй?эр. Э арал терминыныц мэгэнэИе бик киц икэн. А.А. Ка-маловтыц радлауынса, был терминдыц йэ утрау, йэ кала, йэ кул мэгэнэИендэ кулланылыуы мемкин (ур?э килтерелгэн мэкэлэИенэ игтибар итеге?).

Ни есен Урал атамаИыныц этимологияИы буйынса бик куп фараздар (гипотезалар йэки вер-сиялар) йэшэй? Галимдар, куренеуенсэ, теге йэки был фаразды эйтеу менэн генэ сиклэнэлэр, фа-раздарыныц дередлеген идбат итмэй?эр. Галим-дар?ыц Урал атамаИы арал терминынан килеп сыккан тигэн гипотезаИы бер нисэ Иорау тыу?ы-ра: А.А. Камаловтыц радлауынса, арал термины ысынлап та Иыу, кул мэгэнэИен белдерэлер, сенки был термин Арал2дицге?енец исеме булып киткэн. Э урал термины тау?ар?ыц исеменэ эйлэнгэн. Икенсе яктан, арал терминыныц башындагы -а ене ни есен -у ененэ кускэн? Проф. Ж.Г. Кейекбаев, хэ?ерге башкорт телендэге Иу?ынкы ендэр?ец тарихын ейрэнеп, боронго терки те-лендэге Иу?ынкы ендэр?ец хэ?ерге терки телдэ-ренэ терлесэ у?гэреп килеп етеуен курИэтэ. Мэдэлэн, боронго терки -у ене башкорт телендэ -о ененэ эйлэнгэн (боронго терки улуг, уч, кул, кум, буц Иу??эре башкорт телендэ оло, ос, кол, ком, моц рэуешен алган) Иэм, киреИенсэ, боронго терки -о ене хэ?ерге телдэ -у ененэ кускэн (боронго теркисэ отуз, токуз, кобуз Иу??эре беген уты13, тугы13, кумы13 рэуешендэ яцгырай) [5, 86— 106-сы бб.]. Гемумэн, бегенге телебе??э кулланыл-ган Иу?ынкылар?ыц кубеИе боронго терки теленец Иу^ынкы ендэренэн нык айырылалар. Ж.Г. Кейек-баев у?енец хе?мэтендэ Иу?ынкылар?ыц у?гэрешен курИэткэн таблица килтерэ (табл. 1).

Аднабаев Эхмэр Мехэмэтдин улы, педагогия фэндэре кандидаты, М. Акмулла исемендэге Башкорт дэулэт педагогия университеты профессоры

Олоханова Звлфиэ Эхмэтйэн кыды, М. Акмулла исемендэге Башкорт дэулэт педагогия университеты студенты

©А?набаев Э.М., Олоханова З.Э., 2009

Т а б л и ц а I

Боронго терки тєлдєц hysbffl'Kbihbi ендаре а а о о у y ы 1

/! і Т у у у

Башкорт тєлєнєц h^^bm'Kbi єндєрє а и а f у Y о е J ы э (e)

(Башьінда ике некто куйилган хорефтор нозек ендорзе курИото: а — о, о — е, у — у).

Таблицанан куренеуенсо, боронго терки те-ленец ике Ігузинки ене гено (-а Иом -и ендоре) бегенге башкорт телено бер ниндой узгорешИез килеп еткон: ада% (айак-аяк), адгир (айгьір), агьіз (ауиз), ар%а (спина), апа (предок), ат (имя), бич (резать), йаци (новий), йарльж (приказ) [5, 89, 93, 95-се бб.]. Шулай булгас, арал термининин -а ене ни есен -у енено ойлонгон Иом Урал ата-маИи барликка килгон? Боронго -а ененен -у енено ойлонеуе есен бер ниндой фонетик шарт юк бит. Тимок, арал термининин, йогни Ииу могоноИен белдергон Иуззен, Урал атамаИина, йогни тау могноИен белдергон Иузго, ойлонеуе мемкин тугел.

Без Урал атамаИина кагилган бето башка фараздарга (гипотезаларга) анализ яИап сиктик Иом бил атаманин тунгус-маньчжур телдорендо кулланилган урз «тау», урзл «таузар» Иуззоренон килеп сикканин идбат итерго тириштик (идбат ито алдик, тип ишанабиз). Беренсенон, ни есен башкорт телендо звенкий теленен термини Иак-ланган, тигон Иорау бирерзор. Бил Иорауга енел гено яуап биреп була: терки, монгол Иом тунгус-маньчжур телдоренен уз-ара корзошлеге тел белемендо куптон идбат ителгон, уларзин корзошлеген идко алип, уларзи алтай телдоре тип йеретолор. 9 корзош телдорзо уртак Иуззор куп Гакланиусан була. Ойткондой, башкорт телендо ур (бейек булмаган калкиулик) Иузе бар. Икен-сенон, ни есен звенкий телендоге урзл Иузе башкорт телендо урал Иузено ойлонгон (нозек Иузин-килар калин Ііузинкилар менон алишинган), урзл Иузе булип калмаган? Бил Иорауга яуап биреу есен башкорт теленен бер узенсолеген идко алир-га корок: беззен телдо зур, тупад, куломле ойберзор йоки хорокоттор гозотто калин Иузин-кили Иуззор ярзаминда, о болокой, неско хорокоттор нозек Ігузинкили Иуззор менон бел-дерело. Модолон, урам хапхакиниц ишеге (%ап-какьі) такьілдай, сзгзт теле текелдзй, утинди

быcaлap, up кєшє шapылдaй, KambiH кєшє (йэки бaлa) cэpeлдэй Іі.б. Э бaшкopт элeк-элeктон узєнєн тayзapын, Уpaлын яpaткaн (Уpaл тypahындa йоки Уньщ arn^M тayзapы — Иpомол, ^ондек, 'Кьфк-ты h.б. xaкындa купмє йыpзap ижaд иткон), Теньяк oкeaндaн кеньяккa тиклєм дypт pот бу-лып hy3brnFaH меhaбот тayзapзы нозєк Ііузьінкьі-лы ypэл hy3e мєнон комheтepго тєломогон, aybi3biH кин acbm, яpaтып Уpaл тип aтaFaн. 0cенcенон, тaFы бep hopay биpeyзоpe бap: эвeнкий тєлєндогє ypэл hy3e ^едметтын куплєгєн, йоFни тayзap моFOноheн бeлдepо (бepлeк фopмahы лa — ypэ — бap), о Урал aтaмahынын куплєк м0F0H0he юк, йоFни ЮFaлFaн. Ни еcен? Б0p0HF0 дейем aлтaй тєлєндо, ул xозepгe теpки, мoнгoл, тyнгyc-мaнь-чжyp тeлдоpeно 6улєнмогон ca^a, куплєк aф-фикcтapы, бep нтоо вapиaнттa кyллaнылып, бep гено ендон тopFaн бyлFaн. Oшo yзeнcолeк xO3ep-ге мoнгoл hом тyнгyc-мaньчжyp тeлдоpeндо haклaнFaн. Пpoф. O.A. Koнcтaнтинoвaнын кyphо-TeyeHCO, «... эвенкий телендо куплек MOFOHOhє -л, -p, hиpогepок -can aффикcтapы яpзaмындa бел-дepeло, модолон: гapa «cys» — гapaл «^учья», opoH «0лень» — opop «0лени» [б, 4З-cе б.]. Тимок, Уpaл aтaмahындaFы б0p0HF0 дейем aлтaй куплек кyphоткece (-л aффикcы) узенен куплек моFOноheн ЮFaлтып, hy33eH тaмыpынa кушылып киткон. Ни еcен? Tеpки тeлдоpeндо, бaшкa aлтaй (м0нг0л, тyнгyc-мaньчжyp) тeлдоpeнон aйыpмaлы pоyeшто, плeoнaзм тигон кypeнeш йошогон. Унын acbrnbi шyндa: теге йоки был 6opohfo aффикc, телдо куп кyллaнылa тopFac, узенен теп моFOноheн — aффикc моFOноheн ЮFaлтa hом hy33eH тaмыpынa кушылып кито. Модолон, бaшкopт телендо бepe-he, Kauhuhu hy33OpeH^O плeoнaзм кypeнeшeн, ^f™ бep ук aффикcтын кaбaтлaныyын кypобeз: бep-e-he Ітузендо ике эйолек aффикcы кул^нил-FaH (тapтынкы ендоpго тaмaмлaнFaн hyззоpго кyшылa тopFaн -е эйолек aффикcы (эт-е, едтол-е); hyзынкылapFa тaмaмлaнFaн hyззоpго эйоpо тopFaн -he эйолек aффикcы (козо-he, кєшє-he). Ни еcен бepehe hyзeндо ике эйолек aффикcы кило?

Сенки тэуге эйэлек аффиксы (-е) у?енец эйэлек мэгэнэИен югалта (юя) башлаган. Ысынлап та, «улар?ыц бере сыгып касты» Иейлэме тулы мэгэнэле тугел Иымак, шуга ла «улар?ыц береИе сыгып касты» тип эйтергэ мэжбурбе?. Тимэк, югала башлаган эйэлек мэгэнэИен Иаклау есен, тагы бер эйэлек аффиксы килеп едтэлэ лэ инде. Плеоназм куренеше диалекттар?а тагы ла йышы-рак осрай. Татар диалектологы Л.Т. Мэхмутова-ныц курИэтеуенсэ, Минзэлэ Иейлэшендэ эйбере-се бар, итэгесе белэн (эйбере бар, итэге белэн уры-нына) кеуек формалар йыш осрай [7, 67-се б.]. Плеоназм терминын терки тел белемендэ тэу башлап билдэле галим-тюрколог Г.Ф. Благова куллана Иэм уныц асылын курИэтэ. Уныц радла-уынса, «плеоназм идкергэн аффикстыц тэуге грамматик мэгэнэИе тулыИынса югалыуы Иэм Ие?емтэлэ Иу? ниге?енец у?гэреуе аркаИында бар-лыкка килэ» [8, 89-сы б.]. Плеоназм куренешен проф. Ж.Г. Кейекбаев та таныган, тик ул был терминды кулланып тормаган: «Эвенкий Иэм эвен телдэренэн айырмалы рэуештэ, терки телдэр?э касандыр Иу?ынкы ендэргэ тамамланган исемдэргэ кушылып йерегэн беренсел куплек аффиксы -л яйлап-яйлап у?енец куплек мэгэнэИен югалткан», — тип курИэткэн ул у?енец бер хе?-мэтендэ [9, 171-се б.].

Шулай итеп, Урал атамаИы тунгус-маньчжур телдэрендэ Иакланган урэл «горы» Иу?енэ барып тоташа, э был телдэр?э иц боронго дейем алтай теленец лексикаИы (Иу?лек составы) Иэм грамматик формалары (мэдэлэн, дейем алтай куплек курИэткестэре) куберэк Иакланган. Тимэк, Урал атамаИы боронго дейем алтай теленэн килэ.

Дэрестэр?э студенттар араИында йыш кына Ьарыкташ атамаИы буйынса бэхэстэр тыуа [Ырымбур елкэИендэге касаба (станция тип тэ йеретэлэр)]. Топонимистар?ыц береИе лэ был атамага игтибар итмэне шикелле. Халык уныц этимологияИын Иарык (мал исеме) менэн бэйлэй. Эммэ был касаба тирэИендэ тау-таштар, бигерэк тэ Иарыкка окшагандары, юк ти?эр. Терки тел-дэренец сагыштырма-тарихи грамматикалары бу-йынса я?ылган хе?мэттэргэ игтибар итИэк, шул куренер: боронго терки телендэ Иэм хэ?ерге терки телдэренец кубеИендэ сифаттар -г ененэ тамам-ланыр булган. Мэдэлэн, С.Е. Маловтыц бер хе?-мэтендэ шундай сифаттар осрай: атлыг «именитый, знатный», башлыг «имеющий голову», исиг «горячий», кутлуг «счастливый», кунлуг «сильный», улуг «великий» (С.Е. Маловтыц тэржемэлэре).

Хэ?ерге башкорт телендэ был сифаттар -г эле-ментын югалткан: атлы, башлы, эде, котло, квслв, оло. Бер нисэ сифатта гына боронго -г элементы мотлак булмаИа ла Иакланып калган: кыдка — кыдкак, кады — кадык, йока — йокак (тик Иу? а?агында был ен дейем фонетик закон буйынса Иацгырау енгэ эйлэнэ: Зэйнэб — Зэйнэп, гэриб — гэрип).

Бегенге кенсыгыш терки телдэрендэ сифат-тар?ыц а?агындагы боронго -г ялгауы куберэк Иакланган; мэдэлэн: хэ?ерге тува телендэ влуг (уле), харлыг (карлы), хакас телендэ карлыг (карлы), кичиг (кесе) И.б. Тимэк, башкорт теленец боронго бер торошонда кары сифаты карыг (йэки сарыг) рэуешендэ яцгыраган булырга те-йеш, сенки ул Ьарыкташ атамаИында Иакланып, ныгынып калган, тик Иацгырау тартынкы (-т ене) йогонтоИонда -г ене -к ененэ эйлэнгэн (кире ассимиляция куренеше) Иэм Иарык Иу?енэ окшаш Иу? барлыкка килгэн. Тимэк, Ьарыкташ ул кары-таш тигэнде ацлата. Ысынлап та, тауИы?-урман-Иы? ялан яктары, комло-ташлы ер?эр йэй кендэре Иап-Иары тед ала бит. Ьары, оло сифаттарынын азагындагы -г ененец булыуы ошо Иу??эр?эн яИал-ган кылымдар?а куренэ: каргащы (карыг-ащы), ологащы (олуг-ащы). Э бына Саратов (русса) кала-Иыныц исеме барлыкка килгэндэ, Иары сифаты-ныц а?агындагы -г елеше кулланылмаган, тешеп калган: Иары тау = Ьарытау (рустар у??эренсэ Саратов тип у?гэрткэндэр).

Тагы бер топонимга галимдар?ыц игтибар иткэне юк: Белорет районында Ассы тигэн ауыл бар. Ауылдыц оло кешелэре ауыл исемен Иу?ып ике «с» менэн эйтэ. Ошо ауылда тыуып удкэн БДУ доценты Флур Шэрифулла улы Сибэгэтов ауылдыц исеме буйынса тубэндэгелэр?е эйтте: элегерэк бар ауыл халкы Ассы тип Иу?ып эйтэ торгайны. Эммэ ауыл исемдэре буйынса бер ки-тап сыккас (э унда Асы тип я?ылгайны), халык Иу?май гына Асы тип эйтэ башланы. Тимэк, халык борон-борондан ауыл исемен Ассы тип Иу?ып эйткэн. Беген дэ куптэр шулай эйтэ. Сэбэбе — терки телдэренец тубэндэге бер у?енсэлегендэ: акад. В.А. Гордлевский у?енец бер хе?мэтендэ, терки телдэрендэге 50 Ианыныц тарихын тикше-реп, уныц боронго терки телендэге кул мэгэнэИен белдергэн эли Иу?енэн килеп сыккан, тип радлай [10, 325-се б.]. Ысынлап та, боронго тэутормош кешеИенец иц тэуге Ианау коралы булып уныц кулы хе?мэт иткэн. Башкорт телендэ беген дэ иле тигэн улсэу берэмеге бар. Йэки бе??э Эли-

баев тигэн фамилия йыш осрай, уныц мэгэнэИе Кулыбаев тигэнгэ тап килэ, сенки эли кулы тигэн Иу?. Бе??э Кулыбаев фамилияИы ла бар: Сэлих Кулыбаев исемле шагирыбы? бар ине, тик уны урыдлаштырып Сэлих Кулибай, тип йереткэн булабы?. Э ницэ эли йэки иле Ианыныц урта-Иындагы тартынкы енде Иу?ып эйтэбе?? Терки телдэрендэ Иандар?ы, исемдэр?е, сифаттар?ы И.б. Иу??эр?е игтибар менэн бадым яИап эйткэндэ, улар?ыц уртаИындагы тартынкыны Иу?ып эйтеу гэ?эте бар: беррэу, иккэу, вссэу, бишшэу, еттэу И.б. Бик хэттэр кеше ине заманында... Эй мат-тур за инде уныц кызы! И.б. Проф. Ж.Г. Кейек-баев та Иандар?ыц тартынкыларыныц Иу?ылыуын таныган: «Башкорт телендэ теп Иэм рэт Ианда-рыныц тамырындагы тартынкылар?ыц Иу?ылыуы (удвоение терминын кулланган) предметтар?ы игтибар менэн Ианаганда була, мэдэлэн: беррэу, иккэу, ессэу, дурттэу, бишшэу, еттэу, Иигге?, туггы? (йэки икке..., етте)» [9, 325-се б.].

Башкорт телендэ илле Ианында гына тамыр-?агы тартынкыныц Иу?ылыуы ныгынып калган, э башка терки телдэрендэ бындай Иандар куберэк Иакланган: мэдэлэн, узбэк, уйгыр телдэрендэ икки, етти (йэтти), эзербайжан телендэ йедди, сэггиз, доггуз, узбэксэ саккиз, туккиз, уйгурса сэккиз, токкуз И.б.

Тимэк, Ассы атамаИындагы -с тартынкыИы-ныц Иу?ылып, шул кейенсэ ныгынып калыуы яратып эйтеу?эн калган.

Бер нисэ районда, шул идэптэн Гафури ра-йонында, 0?он кырла тигэн тау бар. Ж.Г. Ке-йекбаев у?енец «Тугандар Иэм таныштар» (1975) романында Ташбаткан кырлаИы тигэн атаманы идкэ алган. Фэн ку?легенэн караганда, кырла Иу?е кы?ыкИыныу тыу?ыра. Диалектологтар был ата-маныц -р аффиксы тешеп калган тигэн фекер?е эйтеп куялар (йэнэИе, тэуге варианты кырлар булган), э ницэ тешеп калган — ацлатма юк. А.А. Камалов у?енец идкэ алынган мэкэлэИендэ кырла атамаИыныц -ла аффиксын исем яИаусы ялгау тип Ианай. Лэкин, беренсенэн, исем яИау-сы ялгау?ар араИында -ла ялгауы юк; икенсенэн, кыр тамырынан ниндэй яцы Иу? яИалган, был Иорауга галим яуап э?лэмэгэн. Тимэк, 0?он кырла топонимыныц кырла елеше этимология-Иы ягынан асык тугел: кыр елеше у?енец мэгэнэИе менэн асык, телдэ ул кулланыла, тик -ла ялгауы-ныц мэгэнэИе асык тугел. Уны асыклау есен урал-алтай телдэренец сагыштырма-тарихи граммати-каларына, тимэк, проф. Ж.Г. Кейекбаевтыц хе?-

мэттэренэ мерэжэгэт итергэ тура килэ. Алдагы биттэрзэ курИэтелеуенсэ, тунгус-маньчжур тел-дэрендэ ин боронго ябай дейем алтай куплек курИэткестэре (-л, -р) Иакланган, улар беген дэ был телдэрзэ куплек аффиксы булып хезмэт итэлэр: эвенкий телендэ урэ «тау» — урэ-л «тау-зар», орон «болан» — оро-р «боландар».

Терки телдэрендэ, шул идэптэн башкорт те-лендэ лэ, боронго ябай дейем алтай куплек курИэткестэре бик боронго замандарза шул функ-цияла хезмэт иткэндэр. «Эммэ, эвенкий Иэм эвен телдэренэн айырмалы рэуештэ, терки телдэрзэ беренсел куплек аффиксы -л яйлап-яйлап узенен куплек мэгэнэИен югалткан. Шуга курэ -л ни-гезенэ билдэИезлек курИэткесе -а / -э килеп кушылган, Иеземтэлэ -ла / -лэ куплек аффиксы барлыкка килгэн, ул карасэй-балкар телендэ исемдэрзэ Иэм кыргыз теленен кылымдарында узенен куплек мэгэнэИен Иаклаган; мэдэлэн, карасэй-балкар телендэ кьнакь-ла «гости», арба-ла «телеги», саби-лэ «дети», кыргыз телендэ жаз-гы-ла (жаз-гы-л-а) «пишите» (вы все), иштеги-ле «сделайте» (вы все) [10, 171-се б.] — бына ниндэй Иыгымтага килгэн Ж.Г. Кейекбаев. Тимэк, кыдела атамаИындагы -ла аффиксы — боронго куплек аффиксы. Бындай атамаларза боронго формалар Иакланыусан була. А. Ализаденын курИэтеуенсэ, XIV—XVI быуаттарга караган язма комарткылар-зын телендэ куплек ялгауы йыш кына -ла /-лэ рэуе-шендэ осрай [11, 19-сы б.].

Эммэ тора-бара -ла / -лэ куплек аффиксы ла узенен куплек мэгэнэИен юя (югалта) башлай, ул мэгэнэне Иаклау, югалтмау есен -ла / -лэ ял-гауына боронго ябай дейем алтай куплек курИэткесе -р килеп едтэлгэн — бегенге куплек аффиксы -лар / -лэр барлыкка килгэн. Озон кырла атамаИында боронгорак куплек аффиксы (-ла / -лэ) Иакланган, сенки топонимик атама-лар узгэрмэусэн, тотороклорак була.

Хэзер кайИы бер диалектизмдарзын этимоло-гияИын тикшереп карайык. Беззэ диалекттарзын йэки айырым Иейлэштэрзен Иузлектэре бадылып тора. Уларза этимологияИы асык булмаган Иуззэр (диалектизмдар) йыш осрай. Мэдэлэн, 2002 йыл-да нэшер ителгэн диалекттар Иузлегендэ шундай Иуззэр бар: агла% (12-се бит), багыр (33-се бит), бугаттау (59-сы бит), быжых (64-се бит), игэлэш-тереу (94-се бит) И.б. Ьузлекте тезеуселэр был Иуззэрзен ниндэй Иейлэштэ кулланылыуын, мэгэнэлэрен бирэлэр, эммэ этимологияларына игтибар итмэгэндэр йэки аз игтибар биргэндэр.

Эйтэйек, игэлэштереу Иузе Эй Иейлэшендэ кул-ланылып, унын эйэлэштереу — приучить мэгэнэИе бар икэн. Ж.Г. Кейекбаевтын хезмэт-тэренэн куренеуенсэ, боронго терки телендэге -и ене башкорт телендэ -е (э) ененэ кускэн (ини — эне, ич — эс, тириг — тере), э -г (г) ене -й енен биргэн (М. Кашгари Иузлегендэ сигир, бэг — ба-шкортса кыйыр, бей [12, 62, 223-се б.], диалект-тарза мвгвш — эзэби телдэ мвйвш). Тимэк, игэлэштереу (эйэлэштереу) диалектизмында ендэрзен боронго варианты Иакланган. Аргаяш Иейлэшендэ бугаттау Иузе осрай, Иузлектэ унын мэгэнэИе та-маклау — задушить тип бирелгэн. Дередерэге бугаззау булырга тейеш, сенки Ж.Г. Кейекбаевтын курИэтеуенсэ, тартынкы ендэрзен кусеше тубэндэгесэ булган: т> д> з> з> й [9, 131-се б.]. Тимэк, бугаттау диалектизмындагы -т ене -з ененэ кусергэ тейеш. Ысынлап та, башка диа-лекттарза йэки Иейлэштэрзэ (Кызыл-Ьакмар) богаззау, эзэби телдэ богазлау Иузе бар. Тимэк, Аргаяш Иейлэшендэге бугаттау Иузендэ ендэрзен боронгорак варианттары Иакланган. Каризел Иейлэшендэ багыр Иузе кулланылып, Иузлектен авторзары унын мэгэнэИен бэгер (душа) тип тэржемэ иткэндэр (Иузлектен 33-се битен карагыз). Э бэгер Иузе узе кайзан килеп сыккан, был Иорауга Иузлектэ яуап юк. Боронго терки телендэ багыр Иузе булган, ул бауыр (печень) мэгэнэИен белдергэн, йэгни боронго -г ене -у (уау) ененэ кусэ: боронго терки таг башкорт телендэ тау Иузен бирэ. Э бэгер Иузендэ, яратыу Иузе булып хезмэт иткэнгэ, боронго -г ене Иакланган, едтэуенэ Иузынкылары нэзегэйгэн (эле лэ бэлэкэскенэм, бэпескенэм, тип яраталар). Тимэк, бэгерем Иузе бауыръм тигэнде анлата: эс-бауырым тип тэ яраталар бит. Йэгни, Каризел Иейлэшендэ Иакланган багыр Иузе боронго терки теленэн Иакланып калган. Аргаяш Иейлэшендэ аглах Иузе осрай. Эгэр зэ Иуз уртаИындагы боронго -г ененен башкорт телендэ -у (уау) ененэ кусе-уен идлэИэк, без хэзерге аулах Иузен алырбыз. Теньяк-кенбайыш Иейлэшендэ быжых Иузе кул-ланыла. Боронго терки телендэ Иуз башында йыш кына -б ене кулланылыр булган. Бегенге башкорт телендэ боронго -б ене -м ененэ кускэн: буц — моц, биц — мец, бин — мен. Тимэк, быжых диалектизмы хэзерге телдэ Иэм башка Иейлэштэрзэ мыжых рэуешендэ кулланылырга тейеш.

Шулай итеп, айырым диалекттарза, уларзын Иейлэштэрендэ боронго терки теленен фонетик узенсэлектэре (айырым Иуззэрзен боронго теркисэ

янFыpaшы, ойтелеше) haклaныycaн бyлa. Шyгa лa телден тapиxи ygeшeн ейpонгондо, yлap нык яpзaм ито; икeнce яктaн, телден тapиxи ygeш зa-кoндapынa тaянып, hOp диaдeктизмдын этим0л0-гия^ін acып бyлa.

XO3ep кaйhы бep фpaзeoлoгик ойтeмдоpзо генэ KyЛЛaHЫДFaH, бегенге кен кузлегенон MOFOHOЛOpЄ acык бyлмaFaн hy33Op3eH этимoлoгияhын acirn ^pamm. Эйтойек, телебеззо кєтз-кєтз кєтєк бул-дык, ємєт баглап, ат hуFapaм тигон ойтeмдоpзэ кв.meк, бaглan, hyгapaм hy33OpeHeH моFOнолоpe acirn тугел, yлap 0ш0 ойтeмдоp эceндо гено кyллaнылa (hbimip hyгapaм йоки brnamic бaглan эйтeмдэpe Юк), тимок, yлap бик 6opohfo hy3 бyлыpFa тейеш, йогни yлap xозepгe телдо ^кен кyллaныд-raH hy33Op3eH 6opohfo вapиaнты гьіш булыуы мемкин. Ыcынлaп тa, кє.єк hyзeндогe -m ене, ЖТ. Keйeкбaeвтын aлдa биpeлгон ендоpзeн кyceш фopмyлahынa (т> д> з> з> й) кapahaк, бегенге кендо -й енено ^cepre, о кє.єк hy3e узе квйвк pоyeшeндо янFыpapFa тейеш. Kеткон кеше, ыгсын-лaп тa, кейолep, янaлыp. Фopмyлaнaн EypeHeyeHcO, бегенге телдо могонолош кезек hy3e ло бyлыpFa тейеш, hом ул йонле телдо ло, языycыдap телендо ло ocpaй: «Юк бит, беген кетмогондо килеп ты-уып, кунелено кєзєк haдFaн xолдон aйный aлмaй 3a куя» (Н. Mycин. «^epey» // Лгизел. — POOP. — № lO. — 5-ce бит). «Kyнeлeндогe кєзєктзн кoтoлa aлмaны ШэpFиэ, готЬлы булды» (Э. Xоким. <^a-уилдан к0т0л0у Юк». — 0фе: Kитaп, POO4. — З9-cы бит). Тимок, татып кaлFaн фpaзeoлoгик ойтeмдоpзо теге йоки был hy33eH 6opohfo вapиaн-ты haгклaныycaн бyлa. Шyлaй итеп, квйвк hом квзвк hy33Ope бep cыгaнaктaн — бopoнгopaк кє.єк Ііузенон бapлыккa килгон. Элбитто, hOp бepeheнeн узенэ гено xac могоно нecколeгe (aйыpмahы) бap. Бep hy33OH ике hy3 яhaдыy Юлы менон до тел бaйый.

Xaлык телендэ эузем гено кyллaнылFaн ат hуFapaм ойтемено тyктaдaйык: унын м0F0H0he — a^n ^rnrara тешеpеп hiy эcepey, тигон hy3. Ьугарыу кышимы 0ш0 ойтем эceндо гено ocpaй, amipbM йоки бaшкa hyзбойдонeштоp эceндо кул-лaныдмaй (hыйыp hyгapaм ойтеме Юк), шуга эти-мoлoгияhы лa acirn тугел. Уны acii^ay еcен б0-poHFo теpки телено меp0Ж0F0т итэбез: унвд cye тигон hy3 булып, ул hiy тигон могононе aнлaтa. Пpoф. Ж.F. Keйeкбaeвтын xeзмоттоpeно куз haлhaк, 6opohfo теpки -г (г) ене бaшкopт те-лендо -у (yay) енено кycконeн кypepбeз: 6opohfo теpки hy3e maг башкopт телендэ may hy3eH биpгон, куп кэpзэш тeлдоpзо бындaй кyceш бyлмaFaн:

узбэк телендэ тог, эзербайжанда даг (был та-мыр Дагстан атамаИында Иакланган, Дагстан — тау иле тигэн Иу?). Тимэк, боронго суг Иу?е башкорт телендэ кыу Иу?ен биргэн, э ат Ьугарам эйтемендэ боронго суг тамырыныц -г ене Иак-ланган.

вмет баглап эйтеме лэ йыш осрай, тик уныц баглап Иу?е айырым кулланылмай, мэгэнэИе лэ, сыгышы ла асык тугел. Алдагы биттэр?э эйтеле-уенсэ, боронго терки телендэге -г (г) ене баш-корт телендэ йыш кына -й () ененэ кускэн. Тимэк, эйтемдэге баглап Иу?е башкорт телендэ байлап рэуешендэ эйтелергэ тейеш, эммэ -й ене янында калын Иу?ынкы Иэр вакыт нэ?егэйэ, шу-лай итеп, байлап варианты бэйлэп Иу?енэ эйлэнэ: емет бэйлэп мэгэнэИен белдерэ.

Кендэлек тормошобо??а эу?ем кулланылган ябай гына Иу??эр?ец этимологияИын тикшереу кы?ык кына Ие?емтэлэргэ килтерэ. Эйтэйек, баш-корт телендэ азаш (азаш тип бер исемде йереткэн кешелэргэ эйтэлэр) Иу?е бар. Уныц тамыры (а?), ялгауы айырылып тора. Был Иу? аз (мало) Иу?енэн барлыкка килгэн, тип уйларга мемкин, тик азаш Иу?енец мэгэнэИе аз Иу?е менэн бэйлэнмэгэн. 0ндэр?ец тарихи удешенэ караИак, -з ене боронго терки телендэге -т ененэ барып тоташа, сенки т> д> з> ?. Тимэк, азаш Иу?енец боронго яцгырашы аташ булган, э ат терки телдэрендэ исем мэгэнэИендэ лэ йерей. М. Кэрим «Улмэдбай» поэмаИында Улмэдбай атлы егет, тип я?а; йэки атка?анган укытыусы «исем ка?анган, мактаулы исем алган укытыусы» тигэнде ацлата.

Ьвйлэ Иу?енец этимологияИын асып карайык: уныц тамыры (Ией), ялгауы (-лэ) айырылып тора. Эммэ был Иу? квй (Иейеу) Иу?е менэн бэйлэнмэгэн булырга тейеш, сенки мэгэнэлэре бетенлэй тап килмэй. Ж.Г. Кейекбаевтыц хе?мэттэренэ ку? ИалИак, бегенге Иу? уртаИындагы -й ене катмар-лы удеш юлы уткэн: т> д> з> ?> й [13, 127-се б.]. Тимэк, квй Иу?енец боронгорак варианты квз / куз булырга тейеш, сенки боронго терки -в ене башкорт телендэ -у ененэ кускэн: боронго терки вд, вл башкорт телендэ ут, ул Иу??эрен биргэн [5, 101-се б.]. Тимэк, квйлэ Иу?е кузлэ Иу?енэн удешкэн. Телебе??э кузлэ Иу?е лэ Иакланган, тик уныц едтэлмэ тойго мэгэнэИе бар, шул едтэлмэ мэгэнэлэ ул кулланыла ла: «КэйнэИенец холкон белгэнгэ, ШэИурэ артык Иу?лэшмэне» (Н. Мусин. «Тенге усак яктыИы». — 0фе, 1982. — 96-сы бит). «Абдулла ла, эштец те?элерлек хэлдэ бул-маганын куреп, кыскырыбырак Иу?лэшэ башла-

ны» (P. Coлтaнгоpоeв. «Ayirn hayahi» // Ara-Зел. — POO4. — № lP. — 9P-ce бит).

Был моcьололо без бep ниcо т0п0нимик aтa-мaнын, м0F0H0he acык бyлмaFaн hy330p3eH, шул иgоптон диaдeктизмдapзын hом кaтып кaлFaн ойтeмдоpзо (фpaзeoлoгизмдapзa) haкдaнып кaд-raH apxaизмдapзын этим0л0гияЪын aciipra тьфыш-тык. Бынын еcен теpки hом бaшкa aдтaй телдо-peHeH ф0нетик hэм гpaммaтик зaкoндыктapын ^a^na-pirn) тapиxи 1юм caгыштыpмa пдaндa фaй-Зaдaндык, бигepэк то моpxyм 3yp Faдимыбыз ^0ф. Ж.F. Keйeкбaeвтын xeзмоттоpeн, тeopия-лapын, acыштapын мемкин тиклем тyлыpaк кул-лaндык, йогни без фapaз (гипoтeзa йоки вep-cия) ойтеу менэн гено етклэнмэнек, узебез ойткон hOp фeкepзeн деpеgлеген иgбaтлapFa ты-

pыштык. Fемyмон, бaшкopт теленен (бaшкa теpки тeлдоpeнeн до) бегенго тиклем ейpэнeлмэгэн, тикшepeлмогон «cepлe» кypeнeш-тоpeн a^a^iy еcен, шул иgоптон этим0л0гик эзлэнeyзэpзe унышлы бaшкapыy мaкcaтынaн, пpoф. ЖТ. Keйeкбaeвтын xeзмоттоpeн, acira-тapын, тeopиялapын фaйзaлaныpFa коpок. Бигepок то унын биддолeлeк-билдоheзлeк тeopияhы тел-де ейpэнeyceлэpгэ 3yp яpзaм итоcок. Был тeopи-яны фaйзaдaнмaйынca, тел бyйынca xeзмэт языу эшено тoтoнopFa яpaмaй.

Э^ЭБИЭТ

I. Kaмaлoв A.A. О топониме Урал, гидрониме Арал и термине арал // Вопросы географии. Местные географические термины. — М.: Мысль, 1971.

P. Kueкбaeв Дж.Г. Вопросы башкирской топонимики // Ученые записки БГПИ им. Тимирязева, вып. VIII, серия филологическая. — Уфа, 195б. — № P.

3. Бaшкopm АССР-ыньщ топонимдар Ьузлеге. — 0фе: Китап, 198O.

4. Xucaмumдuнoвa Ф.Г. Географические названия Башкортостана. — Уфа: Китап, POOT.

5. Maлoв C.E. Памятники древнетюркской письменности Монголии и Киргизии. — М.; Л., 1959.

6. Koнcmaнmuнoвa O.A. Эвенкийский язык // Языки народов СССР. Монгольские тунгус-мань-чжурские и палеоазиатские языки. — Л.: Наука, 19б8.

7. Maxмymoвa Л.Т. Мензелинский говор // Материалы по татарской диалектологии. — Казань, 19бР.

8. Блaгoвa Г.Ф. Тюркский аффиксальный плеоназм // Вопросы языкознания. — 19б8. — № б.

9. Киекбаев Дж.Г. Основы исторической грамматики урало-алтайских языков. — Уфа: Китап, 1996.

11. Anmade A. Категория числа в азербайджан-

10. Гордлевский В.А. Числительное 50 в турецком языке // Известия. Отдел литературы и языка, АН СССР. — М., 1945. — Т. 4.

ском языке. — КДА, Баку, 1996.

12. Девону луготит турк. — Ташкент, 1967.

13. Киекбаев Ш.Г. Башкорт теленец фонетика-

Ьы. — 0фе, 1958.

МеИим Иуззэр: Урал топонимы, «арал» терки-монгол термины, боронго терки теле, алтай телдэре, куплек аффикстары, плеоназм куренеше, билдэлелек-билдаЬезлек курЬэткестэре, диалектизмдарзьщ этимология-hbi, башкорт фразеологизмдары.

Key words: the toponym Urals, the Turkic-Mongolian term «aral», the Old Turkic language, the Altaic languages, affix of plurality, pleonasm, definiteness-indefiniteness markers, dialect word etymology, Bashkir phraseological units.

The article is devoted to the vexed questions of the etymology of some Bashkir words. The authors offer their own hypothesis of the origin of Bashkir toponyms, dialect words and components of some phraseological units and confirm their deductions mentioning cogent facts from other Turkic languages in their present-day state and in their past. At the same time the authors makes good use of comparison and historical method.

AKhmer M. Aznabayev, Zulfiya A. Ulikanova

ON2ETIMOLOGY2OF2SOME2WORDS

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.