Научная статья на тему 'Personal pronouns, their grammatical nature and historical development'

Personal pronouns, their grammatical nature and historical development Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
65
9
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ЗАТ АЛМАШТАРЫ / СЕРЛЕ КүРЕНЕШТәР / КИЛЕШ АФФИКСТАРЫ / ТАРИХИ үçЕШ / -Л ЭЛЕМЕНТЫ / PERSONAL PRONOUNS / MYSTERIOUS PHENOMENA / CASE AFFIXES / HISTORICAL DEVELOPMENT / THE ELEMENT

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Aznabaev Akhmer M., Mustafma Injy N.

The problem discussed in the article is connected with not fully studied phenomena of affixes of pronouns comparing them with noun affixes. It may be useful for both students and school teachers.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «Personal pronouns, their grammatical nature and historical development»

ЗАТ АЛМАШТАРЫ, УЛАРЗЫЦ ГРАММАТИК ТЭБИГЭТЕ ЬЭМ ТАРИХИ У^ЕШЕ

Ьэр бер тел — бик катмарлы организм. Уныц бик куп «серле» куренештэре була. Мэрхум проф. Ж.Г. Кейекбаев терки телдэрзэ бик куп «серле» куренештэргэ тап була Иэм уларзы асыу есен зур кес Иала. Узенец Иуцгы хезмэтендэ былай тип язган: «Терки телдэрзец бик куп серле (автор загадочные тигэн термин кулланган. — Э.А., Ы.М.) куренештэре авторзы (йэгни Ж.Г. Ке-йекбаевтыц узен. — Э.А., Ы.М.) башка алтай телдэрзец (монгол Иэм тунгур-маньчжур телдэр-зец) факттарына мерэжэгэт итергэ мэжбур итте» [I, 10-сы б.].

Тимэк, профессор Иэр бер телдэ бегенге кен кузлегенэн Иэм уз телецдец факттарына гына та-янып ацлатып булмай торган куренештэрзец бу-лыуын таныган. Шуга ла ул узенец хезмэтендэ алтай телдэренэ генэ тугел, урал (угыр-фин Иэм самодий) телдэренэ лэ мерэжэгэт иткэн.

Башкорт телендэге серле куренештэрзец бе-реИе зат алмаштарына, уларзыц килеш менэн узгэреу узенсэлектэренэ Иэм тарихи удешенэ кай-тып кала: уларзыц килеш ялгаузары (аффикста-ры) исемдэрзекенэ Караганда кыдкарак. Сагыш-

тыраиык:

Теп. к. мин (алмаш) тин (исем)

Эйэлек к. мин-ен тин-ден

Тебэу к. мин-э тин-гэ

Тешем к. мин-е тин-де

Сыганак к. мин-эн ТИН-ДЭН

Урын-в. к. МИН-ДЭ тин-дэ

Куренеуенсэ, алмаштыц эйэлек, тебэу, тешем, сыганак килештэрзэге ялгаузары кыдкарак, урын-вакыт килештэ генэ алмаш менэн исемдец ялгау-зары тап килэ: мин-дэ — тин-дэ.

3-се зат алмашыныц (ул) килеш менэн узгэре-шендэ икенсе терле узенсэлектэр бар. Сагышты-

райык:

Теп к. ул (алмаш) бал (исем)

Эйэлек к. у-нын бал-дын

Тебэу к. у-га бал-га

Тешем к. у-ны бал-ды

Сыганак к. у-нан бал-дан

Урын-в. к. у-нда бал-да

Ул алмашыныц ялгаузары исемдэрзеке менэн Иан ягынан тап килэ, йэгни кыдка тугел, урын-вакыт килештэ хатта озонорак та (у-нда — балда), тик фонетик яктан гына айырылалар: у-ныц — бал-дыц. Татар телендэ фонетик яктан да тап килэлэр: а-ныц — бал-ныц, а-ны — бал-ны. Ул алмашыныц килеш менэн узгэрешендэге теп узен-сэлек — уныц азагындагы -л элементы (елеше) тешеп кала, йэгни кетелгэн ул-дыц, ул-га, ул-да И.б. формалары барлыкка килмэй.

Зат алмаштарыныц был узенсэлектэрен (серен) хэзерге тел гилеме кузлегенэн ацлатып бул-май. Ысынлап та, бер монографияла ла, дэрес-лектэрзэ лэ, хатта 1981 йылда Мэскэузэ бады-лып сыккан академик грамматикала ла (проф. Э.Э. Юлдашев редакцияИында) зат алмаштарыныц Ианалып кителгэн узенсэлектэренэ игтибар итмэгэндэр. Быны ацлатыу есен уларзыц тарихи нигезенэ, артабангы удешенэ Иэм башка кэрзэш телдэргэ таянырга кэрэк. Билдэле булыуынса, бынан бик куп йылдар элек бейек алтай теле булган, Иуцгарак ул ес теркемгэ — гаилэгэ (терки, монгол Иэм тунгус-маньчжур телдэренэ) буленгэн, шуга ла уларзы берлэштереп, дейем бер телдэн барлыкка килеузэрен идкэ алып, ал-

А$набаев Эхмэр Мехэмэтдин улы, педагогия фэндэре кандидаты, М. Акмулла исемендэге Башкорт дэулэт педагогия университеты профессоры

Мостафина Ынйы Фэнис кы$ы, М. Акмулла исемендэге Башкорт дэулэт педагогия университетыныц 3-св курс студенты

©А?набаев Э. М., Мостафина Ы.Ф., 2010

тай телдэре тип йеретэлэр. Уларзыц кэрзэш телдэр булыуына телселэрзец кубеИе беген шиклэнмэй.

Ошо дейем алтай телендэ зат алмаштары кыдка, йэгни би (мин), си (Иин), о /у (ул) рэуешендэ генэ булган, тип ышаныслы эйтеп була. Деред, боронго алтай телендэ язылган комарткылар юк, бэлки, был телдец язмаИы ла булмагандыр. Эммэ боронго алтай теленец 1-се Иэм 2-се зат алмаштары бегенге монгол Иэм тунгус-маньчжур телдэрендэ бер ниндэй узгэрешИез Иакланган.

Эйтэйек, бегенге эвенки телендэ би (мин), си (Иин), эвен телендэ би (мин), Ни (Иин); калмык телендэ би (мин), чи (Иин) И.б. алмаштары уз функцияларында кулланыла. Монгол Иэм тунгус-маньчжур телдэре, дейем алтай теленэн айы-рылып киткэс, терки телдэргэ караганда, аз узгэргэндэр, уларза алтай теленец боронго фонетик Иэм морфологик билдэлэре куберэк Иаклан-ган, сенки был телдэрзец вэкилдэре, айырым-айырым йэшэп, уз-ара аралашмагандар, Иан ягынан куп булмаИалар за, киц территорияла та-ралып йэшэгэндэр. Уларзыц язмаИы ла булма-ган. Э терки телле кэбилэлэр уз-ара ойошоп, дэулэт короп, уззэренец язмаИын булдырып, бай язма комарткылар калдыргандар. Уларзы Орхон-Йэнэсэй язмалары тип тэ йеретэлэр. Уззэренен тарихын, эзэби эдэрзэренец елгелэрен зур йыл-галарзыц кая таштарында уйып язып калдырган-дар. Археологтарзыц эйтеуенсэ, был язмалар яцы эраныц У—УШ быуаттарында язылган. Бэлки, кагызга язылган комарткылары ла булгандыр. Был комарткыларза зат алмаштары бер аз катмарлан-ган, йэгни уларзыц азагына яцы элементтар ки-леп едтэлгэн: 1-се Иэм 2-се заттарза -н, 3-се зат-та -л курИэткесе эйэреп, бин, син, ол алмаштары барлыкка килгэн. С.Е. Малов уларзы бан, сан, ол тип курИэткэн [2]. Был курИэткестэрзец едтэле-уен, уныц сэбэбен без шулай ацлатыр инек: бо-ронго терки телендэге Иуззэр, уларзыц грамматик формалары дейем, киц мэгэнэле булган. Был турала куренекле тюрколог Э.В. Севортян былай тип язган: «"КайИы бер телдэрзец боронго удеш бадкысында телэк к^хлым менэн килэсэк заман кылымдыц, хэзерге Иэм килэсэк заман кылым-дарзыц (идке эзербайжан, идке терек, идке узбэк телдэрендэ) араИында кэтги айырма булмаган. Уларзыц мэгэнэлэре буталыу кайИы сакта уларзы белдергэн формаларзыц тоторокло булмауына Иэм буталыуына килтергэн» [3, 22-се б.]. Проф. М.Ш. Рагимов та Э.В. Севортяндыц фекерен кеуэтлэй: «Хэзерге эзэби телдэ конкрет грамма-

тик мэгэнэне узендэ ныгыткан кылым формала-ры боронго заманда куп мэгэнэле булган» [4, 8-се б.]. Деред, галимдар фекерзэрен кылымдар-га карата эйткэндэр. Боронго алтай теленэн кусеп калган зат алмаштарыныц да мэгэнэИе дейем, киц булгандыр, э кешенец ацы, фекере удкэн, ка-миллашкан Иайын, теле лэ узгэрэ, байый бара, дейем (абстракт) мэгэнэле формаларзыц мэгэнэлэре асыклана, конкретлаша бара. Шуга курэ лэ боронго терки телендэ 1-се Иэм 2-се зат алмаштары боронго билдэлелек -н кур-Иэткесен, 3-се зат алмашы -л курИэткесен кабул иткэн, э -л боронго куплек-билдэИезлек курИэткесе булып Ианала. Хэзерге тунгус-маньчжур телдэрендэ -л аффиксы узенец куплек мэгэнэИен Иаклаган: урэ (тау) — урэ-л (таузар), када (зур тау) — када-л (зур таузар). 3-се зат алмашы, билдэИез зат булгас, -н билдэлелек аф-фиксын кабул итэ алмаган.

Терки телдэренец кайИыларында боронго дейем алтай теленец 3-се зат алмашы Иакланган. Мэдэлэн, эзербайжан, кумык, гагауз, кырым та-тарзары, узбэк, уйгыр телдэрендэ беген дэ был алмаш о (йэки у) рэуешендэ кулланыла.

Хэзер инде зат алмаштарындагы килеш ялгау-зарыныц кыдка булыуын ацлатып була: ми-н-ец, мин-е И.б. Проф. Ж.Г. Кейекбаевтыц радлауынса, боронго ябай килеш аффикстары Иуззец тамыры-на туранан-тура кушыла алмай, уга иц башта бил-дэлелек курИэткесе кушылып, билдэлелек нигезе яИалырга тейеш. «... -а (-э) элементы ата-г «отца» тибындагы боронго терки телдэге билдэле тешем килешкэ едтэлгэн: ата-г-а > ата-га «отцу, на отца, к отцу». Шулай итеп, ата-г тибындагы форма ата-га йэки мал-га (мал-ыг-а) тибындагы тебэу-йунэлеш килеш есен билдэлелек нигезе булып хезмэт итэ», — тип язган Ж.Г. Кейекбаев узенец бер хезмэтендэ [5, 11-се б.].

Тимэк, боронго алтай теленец би, си алмаш-тарына килеш аффикстары кушылыр алдынан иц тэузэ билдэлелек курИэткесе эйэрергэ тейеш: би+н, си+н, шулай итеп билдэлелек нигезе яИа-ла. Орхон-Йэнэсэй язмаларында инде бан, сан (мин, Иин), йэгни боронго билдэлелек курИэткесен (-н курИэткесен) кабул иткэн зат алмаштары хэрэкэт иткэн булган. Был билдэле нигезгэ боронго ябай килеш аффикстары кушыла алган: мин-е, мин-ец, миц-э И.б. Бер билдэлелек курИэткесе (-н курИэткесе) кушылгас, икенсе билдэлелек курИэткесенец (исемдэрзэге кеуек -д) кушылыуы кэрэкмэй, йэгни мин-де, мин-дец, мин-

гэ фopмaлapы бapлыккa килэ aлмaй. Э ypын-в. килештэ генэ икeнce -д билдэлелек кYphэткece эйэpгэн: мин-дэ, cенки, был икеже билдэлелек кYphэткece ,кymылмaha, ypын килєш тебэу ки-лєш менэн тaп килep инє: мицэ — минэ, yлap?ын мэFЭнэлэpe бyтaлa бamлap инє. ^мэк, мин, hm aлмaштapы тapиxи ку?лектэн ябaй hY??эp тугел: 6opohfo дейем aлтaй aлмamтapы (би, си aлмaштa-pынa) б0p0HF0 билдэлелек ^pho^^ce (-н кYphэткece) кушылып яhaлFaн. Xo?epre aлмaш-тap?a -н кYphэткeceнeн билдэлелек мэFЭнэhe юйылFaн, ул тaмыpFa 'кушылып киткэн (пле0-нaзм), эммэ килeштэp фopмaлaшкaн ocop?a -н кYphэткeceнeн билдэлелек ^pho^ece функция-hындa ,кyллaнылыyы дayaм иткэн бyлFaн, myra лa ушн hyn тaFы бep билдэлелек ^pho^ece ^ym^a aлмaFaн. З-cе зaт aлмaшы (ул йэки oл) килеш менэн Y?гэpгэндэ, унын a?aFындaFы -л ^Faybi тешеп кaлa: ул — у-ныц, y-ea, у-ны, у-тн, y-^a, йэFни кетелгэн тубэндэге фopмaлap (ул — ул-дыц, ул-ea, ул-ды ^б.) бapлыккa килмэгэн, cенки, aлдa эйтeлeYeнcэ, -л ^phoreece б0p0HF0 aлтaй куплек (билдэhe?лeк) кYphэткece булып haнaлa, myra лa килeштэp?eн билдэлелек ниге-?ен яhaй aлмaй. Билдэлелек ниге?ен б0p0HF0 билдэлелек кYphэткecтэpe — тешем килеш aф-фикcтapы -н hэм -г кYphэткecтэpe генэ яhaй aлa: у-н-ы, у-н-ыц, у-г-a, у-н^н, у-н^a. "KMhbi бep hейлэштэp?э yгa aлмaшы ypbmbma ущ (ут) aл-мaшы ,кyллaнылa. Икehe лэ деpеg hэм зaкoнлы кYpeнeш, cенки -н (ц) hэм -г (г) кYphэткecтэpє 6opohfo билдэлелек, йэки тешем килеш aффикc-тapы бyлFaн. Шyлaй итеп, З-cе зaт ул aлмaшы-нын cepeн, ЙЭFHИ килеш менэн Y?гэpгэндэ унын aja^^a^ -л ялгауынын -н (-ц) йэки -г к^отке^ тэpe менэн aлмaшыныyынын cэбэбeн, шyлaИ гыш a^aibipFa мемкин.

Уpaл-aлтaй тeлдэpeндэгe зaт aлмaштapынын куплек яhaлышындa лa cepлe кYpeнeштэp бap. Эйтэйек, м0нг0л hэм тyнгyc-мaньчжyp тeлдэpeндэ aлмamтap?ын бepлeгeндэгe тap hy?ынкылap?ы кин hy?ынкылap менэн aлмaштыpыy yлap?ын купле-ген яhaй. Ж.F. Keйeкбaeв шyндaй миgaлдap?ы килтepэ: дoгyp телендэ: би (мин) — бa (бе?), ин (ул) — aн ^ap); эвенк телендэ: би (мин) — бу (бе?), си ^ин) — су (he?); эвен телендэ: Ы ^ин) — hy (he?). Эвенк 1юм эвен тeлдэpeндэ у 1у?ыН'кы-hы кин hy?ынткы булып haнaлa, э дoгyp телендэ, шyлaй ук теpки тeлдэp?э лэ кин І^ьінкьі ендэp булып a-э hy?ын,кылapы ныFынFaн. Зaт aлмaш-тapынын З-cе зaт aлмaшынын бepлeгe ул йэки on

pЭYeшeндэ ныFынFaн, э был aлмaштын куплегє тaтap, кapaим, кыpFы? тeлдэpeндэ aлap фopмa-hын aлFaн, йэFни aлмaштap?ын бepлeгeндэгe у йэки o тap hy?ынткылapы куплегендэ a кин 11у?ын-кыЬы менэн aлмaшынFaн. ^мэк, TCacaH^ip бик 6opoh зaмaндap?a теpки тeлдэp?э лэ aл aлмaшы булып, унын куплек мэFЭнэhe бyлFaн: ул (oл) бepлeгe; aл куплеге бyлFaн бyлыpFa тейеш. Эммэ теpки тeлдэp?э плeoнaзм кYpeнeшe кеоле, йэFни вaкыт утеу менэн aл aлмaшы у?енен куплек мэFЭнэheн ЮFaлтa бamлaFaн (эйткэндэй, пpoф. H.X. MэкcYтoвaнын кYphэтeYeнcэ, Meйэc hейлэшeндэ м aлмamы ^y^a^^^m дayaм итэ, тик ул куплек мэFЭнэheн ЮFaлткaн), myra ^po, унын куплек мэFЭнэheн ha'raay еcен, тaFы бep 6opohfo куплек — билдэhe?лeк мэFЭнэheн бел-дepeYce a кин 1у?ын,кы1ы килеп едтэлгэн 1эм куплек мэFЭнэлe aлa aлмaшы бapлыккa килгэн. Бегенге кapacэй-бaлxap телендэ был aлмaш у?енен куплек мэFЭнэheн ЮFaлтмaFaн. Бaшкa теpки тeлдэp?э aлa aлмaшы у?енен куплек мэFЭнэheн ЮFaлтa бaшлaFac (плeoнaзм), 6opohfo куплек кYphэткece -pкилеп едтэлгэн: aлa+p. Tимэк, тa-тap телендэге бегенге э?эби телгэ aлынFaн фop-мaны (aлap) тapиxи ку?лектэн деpеg тип haHapFa rapOR Э бamxopт фopмahын (улap^) был ку?лектэн деpеg фopмa тип haнaп бyлмaй; эйткэндэй, бep бamткopт тa yлap тигэн aлмaшты ,кyллaнмaй.

Зaт aлмamтapынын куплеген яhaFaн был юлды (тap hy?ын,кылap?ы кин hy?ын,кылap менэн aл-мamтыpыy юлы) Ж-F. Keйeкбaeвтын билдэлелек-билдэhe?лeк тeopияhы менэн aнлaтып бyлa. Был, бейек тeopия бyйынca, ypaл-aлтaй тeлдэpeндэ, шул идэптэн бamткopт телендэ лэ, кин 1у?ынкы-лap (a-э) (йэки ag^i кYтэpeлeш ендэpe) 6opoh-бopoндaн билдэ!е?лекте, тимэк, куплекте, э тap hy?ынткылap ( 0, е, у, у, ы, и) (едке кYтэpeлem енцэpe), киpeheнcэ, билдэлелекте бeлдepeY еcен кyлaИлaшткaн бyлFaн. Пpoфeccop?ын pagлayынca, <^у??ен a?aFынцaFы a / э кин hy?ынткылapы ^ед-метта (иceмгэ) 6илдо1є?лєк мэFЭнэheн биpэлэp. Шу^ кYpэ, иceмгэ билдэлелек мэFЭнэheн би-pepгэ кэpэк бyлFaндa, кин hy?ын,кылap тap hy?ынткылap менэн aлмaшынa» [б, lO8-ce б.]. Был тeopиянын caFылышын йэки xэpэкэт итеуен xэ?epгe бaшткopт теленен гpaммaтик те?елешендэ лэ кYpeп бyлa; эйтэйек, куплек, шapт кылым, шahитhы? уткэн зaмaн xo6op кылым ялFay?apындa иpeн гapмoнияhы haклaнмaй: mopмoшoнoц — лэкин mopмoшmap (^ен гapмoнияhы бyйынca mopмoшmop бyлыpFa тейеш ине); mop^o, Kemme —

лэкин торНа, квтНэ (торНо, квтНв формалары барлыкка килмэй); тотондо, боролдо, квтвлдв — лэкин тотонган, боролган, квтвлгэн: был грамматик формалар билдэИез (шаИитИыз) эш-хэлде белдерэ, шуныц есен аффикстары составында, билдэИезлек курИэткесе буларак, киц Иузынкы-лар (а-э) килэ.

Алтай телдэренец кайИыларында, бигерэк тэ терки телдэрзэ, зат алмаштарыныц куплеге икенсе юл менэн яИалган: боронго ябай зат алмаштарына (би, си, о / у) боронго беренсел, ябай куплек аф-фикстары кушылыу юлы Иайланган: би+з, си+з, о+л (у+л). Боронго терки и ене башкорт Иэм татар телдэрендэ е (э) ененэ кускэн, терки телдэрзец кубеИендэ бындай кусеш булмаган. КайИы бер Иейлэштэрзэ бед, сед формалары осрай, был хэл тэбиги, сенки з (з) ендэре боронго т ененэн яИалган.

Ж.Г. Кейекбаевтыц курИэтеуенсэ, боронго терки телендэге т ененец тубэндэгесэ сиратла-шыуы булган: т>д>з>з>й [7]. Боронго терки телендэге адак (атак), атыг, адгыр, кутук Иуззэре башкорт телендэ азак (айак), айыу, айгыр, козок (койок) Иуззэрен биргэн. КайИы бер Иейлэштэрзэ коток Иузе кулланыла, тимэк, был Иуззэ боронго терки т ене Иакланган.

Э т ене боронго дейем урал-алтай куплек курИэткесе булып Ианала. Ул узенец куплек мэгэнэИен монгол Иэм угыр-фин телдэрендэ Иаклап калган: калмык телендэ эмчи (врач) — эмчит (врачтар), эйткэндэй, башкорт телендэ имсе Иузе бар, тик уныц мэгэнэИе тарайган, эммэ да-уалаусы мэгэнэИе Иакланган. М. Кашгари Иузле-гендэ тэгин (царевич) — тэгит (царевичи), угыр-фин телдэренэн мидалдар: фин телендэ {а1о (йорт) — tаlоt (йорттар), юр]а (китап) — кiрjаt (ки-таптар). Билдэле тюрколог В.Л. Котвичтыц рад-лауынса, «иц боронго комарткыларзы — орхон язмаларын тикшереу хэзерге берзэн-бер куплек ялгауы булган -лар аффиксыныц Иирэк кулла-нылганын курИэтэ: уныц менэн бер катарзан -т, -з, ан//дн, -гун-гян аффикстары ла файзаланыл-ган» [8, 326-сы б.]. Шулай итеп, кайИы бер Иейлэштэрзэ осраган бед-сед алмаштары законлы куренеш, улар боронгорак бит-сит формалары-нан барлыкка килгэн, сенки алда эйтелгэн т>д>з>з>й сиратлашыуы булган. Тимэк, без-Нез алмаштары тарихи кузлектэн ябай Иуззэр тугел: уларзыц тамырында боронго алтай теленец алмаштары (би-си) ята, ошо тамырга боронго урал-алтай куплек курИэткесе булып хезмэт иткэн т

ененэн сиратлашып барлыкка килгэн -з (татар И.б. телдэрзэ -з) аффиксы килеп кушылган.

Зат алмаштарыныц куплеге, килеш менэн узгэргэндэ, исем калыбы менэн узгэрэлэр, йэгни уларзыц ялгаузары берлек формаларындагы кеуек кыдка тугел: мин-ец — без-зец, мин-е — без-зе И.б. Татар телендэ: мин-ем — без-нец, мин-е — без-не И.б. Куренеуенсэ, без алмашына туранан-тура бо-ронго саф килеш аффикстары кушыла алмай, мэдэлэн, без-ец, без-е, без-э формалары барлыкка килмэй, сенки алмаштыц нигезенэ башта билдэ-лелек курИэткесе кушылырга тейеш, алда эйтеле-уенсэ, -з курИэткесе боронго куплек, тимэк, билдэИезлек курИэткесе булып Ианала, ул бил-дэлелек нигезен яИай алмай. Шуга ла без алмашы-на боронго билдэлелек курИэткесе кушылыр-га тейеш; э был функцияла боронго тешем килеш аффикстары (-н, -г, -т) кулланыла; татар телендэ был асык куренэ: без-н-е, без-г-э, без-д-эн (-д — боронго -т курИэткесенец сиратлаш-кан варианты). Башкорт телендэге (без-зец, без-зе, без-зэн) -з — боронго -т тешем килеш аффиксыныц сиратлашкан варианты, сенки т>д>з>з>й.

Был мэкэлэлэ без зат алмаштарында булган серле куренештэрзе курИэтеп, уларзы ацлатырга тырыштык, сенки студенттар Иэм аспиранттар гына тугел, укыусылар за был мэсьэлэ буйынса Иорау-зар биреп куя. Тимэк, укытыусыларга ла был мэкэлэ ярзам итер, тип ышанабыз.

Э^ЭБИЭТ

1. Киекбаев Дж.Г. Основы исторической грамматики урало-алтайских языков. — Уфа: Китап, 1996.

2. Малое С.Е. Памятники древнетюркской письменности Монголии и Киргизии. — М.; Л., 1989.

3. Севортян Э.В. Современное состояние и некоторые вопросы исторического изучения тюркских языков в СССР // Вопросы методов изучения истории тюркских языков. — Ашхабад, 1961.

4. Рагимов М.Ш. История форм наклонений глагола в азербайджанском языке // ДДА. — Баку, 1966.

5. Киекбаев Дж.Г. Программа курса «Историческая грамматика башкирского и татарского языков». — Уфа: БГУ, 1967.

6. Киекбаев Дж.Г. Введение в урало-алтайское языкознание. — Уфа: Башкнигоиздат, 1972.

7. Кейекбаев Ж.Г. Башкорт теленец фонетика-Ьы. — 0фе, 1958.

8. Котвич В.Л. Исследования по алтайским языкам. — М., 1962.

МвИим Иуззэр: зат алмаштары, серле куренештэр, килеш аффикстары, тарихи у?еш, -л элементы. Key words: personal pronouns, mysterious phenomena, case affixes, historical development, the element I.

Akhmer M. Aznabaev, Injy N. Mustafina

PERSONAL PRONOUNS, THEIR GRAMMATICAL NATURE AND HISTORICAL DEVELOPMENT

The problem discussed in the article is connected with not fully studied phenomena of affixes of pronouns comparing them with noun affixes.

It may be useful for both students and school teachers.

К сведению читателей

Вышла книга:

Вахитова Р.К., Искужина Ф.С., Ибрагимов Г.Д., Рахимова Э.Ф., Фазлытдинов Р.Т. Самоучитель башкирского языка. Учебное пособие / Р.К. Вахитова, Ф.С. Искужина, Г.Д. Ибрагимов, Э.Ф. Рахимова, Р.Т. Фазлытдинова. — Уфа: АН РБ, Гилем, 2010. — 216 с. — КВМ 978-5-7501-1097-1

Книга содержит абсолютный минимум грамматических правил, терминов и около 2 000 наиболее употребительных слов; включает в себя элементарные тексты, в том числе страноведческого характера.

Курс предназначен для тех, кто желает самостоятельно изучать башкирский язык за короткий срок или пополнить свои знания по башкирскому языку.

Г К. Кипят Ф.С.

С AW KMlI'[ ( AI) BAOikupckoro ЯЗЫКА

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.