Научная статья на тему 'Reflection of the urbanization process in contemporary Bashkir prose'

Reflection of the urbanization process in contemporary Bashkir prose Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
46
13
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
УРБАНИЗАЦИЯ / УРБАНИЗМ / ХУДОЖЕСТВЕННОЕ ВОПЛОЩЕНИЕ ГОРОДСКОЙ КУЛЬТУРЫ / МОТИВ НОСТАЛЬГИИ / ПРОБЛЕМА ОДИНОЧЕСТВА / НАЦИОНАЛЬНЫЙ ХАРАКТЕР / URBANIZATION / URBANISM / ARTISTIC EMBODIMENT OF URBAN CULTURE / THE MOTIF OF NOSTALGIA / THE PROBLEM OF LONELINESS / THE NATIONAL CHARACTER

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Marakanova Leisan I.

The article is devoted to the problem of artistic embodiment of urbanization in modern Bashkir prose. The author marks that it is one of the most important tendencies for the development of a literary process. Facts got in the course of the research show that the Bashkirs' consciousness changed under the influence of urbanization that was reflected in the nation's mentality on the whole. We may say that the national outlook was reflected in the fiction, in Bashkir prose in particular.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «Reflection of the urbanization process in contemporary Bashkir prose»

ХЭ^ЕРГЕ БАШТСОРТ ПРОЗАЬЫНДА УРБАНИЗАЦИЯ ПРОЦЕСЫНЬЩ САГЫЛЫШЫ

Башкорт прозаИында урбанизация темаИы терле бадкыслы о?айлы эволюция кисерэ. 1920— 1940 йылдар?агы урбанизация темаИы сэйэси королоштар, алмашыныу, Граждандар Иугышы Ие?емтэИендэ халык тарафынан кисерелгэн рухи Иэм сэйэси Иынылыштар призмаИы аша Иынлан-дырыла — йэмгиэттец королошо у?гэрэ, был, у? сиратында, халыктын кунеленэ тэьдир итмэй кал-май. 1950—1980 йылдар?а урбанизацияныц худо-жестволы Иынланышы социаль йунэлеш ала: баш-корт прозаИында производство романдары ижад ителэ Иэм улар?а, башлыса, процестыц тышкы билдэлэре (социаль объекттар те?елеуе, белем кимэленец кутэрелеуе, шэхестец у?аны алмашы-ныуы И.б.) едтенлек итэ. Был осор?а герой ?а, ысынбарлык та социологик характерна Иурэтлэнэ: урбанизациянын кинерэк Ьы?аттары сагылыш ала (тарихи кинлектэ кешенен яны профессиялар?ы у?лэштереуе, белемгэ ынтылыш, урбанизация процесынын йогонтоИо Ие?емтэИендэ кала Иэм ауылдын социаль йе?е у?гэреуе И.б.). Э хэ?ерге прозала кеше рухына, эхлаки-этик, интеллек-туаль кимэленэ йогонто яИау проблемалары, тимэк, эске билдэлэре, едкэ калкып сыга [1, 4-се б.]. Глобализация, урбанизация шарттарын-да кешенен у?билдэлэнешен табыу рух мэсьэлэлэре аша хэл ителэ: милли Иы?аттар юйыла барган сакта у?енден йе?енде, у?енсэ-лектэренде Иаклап калыу йэки улар?ан я?ыу, за-ман менэн бер катар атлау Иэм ул талап иткэн интеллектуаль, мэ?эни, этик кимэлгэ эйэ булыу И.б. Алда Ианап кителгэн проблемалар?ы Д. Бу-лэковтын «Гумер бер генэ» (1994), «Килмешэк» (1994), «Ту??ырылган тамук» (1996), Р. Байбула-товтын «Кисеу?э гармун тауышы» (1997), «Оятын-дан улмэй тор» (1993), Н. Мусиндын «Йырткыс тиреИе» (1996), Э. Эминевтын «Танкист» (2003), «Кытайгород» (2003) роман-повестарында курергэ була. Эдэр?эр?э миллилеккэ, рухка бэйле куре-нештэр?эн тыш ошо тешенсэлэр менэн айырыл-

гыИы? рэуештэ бэйле булган ер мэсьэлэИе лэ алгы планга сыга. Ер был роман-повестар?а бер ук вакытта намыд та, трагедияларга (социаль, рухи, мораль-этик) илтеусе юл буларак та Иынланды-рыла.

2002 йылгы Бетэ Рэсэй халык идэбен алыу мэглумэттэре буйынса башкорттар?ын яртыИы тиерлек калала йэшэй (47,5 %) [2, 22-се б.]. Милли характерен, шэхестен кала мэ?эниэте, кала мехите йогонтоИонда интеллектуаль, рухи яктан удеуе Иэм у?гэреуе, ниндэй табыштарга Иэм югал-тыу?арга тап булыуы, терле проблемаларга юлыгыу мэсьэлэлэре башкорт прозаИында кин Иынланыш алган. Ул, башлыса, Р. Байбулатовтын «Оятын-дан улмэй тор», «Кисеу?э гармун тауышы», Р. Камалдын «КэрИе? ир» (2001), «Таня — Тан-Иылыу» (1996) романдарында, X. Тапаковтын «Умырзая — я? сэскэИе» (2000) повесында сагы-лыш тапкан.

Урбанизация шарттарында милли у?анды Иынландырган мэсьэлэлэр роман-повестар?а кеше рухынын интеллектуаль, эхлаки-этик ка?аныш-тарын барлай. Д. Булэковтын «Ту??ырылган тамук», «Гумер бер генэ», Н. Мусиндын «Ьунгы солок» (1996), «Йырткыс тиреИе», Э. Эминевтын «Кытайгород», «Танкист», «Усман ташы» (2005), С. Шэриповтын «Зэнгэр катер» (2008) роман-повестарында урбанизация процесы бер ук ва-кытта йэмгиэтте, иктисадты, тарихты алга этэ-реусе лэ, шул ук вакытта кеше кунелен и?еусе, бер калыпка кыуыусы, рухи киммэттэр?е юйыу-сы кире каккыИы? кес буларак ку?аллана. Был эдэр?эр?е бер ук мотив берлэштерэ — ностальгия мотивы. Роман-повестар?а Иурэтлэнгэн ге-рой?ар?ын барыИы ла тиерлек теге йэки был сэбэптэр аркаИында калага юлыга Иэм тыуган тейэген юкИынып йэшэй.

Алда телгэ алынып кителгэн был сэсмэ эдэр?эр?ен бетэИендэ лэ тиерлек ер проблемаИы ?ур урынды алып тора: Э. Эминевтын ер?е кил-

Мараканова Лэйсэн Ишбулды кы^ы, «Агщел» журналыныц влкэн мвхэррире

ХЭЗЕРГЕ БАШКОРТ ПРОЗАЬЫНДА УРБАНИЗАЦИЯ ПРОЦЕСЫНЫЦ САГЫЛЫШЫ

83

мешэккэ Иатыу?ы кэу?элэндергэн «Кытайгород» повесы антиутопик жанр?а ижад ителИэ, Н. Му-синдыц «Ьуцгы солок» романында ауыл халкы-ныц мецйэшэр солокто замана сау?агэренэ Иатыу вакигалары тетрэндерерлек деталдэр яр?амында Иурэтлэнэ, С. Шэриповтьщ «Зэцгэр катер» романында ер?е Иатыу-Иатмау мэсьэлэИе халык я?-мышына, кенитмешенэ бэйле сагылдырыла. Ер проблемаИы терле эдэр?э терлесэ сагылыш тап-кан: «Ьуцгы солок»та, «Кисеу?э гармун тауы-шы»нда мэсьэлэнец эхлак елкэИенэ игтибар куберэк бирелИэ, «Кытайгород» Иэм «Зэцгэр катер»^ миллэтте туплаусы, уны бер урынга йый-наусы, быуындан-быуынга тапшырыла килгэн изге аманатыбы?га — Ергэ карата дейем бита-рафлыктыц кесэйеуенэ каршы сац кагыла. Ер мэсьэлэИе терле яклап кутэрелИэ лэ, эдэр?эр?ец лейтмотивы бер — йэнтейэк административ-тер-риториаль билэмэ генэ тугел, э халыктыц ру-хын Иаклаусы ла, яклаусы ла урын. Я?ыусылар тыуган ер?е кулдан ыскындырыу?ы миллилектэн я?ыу менэн бер итеп карай: ауылдарынан колак каккан Иыбай?ар («Кытайгород») сит илдэн ки-леусе бай?ан ерен кире кайтара алмай; тотош урмандар?ы кырыу, ситкэ ебэреу тэбигэт эко-логияИына гына тугел, рух экологияИына ла тэьдир яИай («Ьуцгы солок»). Был роман-по-вестар проблемалар?ы кутэреп кенэ калмай, ва-кигалар?ы кире кайтара алмадлык хэлдэ килэсэктэ халкыбы?, еребе? менэн ни буласа-гын объектив, ышандыргыс ситуациялар, кар-тиналар яр?амында сагылдыра.

Ьанап кителгэн роман-повестар?а урбаниза-цияныц кеше рухына ыцгай йогонто яИау мэсьэлэлэре лэ Иынланыш тапмай калмаган. Фэнни-техник прогресс, уныц кешелек донъя-Иына биргэн ка?аныштары, кала мэ?эниэте тэкдим иткэн киммэттэр — былар бетенлэй икенсе, ыцгай юдыкта башкорт прозаИында сагылыш тапкан. Йэштэр калага ылыга («Ьуцгы солок», «Кытайгород»), белем ала, интеллекту-аль Иэм профессиональ югарылыкка кутэрелэ («Зэцгэр катер»). Я?ыусылар миллэт килэсэге-нец ыцгай Иэм кире яктарын барлай, кыркыу проблемаларын кутэрэ — йэмгиэттэ у? урыныц-ды табыу, заман талаптарына яуап биреу, унан артта калмау, хокуки дэулэт те?еу, Иу?, рух азат-лыгын яулау И.б. Шул ук вакытта кала мэ?эниэ-тен вульгар у?лэштереу мэсьэлэИе лэ кутэрелэ («Кисеу?э гармун тауышы», «Оятыцдан улмэй тор»).

Рухи ниге??эр?эн я?ыу проблемаИы Н. Му-синдыц эдэр?эрендэ лэ купмелер кулэмдэ сагы-ла. Мидал есен «Ьуцгы солок» романын гына алып карайык. Эдэр?э вакигалар ауыл ерлегендэ барИа ла, урбанизация процесыныц йогонтоИо был ро-мандар?а асык Иынландырылган.

Ауыл рухи керсек кисерэ: быуындар араИын-да эмоциональ бэйлэнеш юкка сыккан. Касан-дыр быуындан-быуынга тапшырылып, ку? кара-Иылай Иакланып килгэн мецйэшэр нэдел солого ауыл кешелэре тарафынан ситтэргэ тэ?рэ рамына Иатыла. Был хэл повеста енэйэт, намыд Иатыу актына тиц буларак кабул ителэ, сенки ошо мец-йэшэр агас ауылдыц выжданы ла, уткэне лэ, бегенгеИе лэ, килэсэге лэ.

Ниндэй?ер идеялар менэн янган, бер элэм адтында йэшэгэн халык, тормоштарында капыл барлыкка килгэн бушлыкты нимэ менэн тулты-рырга белмэй, заман тыу?ырган рухи сир?эргэ у? телэге менэн бирелэ: наркомания, эскелек, проституция, угрылык, дейем рухИы?лык, апатия... Ошо кире Иы?аттар эдэр?э ауыл йе?ен билдэлэй. Бигерэк тэ повеста катын-кы? образдары аяныс-лы Иурэтлэнгэн: Рэсулдец Иейгэн кы?ы Розалия ецел акса Иугыусы Дамир?ыц алдак Иу??эренэ, етеш тормошона кы?ыгып, тэуге мехэббэтенэ хыянат итэ, заман сау?агэренец ИейэркэИенэ эуерелэ; ецгэИе Нэсимэ куп эсеу аркаИында гэрип сабый таба, елэсэИе пенсия аксаИын эсеп беткэнсе урамдан кайтмай. Миллэт эсэИе ролен утэргэ те-йеш булган гузэл заттар Иау-сэлэмэт нэдел удтереу, бала багыу кеуек тэбиги бурыстарынан баш тар-та, дередерэге, улар?ы тормошка ашырырлык хэлдэ булмай. Автор герой?ар?ыц хэрэкэте, хэл-кылыктары яр?амында замандыц фажигэИен бетэ тэрэнлектэ Иурэтлэугэ ынтыла Иэм моратына ирешэ.

Тотош миллэттец йе?ен, у?енсэлектэрен бы-уаттар буйына Иаклап килгэн ауыл заман елдэре йогонтоИонда икенсе тед ала. Кеше у?е лэ у?гэрэ — тик кире якка. Уныц инде кандан канга кусеп килгэн намыды ла, эхлагы ла юк — шун-лыктан ауыл кешеИе бер икелэнеуИе? солокто Иата. КыдкаИы, Н. Мусиндыц «Ьуцгы солок» эдэрендэ урбанизация Иэм кеше дилеммаИы ИуцгыИы есен фай?ага булмай, кеше заман э?ерлэгэн Иынау?ар алдында кесИе? булып сыга, ецелэ Иэм, ахыр сиктэ, оятын югалта.

Ошондай ук мэсьэлэлэр Э. Эминевтыц «Кытайгород», «Танкист» повестарында ла сагы-ла: беренсе эдэр?э тотош ауыл, ей?эрен кил-

мешэккэ калдырып, кала фатирына кусэ. Оло Иэм йэш быуын араИында рухи конфликт тыуа — йэштэр интуитив, хатта ацИы? рэуештэ кала мэ?эниэтенэ, йэшэйешенэ, уньщ мэ?эниэтенэ ылыга. Бер яктан, улар?ы ацларга ла мемкин: йэштэргэ мэктэп, клуб, куцел асыу урындары кэрэк. Икенсе яктан, улар у??эре менэн ауыл-дыц, милли мэ?эниэттец килэсэген, бегенгеИен бергэ алып китэ. Карт-коро иИэ тыуган ерен, моцон ташлап киткеИе, гэ?эткэ ингэн, канына Иецгэн йэшэйешен ташлагыИы, атай-олатай?ары яткан зыяратты сит кулдарга тапшыргыИы килмэй.

Повесть ысынбарлыктагы вакигаларга пародия сараИы буларак сыгыш яИай. Тотош ауылдыц калалагы куп катлы таш йортка кусеп китеуенэ бер?эн-бер каршы кеше — Фэйзулла карт. Ул ситтэн килгэн килмешэккэ тыуган ер?эр?е кал-дырып китеу алдагы тормошта буласак ?ур трагик вакигаларга ниге? Иалыу икэнлеген ацлай. Эммэ Фэйзулла ауылдаштарыныц телэктэренэ, кешелек донъяИыныц калага ынтылыу тойгоИона бер у?е каршы тора алмай булып сыга.

Вакыт утеу менэн, калала йэшэй башлаган халык киренэн тыуган еренэ тартыла Иэм улар-?ыц куцелендэ у?енсэлекле «у?-у?енэ кайтыу» про-цесы башлана. Кы?ганыска каршы, тэубэгэ килгэн Иыбай?ар кире ауылдарына кайта алмай: кытай бизнесмены куптэн инде улар?ыц ауылын, ей?эрен юк иткэн, зыяраттарын Иергэн. Улар-?ыц кытай кешеИенэ карата ойошторолган бунты ла фай?а килтермэй: ер?эр куптэн сит миллэт кешеИенэ кускэн... Повесть Иыбай?ар?ыц Иэм кытай бизнесменыныц юл буйында осрашыуы менэн тамамланып куя. Асылда бер-береИенэ дошман булган был кешелэр бер-береИен таны-май: бадыу?а батып ултырган ЗИЛ-ды Иейрэп, эсеп хэлИе?лэнгэн Иыбай?ар курше колхоз ер?э-рен Иатып алып килэ яткан кытай?ы курмэй. Автор гротесклы Иурэтлэу?эр аша Иыбай?ар?ыц, атап эйткэндэ башкорт халкыныц, милли харак-терын объектив рэуештэ сагылдыра алыуга елгэшкэн: угата бер катлы, яндырай Иэм кэрэкмэгэндэ утэ кыйыу кешелэр бар нэмэИен ситтэргэ ту??ырырга э?ер, шул ук вакытта югалт-канын юкИынып, ихлас куцелдэн кайгырырга ла Иэлэтле. Йомгаклап эйткэндэ, Иыбай?ар эдэр а?а-гында кала ла, ауыл да кешеИе була алмай тороп кала. «Разрыву между поколениями, потере традиций, забыванию корней во многом способствует город»,— тип я?а у?енец хе?мэтендэ Р. Ивлева [3, 25-се б.]. Ауыл халкына хас булган психоло-

гиялы кешелэр?ец кала шарттарында у?-у?ен таба алмай калыуы ла бик ихтимал.

Э. Эминевтыц «Усман ташы» повесында ва-кигалар ауыл ерлегендэ Иурэтлэнэ. Йэштэр яры-шып-ярышып эсэ, эбей?эр итэк адтынан кемешкэ Иата, балалар Ианы кэмей, ауыл клубы эшлэмэй... Ауыл гына тугел, тотош ил булгелэнеп, ярылып белгенлеккэ тешэ, таркалып, яцы дэулэттэр бар-лыкка килэ. Бадыу?ар?ыц сэселмэй ятыуы, суп улэне бадып китеуе, балалар?ыц йэ акылга Иай, йэ сэлэмэтлеккэ туймай донъяга килеуенец дэ у? сэбэбе бар: ир-аттар?ыц тормош позицияИын югалтыуы. «Катын-кы? бадты донъяны, э ир заты ку?гэ куренеп а?ая. ... Эуэле урам, ихатала куберэк малай?ар уйнай, йугерэ ине, хэ?ер кы?-?ар. Удэ килэ малай?ар йэ казалана, йэ улэ, йэ эрмелэр?эн зэгифлэнеп кайта, кайтканы эсэ баш-лай, Иугыша, урлаша, Ие?емтэлэ, ейлэнер, гаилэ корор йэшкэ еткэндэ, тидтер егеттэр?ец яртыИы юк, э кы??ар бетэИе лэ тигэндэй идэн-Иау», — тиелэ повеста [4, 93-се б.].

Повеста ир-ат Иэм катын-кы??ар?ыц социаль роле алмашыныуы Ие?емтэИендэ милли гаилэ институты ниге??эренец емерелеу куренеше Иын-ландырыла. Эдэр?э традицион гаилэ ниге??эрен какшатыуга шулай ук нэделдэшецэ ейлэнеу, атай-эсэй?е Ианламау кеуек кире куренештэр Иы?ык едтенэ алына.

Заманга кулайлаша, уныц йылдам у?гэрешенэ елгерэ алмаган ир?эр рухи яктан гына тугел, физик яктан да кесИе?лэнэ, тулен югалта. Ьау балалар табырга телэгэн катын-кы??ар, эллэ ир-?эренэ ус итеп, эллэ башка максаттан, Иау-сэлэмэт Усмандыц ишеген шакырга, хатта эрИе?-лэшергэ мэжбур. Повесть урбанизация проце-сын кисергэн йэмгиэттец иц кыркыу проблема-Иын — ир затыныц нэделен дауам итэ алмау проб-лемаИын кутэрэ.

Эдэр а?агында тотош ауылды Иау нэдел менэн «тэьмин» иткэн Усманды эскесе ир?эр Иэлэк итэ. Усмандыц сэлэмэт балалары удеп, ауылдан сыгып киткэс, йэнэ сирлэшкэ, гэрип балалар тыуа баш-лай. Урбанизация тыу?ырган кире э?емтэлэр?е са-гылдырган был эдэр проблемалар?ыц уткер куйы-лышы Иэм югары пафосы менэн у?енсэлекле.

Мегаполис — ти?леккэ королган йэшэу рэуе-ше. Уныц темпына елгермэгэн кеше таш джун-гли?ыц кырагай закондары тарафынан юк ителэ. Был йэИэттэн Р. Байбулатовтыц «Кисеу?э гар-мун тауышы», Э. Эминевтыц «Танкист» повеста-ры бик у?енсэлекле. «Кисеу?э гармун тауышы»

poмaнынbщ твп гepoй?apыныц бepehe ^иш Бa-жинян «Tan^OT» пoвecындaFы TимepFЭли кapт oбpaзы мeнэн ayaздaш. Orep ?э TимepFэлe кapт яткындapынbщ кeшeлeкhe?лeгe aprahM^qa yлeмгэ дycap бyлha, ^ита йэмFиэттэ йэшэп килгэн кыpaFaй кaнyндap?bщ кopбaны бyлa: бaлaлapы-ныц мвнэcэбэтeн кyтэpэ aлмaFaн Fopyp Tимep-F^e кapт aцлы pэyeштэ бepэ?эк тopмoшoн htó-лaй; нaмыçы тaпaлFaн кы? yлeмдe йэшэу?эн вçтвнвpэк кypэ. Kyцeлдэpeнeц эcкe hэм тышкы кoнфликттapы был гepoй?apFa кoмпpoмиcc юлы кaлцыpмaй.

Oшoндaй ук кypeнeштe С. Шэpипoвтыц «3onrep кaтep» poмaныныц твп гepoйы Лиpa ми-çaлындa лa кypeп бyлa: кapaцFы, яpым eмepeк, й^длян-й^ вй?эp hami кэмeй бapFaн hэм 'x^ara тaбaн юлы бep?эн-бep зэцгэp кaтep мeнэн гeнэ бэйлe ayылдaн бyлFaн кы? 9фвгэ бeлeм aлыpFa, у^н ^mapra килэ. Дл^т бep-бep aprabi куйыл-Faн hынay?ap?ы Лиpa уцышлы утэ hэм мeгaпoлиc кeшehe cтaтycынa эйэ бyлa. O yra тиклeм ЛиpaFa тyбepкyлeз мeнэн a^^iy^ мвhвpвн кyтэpepгэ тypa килэ. Элeк унвдй cиpлeлэp?e твpмэлэpгэ япкaндap, кaлaнaн кыуып cыFapFaндap... Уныц ayapay икэнлeгeн бeлeп, бapыhы лa тиepлeк (дуды Динap?aн бaшкa) кы??aн йв? бopa — кypcтaштa-pы, ятaктa бepгэ квн кypeyceлэp, тaнышrapbL Xaттa hy^rna^ Лиpaнbщ ayыpымaFaнын бeлeп тэ, уныц яныш бepэy ?э килepгэ кыймaй. Arnop кaлa мвж-тeнэ xac твп y?eнcэлeктe oшo тэцгэлдэ acып l^a лa индe: мeгaпoлиc кeшeнэн унифигациялы бу-лыу?ы тaлaп итэ. Keшe бepэй ягы мeнэн двйвм cтaндapткa hыймaй икэн, yнaн cитлэшэлэp. K^a-лa, эçэp бyйынca, тик квcлвлэp гeнэ eцeп cыFa aлa. Лиpa лa квc-xэл мeнэн y?eн йэмгиэт aлдын-дa aклaй, эшкэ ypынлaшa, кeйэyгэ cыFa. Keм дэ тем квcлв тyгeл, шул кaлa тapaфынaн «тaпaлa» 1эм «йoтoлa». С. Шэpипoв y?eнeц эçэpeндэ кaлa мвxитeнeц тэбиFЭтeн двpвç hынлaндыpFaн. Hигe??э, кaлa тaш джyнгли?ap?ы xэтepлэтэ 1эм yндa у? ypыныцды тaбыy йыш кыш бe??eц мeн-тaлитeткa xac бyлмaFaн xapasrep y?eнcэлeктэpeн тaлaп итэ: йылгыфлык, paциoнaллeк, мaтди киммэттэpгэ тaбыныy.

Cиp, ниндэй бyлha лa, — тэу aparra йэмгиэт тapaфынaн тыy?ыpылFaн бэлэ. Был бэлэгэ rapa-тa бyлFaн мвнэгабэт и1э hэp вaкыт тиepлeк те-шeлeк дoнъяhыныц cэлэмэтлeгeн билдэлэй. Йэмгиэггец, aтaп эйткэндэ, кypcтaштapыныц, yкытыycылapынbщ, дyçтapынbщ уны cиткэ i^e-ye — acылдa y?-y??эpeнэн кacыpFa тыфышыу,

квchв?вpэк бyлFaндaн квc мeнэн apыныpFa тeлэy. Aвтop?ыц идея^ лa oшo тэцгэлдэ oйoшa: ^o6-лeмaлap?aн racay — yлap?ы xэл итey?эн кacыy. Oшoнoц мeнэн ул y?-y?eнэ кapшы бapa, cвнки был aфэттэp бэндэнe aH^^ йытя, нигe?eн (pyxn, coциaль, мaтди) кaкшaтa. hayытккaн Лиpa лa у^шц cиpe xaкындa яйлaп oнoтa, эcэhe Фэнидэ, кycтыhы Tимyp экpeнлэп rami^am, э зэцгэp кaтep, xaлытктbщ мэцгeлeк ^галы кeyeк, aкca тa-быpFa, бeлeм aлыpFa, твплэнeп кaлыpFa тeлэгэн, бэxeт э?лэгэн кeшeлэp?e ayылдaн кaлaFa — шун-дaй aлыç, шундай cит, шул ук вaкыттa y?ero ap-бaп тopFaн кaлaFa ^тэга^ Aвтop был пpoцecтыц тэбиFилeгeн 1ы?ык вдтвнэ aлa: ыcынлaп тa, yp-бaнизaция — ул бep ук вaкыттa бep xaлэттэн итен-ce xaлэткэ, бep мэ?эниэттэн икeнce мэ?эниэткэ, бep ocop?aн икeнceheнэ кycey, тимэк, бep кop?aн икeнceheнэ бapып кушылыу.

Был эçэp?э cимвoлик xapaктepFa эйэ бyлFaн зэцгэp кaтep — ay^ 1ЭМ кaлa мэ?эниэттэpe, дoнъяhы гыта тyгeл, йэшэу 1эм yлeм, килэcэк 1ЭМ yткэндэp, мял 1ЭМ ыcынбapлык apa^rn-дaFы нecкэ eп, ^rop ул. Шул ук вaкыттa зэщ^ кaтep aвтop тapaфынaн xaттa милли идeя кимэ-лeнэ лэ кyтэpтeлэ — xaлытк hэp вaкыт кклэ^кте, ^i^ra ышaныpFa тeйeш. O милли идея нигe?eндэ бep?эмлeк твшвнcэhe ятa: кaЙFы-шaтлыктap, бэxeт-бэxeтhe?лeктэp, yцыш-yцышhы?лыктap, cиp-зэxмэттэp aлцындa кeшeлэp бapы тик бep?эм бyлFaндa Fынa eцeп cыFa aлa.

Meгaпoлиc тopмoшo шyлaй ук яцгы?лык пpoблeмahы мeнэн дэ билдэлэнэ. M. Якyпoвa: «Aдaптaция... в мeгaпoлиcax — пoдчac тpaгeдия oдинoчecтвa, бeззaщитнocти и бecпoмoщнo-cra», — тип я?a [5, 47-ce б.]. Бaшкopт пpoзa-был мэcьэлэ шyлaй ук xyдoжecтвoлы яктыpтылыyFa влгэшкэн. 3yp мeгaпoлиcтap?aFы яцгы?лык кypeнeшe P. Kaмaлдыц «Kэphe? Mp» пoвecындa бик oçтa caFылдыpылFaн. Tвп гepoй Уйыл иpлeк кeyэтeн ЮFaлтыy cэбэплe, Faилэ тap-кaлa. Пpoблeмahы мeнэн япa-яцFы?ы тopoп кaл-rac, pyxи ятктaн hынFaн иp яйлaп тopмoш твбвнэ тэгэpэй, кaтыны H^ara лa, улита лa, xe?мэттэш-тэpeнэ лэ кэpэкмэй булып cыFa. Oçэp?э кы?ык пapaллeль биpeлэ: hay-cэлэмэт caFындa Уйыл ЮFapы дaиpэлэp?э эйлэнэ, Faилэлe бyлa, э кв^ Fэйpэтeн, Faилэheн, эшeн ЮFaлткaн кeшeгэ бep тем дэ яp?aм кулы hy?мaй. ^ 1эм кaтындыц шэxcи фaжиFэhe миçaлындa мeгaпoлиc тopмoшo вcвн гэ?эти пpoблeмa кyтэpeлэ: кeшe hay ca-гы^да Fынa кaлa йэмFиэтe вcвн кэpэклe шэxec,

хэлдэн тащымы, ул яцгьцы тороп кала. Ауыл-дар?а эшлэп килгэн туганлык принцибы (бер-берецэ ярзам итеу) калала яракпыз, унда дис-танциялы аралашыу законы гына кулайлы. Автор кала мехитен Ьурэтлэгэндэ, «таш» Ьу^ен да-ими рэуештэ кулланып, мегаполистыц тэбигэ-тенэ ишара яИай.

Мегаполистагы яцгы^лык проблемаИы С. Шэриповтыц «Зэцгэр катер», Р. Байбулатов-тыц «Кисеузэ гармун тауышы», Э. Эминевтыц «Танкист» роман-повестарында ла эу?ем яктыр-тыла. Был эдэрзэрзэн куренеуенсэ, яцгызлык — кешенец утэ шэхси, утэ интим проблемаИы Иэм ул йэмэгэтселек тарафынан хэл ителеуен кетэ. Алда телгэ алынып утелгэн эдэрзэрзец герощары яцгызлыкка дусар булыудары аркаЬында тормош тепкеленэ тэгэрэргэ мэжбур, улар^ыц я^мышы ысын мэгэнэИендэ аяныслы.

Урбанизация шарттарында милли у^анды Ьын-ландырыу мэсьэлэлэрен яктырткан роман-повес-тар цивилизация удеше процесында милли узандыц, рухтыц ни рэуешле у^гэреуен, кайИы сакта хатта деформацияга дусар булыуын худо-жестволы сагылдыра. Шулай итеп, катмарлы за-ман, цивилизация, фэнни-техник прогресс удеше, йэмгиэттец эу?ем урбанизацияланыуы, тимэк, кала мэ^эниэтенэ ылыгыуы солганышында милли у?ац был эдэр?эр?э Ер, Тыуган ил я^мышы, уныц проблемаларынан айырылгыпыз рэуештэ Ьынландырыла. Роман-повестарзан куренеуенсэ, урбанизация тарафынан ни тиклем генэ матди Иэм рухи удеш кисермэИен, кеше тыуган еренэн

айырылган хэлдэ ойошкан халык булыу?ан тук-тау куркынысы адтында кала. Шул ук вакытта милли у?андын яны дэуер менэн бер катар ат-лауы, интеллектуаль Иэм профессиональ, ер-яны рухи бейеклек кимэленэ етеуе лэ билдэлэнэ.

Йомгаклап эйткэндэ, кала мэ?эниэтен тара-тыусы процесс буларак урбанизацияны Иэм кала мехитендэ йэшэусе шэхесте Иынландырган ро-ман-повестар?ын теп идея-тематик у?енсэлеге шунан гибэрэт: кала, ул тыу?ырган у?енсэлекле мэ?эниэт Иэм кеше Иэр вакыт кесергэнешле керэш юлында. Шунлыктан да кеше Иэм кала араИында терле капма-каршылыктар барлыкка килэ: рухи, эхлаки, социаль, психологик... Кар-шылыктар юлында кала мэ?эниэте Иэм кеше бер-береИе менэн конфликтна гына инеп калмай, бер-береИен у?гэртэ, удтерэ лэ. Урбанизациянын, кат-марлы тарихи процесс буларак, ике яклылыгы шунан тора: ул бер ук вакытта удеш мемкинлеге лэ, деградация юлы ла.

Э^ЭБИЭТ

1. Гэрэева Г. Заман ке^геЬе: герой?ьщ рухи донъя-Ьы - Эфе, 2003.

2. Султанмуратов И.З. Башкиры: социально-демографический облик — Уфа: Хан, 2008.

3. Ивлева Р.В. Монгольская проза 1985—2000 гг.: дис. ... канд. филол. наук. — СПб., 2004.

4. Эминев Э. Усман ташы // Агщел. — 2005. — № 8.

5. Якупова М. Успех как стиль жизни // Ватан-даш. — 2004. — № 11.

Ключевые слова: урбанизация, урбанизм, художественное воплощение городской культуры, мотив ностальгии, проблема одиночества, национальный характер.

Key words: urbanization, urbanism, artistic embodiment of urban culture, the motif of nostalgia, the problem of loneliness, the national character.

Leisan I. Marakanova

REFLECTION OF THE URBANIZATION PROCESS IN CONTEMPORARY BASHKIR PROSE

The article is devoted to the problem of artistic embodiment of urbanization in modern Bashkir prose. The author marks that it is one of the most important tendencies for the development of a literary process. Facts got in the course of the research show that the Bashkirs' consciousness changed under the influence of urbanization that was reflected in the nation's mentality on the whole. We may say that the national outlook was reflected in the fiction, in Bashkir prose in particular.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.