Научная статья на тему 'The genre of tragedy in the Bashkir play writing of the 50-s - 90-s of the 20th century'

The genre of tragedy in the Bashkir play writing of the 50-s - 90-s of the 20th century Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
93
22
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
DRAMA WORKS / TRAGEDY / GENRE / TRAGIC / HERO / CONFLICT / PROTAGONIST'S SPEECH / AUTHOR'S REMARK / SYMBOLS / CONVENTIONS

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Кильмухаметов Тимергали Абдулгалимович, Кунафин Гиниятулла Сафиуллович

К концу ХХ столетия в башкирской драматургии сложился золотой фонд трагедийных пьес, который включает в себя произведения Мустая Карима «Ай тотолған төндә» (1963; «В ночь лунного затмения»), «Салауат. Өн аралаш ете төш» (1971; «Салават. Семь сноведений сквозь явь»), «Ташлама утты, Прометей!» (1975; «Не бросай огонь, Прометей!»), Ильшата Юмагулова «Нәркәс» (1971; «Нэркес»), Кирея Мэргэна «Өҙөлгән моң» (1966; «Прерванная мелодия»), Зайнаб Биишевой «Зөлхизә» (1981; «Зульхиза»). Башкирская трагедия в целом, трагедии М. Карима в особенности, по единодушному мнению литературной, театральной и общественной мысли, стали новым достижением в башкирской драматургии, мерилом художественности всей башкирской литературы. Трагедии М. Карима составляют как бы драматическую трилогию. Их главные герои Акьегет, Салават, Прометей развивают идею самопожертвования во имя раскрепощения человека и народа. В статье подробно анализируются социально-нравственные и психологические основы, типы трагического. Сущность трагического многообразна в своем воплощении и сложна для научного постижения. Его типы: первый и ведущий трагическое как высшее проявление героического. Оно воплощено в образах главных героев (Акьегет, Салават, Прометей, Нэркес, Акмулла, Зульхиза), а также их идейных единомышленников (Зубаржат, Шафак, Гюльназира, Ану, Агазия, Гульюзюм и др.); второй трагические судьбы людей противоречивого сознания (Танкабика, Дэрвиш, Баиш, Тимерхан, Гефест и т.д.); третий трагическая участь (судьбы Диваны и Зумрат). Героям первого типа принадлежит основная высокая идейная конфликтная линия. Она усиливается в поступках и душевных порывах их современников и сподвижников. Действующих лиц второго типа характеризует противоречие между долгом и чувством. Герои третьего типа жертвы бесчеловечных обстоятельств, их трагическая жизнь результат одного случайного (по сути закономерного) события, в котором их вины нет.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «The genre of tragedy in the Bashkir play writing of the 50-s - 90-s of the 20th century»

ЛИТЕРАТУРА

1. Кузеев Р.Г. Башкирские шежере. Уфа: Башкирское книжное издательство, 1960. 304 с.

2. Кунафин Г.С. XIX быуат баштсорт эзэбиэ-те. вфе: Китап, 2010. 428 б. (Кунафин Г.С. Башкирская литература XIX века. Уфа: Китап, 2010. 428 е.).

3. Хужахметов А.О. Проблемы композиции в современной башкирской прозе. Уфа: АН РБ, изд-во «Гилем», 2012. 144 с.

REFERENCES

1. Kuzeyev, R.G. Bashkirskie shezhere [Bashkir She-zhere]. Ufa: Bashkir Publishing House, 1960.304 p. (in Russ.).

2. Kunafin, G.S. XIX byuat bashkort aôabiate [The 19th Century Bashkir Literature]. Ufa: Kitap press, 2010. 428 p. (in Bashkir).

3. Khuzhakhmetov, A.O. Problemy kompozitsii v sov-remennoj bashkirskoj proze [Composition Problems in Modern Bashkir Prose]. Ufa: Academy of Sciences of the Republic ofBashkortostan, Gilem press, 2012,144 p. (in Russ.).

Т.А. Килмвхэмэтов, Р.С. Кунафин УДК 821.512.141.09

XX БЫУАТТЫЦ 50-90-СЫ ЙЫЛДАРЫ БАШКОРТ ДРАМАТУРГИЯЬЫНДА ТРАГЕДИЯ ЖАНРЫ (ЖАНР ТРАГЕДИИ В БАШКИРСКОЙ ДРАМАТУРГИИ 50-90-Х ГГ. XX В.)

Аннотация

К концу XX столетия в башкирской драматургии сложился золотой фонд трагедийных пьес, который включает в себя произведения Мустая Карима «Ай тотолган тендэ» (1963; «В ночь лунного затмения»), «Салауат. 9н аралаш ете теш» (1971; «Салават. Семь сноведений сквозь явь»), «Ташлама утты, Прометей!» (1975; «Не бросай огонь, Прометей!»), Ильшата Юмагулова «Нэркэс» (1971; «Нэркес»), Кирея Мэргэна «взелгэн моц» (1966; «Прерванная мелодия»), Зайнаб Биишевой «Золхизэ» (1981; «Зульхиза»).

Башкирская трагедия в целом, трагедии М. Карима в особенности, по единодушному мнению литературной, театральной и общественной мысли, стали новым достижением в башкирской драматургии, мерилом художественности всей башкирской литературы. Трагедии М. Карима составляют как бы драматическую трилогию. Их главные герои - Акьегет, Салават, Прометей - развивают идею самопожертвования во имя раскрепощения человека и народа.

В статье подробно анализируются социально-нравственные и психологические основы, типы трагического.

Сущность трагического многообразна в своем воплощении и сложна для научного постижения. Его типы:

- первый и ведущий - трагическое как высшее проявление героического. Оно воплощено в образах

Кильмухаметов Тимергали Абдулгалимович, доктор филологических наук, профессор кафедры журналистики факультета башкирской филологии и журналистики Башкирского государственного университета (Уфа), e-mail: kafedra.jurnalistiki@gmail.com

Кунафин Гиниятулла Сафиуллович, доктор филологических наук, профессор, член-корреспондент АН РБ, заведующий кафедрой башкирской литературы, фольклора и культуры факультета башкирской филологии и журналистики Башкирского государственного университета (Уфа), e-mail: kbl2000@mail.ru

Timergali A. Kilmukhametov, Prof. Dr.Sc. (Philology), Chair of Journalism, Department of Bashkir Philology and Journalism, BashkirState University (Ufa), e-mail: kafedra.jurnalistiki@gmail.com

Giniyatullah S. Kunafin, Prof. Dr.Sc. (Philology), Associate Member of the Academy of Sciences of the Republic of Bashkortostan, Head of the Chair of Bashkir Literature, Folklore and Culture, Department of Bashkir Philology andJournalism, BashkirState University (Ufa), e-mail: kbl2000@mail.ru

© Килмехэмэтов T.A., Хунафин F.C., 2017

44

Т.А. Килмвхэмэтов, F.C. Кунафин

главных героев (Акьегет, Салават, Прометей, Нэркес, Акмулла, Зульхиза), а также их идейных единомышленников (Зубаржат, Шафак, Гюльназира, Ану, Агазия, Гульюзюм и др.);

- второй - трагические судьбы людей противоречивого сознания (Танкабика, Дэрвиш, Баиш, Тимерхан, Гефест и т.д.);

- третий - трагическая участь (судьбы Диваны и Зумрат).

Героям первого типа принадлежит основная высокая идейная конфликтная линия. Она усиливается в поступках и душевных порывах их современников и сподвижников. Действующих лиц второго типа характеризует противоречие между долгом и чувством. Герои третьего типа - жертвы бесчеловечных обстоятельств, их трагическая жизнь - результат одного случайного (по сути закономерного) события, в котором их вины нет.

Ключевые слова: драматургия, трагедия, жанр, трагический, герой, конфликт, речь героя, авторская ремарка, символика, условность

Timergali A. Kilmukhametov, Giniyatullah S. Kunafin

THE GENRE OF TRAGEDY IN THE BASHKIR PLAY WRITING OF THE 50-S - 90-S OF THE 20TH CENTURY

Abstract

By the end ofthe 20th century, the Bashkir dramaturgy had a golden fund oftragedy plays, which includes works by Mustai Karim Ai Totolgan Tondd (1963; On the Night of the Lunar Eclipse), Salavat. On Aralash Ete Tosh (1971; Salavat. Seven Dreams Through the Reality), Tashlama Utty, Prometheus! (1975; Do not Drop the Fire, Prometheus!), Ilshat Yumagulov Narkas (1971; Nerkes), Kirei Mergen Odolgdn Morj (1966; Interrupted Melody), Zainab Biisheva Zolhiza (1981; Zulhiza).

The Bashkir tragedy in general, the tragedies of M. Karim in particular, according to the unanimous opinion ofthe literary, theatrical and social thought have become new achievement in Bashkir dramaturgy, a measure of artistry of all Bashkir literature. The tragedies of M. Karim constitute, as it were, a dramatic trilogy. The main heroes ofthe tragedies -Akieget, Salavat, Prometheus - develop the idea of self-sacrifice in the name ofthe emancipation of man and the people.

The article analyzes in detail the socio-moral and psychological foundations and types ofthe tragic.

The essence ofthe tragic is manifold in its embodiment and is complex for scientific comprehension. Its types are:

- the first and leading type - the tragic as the ultimate manifestation ofthe heroic. It is embodied in the characters of the main heroes (Akieget, Salavat, Prometheus, Nerkes, Akmulla, Zulhiza), as well as their ideological associates (Zubarzhat, Shafak, Gulnazira, Anu, Agazia, Gulyuzum, etc.);

- the second type is the tragic destinies of people having contradictory consciousness (Tankabika, Darvish, Baish, Timerkhan, Hephaestus, etc.);

- the third type is a tragic fate. Such are the fates ofDiwana and Zumrat.

Heroes ofthe first type belong to the main lofty ideological conflict line. It intensifies in the actions and spiritual impulses of their contemporaries and associates. And the characters ofthe second type characterize the contradiction between duty and feeling. Heroes ofthe third type are victims ofinhuman circumstances, their tragically unhappy life is the result ofone accidental (in fact, natural) event they are not guilty of.

Key words: drama works, tragedy, genre, tragic, hero, conflict, protagonist's speech, author's remark, symbols, conventions

Трагедия жанрыныц формалашыу юлдары

Башторт эзэбиэтендэ «Прозаныц, айырыуса шигриэттец, куп быуатлы традицияЬы булЬа, драматургия XIX быуат азагына тиклемге осор?а формалашып елгермэне... Э^эбиэттец башта тер-?эре кеуек ук, башторт драматургияЬыныц юл башы фольклора,... hyj сэнгэтен Ьэм музыкаль баштарыу одталыгын берлэштереп, синкретик театраль тамаша тыузырган йыраузар Ьэм сэсэн-дэр ижадында (ауьц-тел эзэбиэтендэ) ята» [7, 308-310-сы бб.]. Быуаттар Ьузымында «фольклор, ауыз-тел э?эбиэте менэн тыгьц бэйлэнештэ

yçKSH башторт я^ма э?эбиэтенец узендэ лэ эуэл-эуэлдэн драматургик башлангыс бик кесле бул-ган» [6, 278-се б.].

Эммэ нисек кенэ булмаЬын башторт драма-тургияЬыныц барльгкка килеуе, формалашыуы Ьэм yçeye ниге?ендэ ижтимаги Ьэм эстетик куре-нештэрзец билдэле бер кимэлдэге узенсэлекле У3-ара менэсэбэте ята. Драматургия - я^ма э?э-биэт куренеше, милли мэ^эниэт удешендэге юга-ры бадкыс емеше. Башторт эзэбиэтендэ ул XX быуат башында формалашты, уныц «скетч, интермедия кеуек бэлэкэй жанрзары, комедия жанрыныц

XX БЫУАТТЫН, 50-90-СЫ ЙЫЛДАРЫ БАШКОРТ ДРАМАТУРГИЯЬЫНДА ТРАГЕДИЯ ЖАНРЫ

45

сатирик, тормош-кенкуреш, драма жанрыныц тарихи, социаль-сэйэси, тормош-кенкуреш, со-циаль-психологик характерзагы терзэре етди азым-дарын яЬаны» [8, 185-се б.]. Э бына трагедия жанры, асылда, баштсорт халтсыныц ысын Ренес-сансы - Октябрь Социалистик революцияЬыныц йэшэрткес дауылдарынан Ьуцгы дэуер биргэн жанр булды.

Дауыт Юлтыйзыц 1920 йылда язылган «Ка-рагол» эдэре - баштсорт драматургияЬындагы тэуге трагедия. Башкнига тарафынан 1925 йыл-дарза айырым китап итеп бадгырып сыгарыла, икенсе бадмаЬы 1931 йылда нэшер ителэ. Г. Хе-сэйенов билдэлэуенсэ, был бадмаЬында автор пье-сага байтам тсына тезэтмэлэр индергэн, яцынан бер шаршау едтэгэн.

1924 йылда Имай Насыри XVIII быуат аза-гындагы француз буржуаз революцияЬы тсаЬар-мандары тураЬында шигыр менэн «Дантон» тарихи трагедияЬын яза Ьэм уныц эпилог елешен, бер аз яцынан эшкэртеп, «Дантондыц улеме» ти-гэн исем менэн 1934 йылда «Октябрь» журна-лында (№ 2, № 3) бадтырып сыгара [2, 19-сы б.]. Лэкин художество йэЬэтенэн тейешле кимэлдэ эшлэнмэуе артсаЬында уз ватсытында китап булып бадылып сьгкмаган Ьэм сэхнэлэ тсуйылмаган. Ха-занда Н.И. Лобачевский исемендэге гилми китап-хананыц Кенсыгыш тсулъязмалары булегендэ Ьатс-ланган эдэргэ баштсорт драматургияЬына яцы жанр булып едгэлеу бэхете теймэгэн [2, 16-сы б.]. Шу-ныЬы тсызытслы: рецензия яЬау есен И. Насыри-Зыц тсулъязмаЬы мэшЬур шагир Ьади Татсташтса бирелэ. Татсташтыц тсулы менэн язылган был рецензия «Дантон» пьесаЬыныц тсулъязмаЬы ара-Ьында табыла: «Театральный эдэр итеп алганда, хэрэкэт шыйытс, монологтар озон, трагизм кесЬез, типтар етерлек дэрэжэлэ эшлэнмэгэн. Шулай за эдэрзе языусы иптэштэ ятсшы утс кос куренэ. Язы-уын дауам итЬэ, я^шы гына эдэр бирэ аласагы шебИэИез. «Дантон»ды татар театрына биреп, театральный ягын эшлэтеп, сэхнэгэ тсуйзырырга кэрэк.

Артистар якшы уйнаганда, матур гына сыгыр. Бадгырырга тигэндэ, шигырзагы техника ягын куп кенэ тезэтергэ кэрэк буласатс».

В. Гэлимов менэн Г. Эмиризец Мэжит Га-фури повесы буйынса эшлэнгэн «Кара йеззэр» (1926) пьесаЬы ла трагедияга ятсыная биреп тсала. Тик узэк образдар кубеЬенсэ изелеу, рэнйетелеу планында курЬэтелгэнлектэн, хэрэкэт Ьулпэнле-ге, актив тсаршылытс, бэрелештэр пафосы етеш-мэгэнлек артсаЬында «Кара йеззэр» социаль драма тирэЬендэрэк тсала.

60-сы йылдар уртаЬында куренекле баштсорт языусыЬы Кирэй Мэргэндец «Озелгэн моц» исем-ле пьесаЬы донъя курэ. Байтам ватсыттар уцыш менэн барган был спектаклдец жанры «трагедия» тип билдэлэнэ.

Баштсорт языусьшарыныц, В.Г. Белинский Ьуз-Зэре менэн эйткэндэ, «драматик поэзияныц та-жы» булган трагедия жанры йунэлешендэге эзлэ-неузэр тэжрибэЬен ер-яцы асыш менэн байытыу бэхете Мостай Кэримгэ тейзе: уныц 60-сы йылдар башында ижад ителгэн «Ай тотолган тендэ» трагедияЬы, традицион эзэби сараларза тарихи уткэнде курЬэтеп, узенец теп пафосына - рухи тсатып тсалганлытстса, тормошта кемдер тарафынан уйлап сыгарылган догмаларга Ьутсырзарса эйэрмэйенсэ, атсылга йерэк сатсырыуын тсушып, выждан тсуштсанса йэшэргэ ендэуе аша бегенге ысынбарлытстса ауаздаш яцгыраны.

Мостай Кэрим артабан трагедия жанрын ны-гытыуга, байытыуга зур елеш булырлык йэнэ бер эдэр - «Салауат» трагедияЬын ижад итте. Уткэн тормоштагы конкрет тарихи хэл-ватсигаларга ни-гезлэнеп язылган был пьеса узенец тепкел рухы буйынса «Ай тотолган тендэ» трагедияЬына ятсын яцгыраны: бында ла, Атсйегет кеуек ук, уз зама-ныныц алдынгы улы Салажат Ьэм уныц етэкселе-гендэ керэшкэ тсушылган баштсорт хезмэтсэн хал-тсыныц, физик ецелеугэ дусар ителЬэ лэ, рухи еце-уе курЬэтеп бирелэ. М. Кэримдец «Прометей»ында ла ошондай утс идея тсызыл еп булып утэ. Эзиптец был ее эдэре драматургик трилогияны тэшкил итэ [5,125-се б.]. МостайКэримтрагедияларыныц теп геройзары Атсйегет тэ, Салауат та, Прометей За рух азатлыгы, фекер тсыйыулыгы, донъяны масштаблы тойомлаузары менэн кесле. Тимэк, языусы милли герой темаЬын уз ижадыныц хэл иткес мотивтарына - шэхестец рухи азатлытстса ынтылышы Ьэм эйэ булыуы, рухи азатлытс Ьэм рухи тсоллотс араЬында барган керэш мотивтарына - бэйлэй. Был осратста бер ук художник ижа-дындагы ике эдэрзец Ьурэтлэу объекты терлеле-генэ, художество айырымлытстары Ьэм тормош ку-ренештэренэ, художниктыц шэхеи менэсэбэтенэ, жанр талаптарыныц уртатслыгына бэйле отсшаш-лытстар хатсында Ьуз алып барырга ла урын бар.

60-сы йылдарзыц икенсе яртыЬында баштсорт драматургияЬына узенсэлекле бер эдэр - «Нэр-кэс» (И. Иомаголов) едтэлде. Был пьеса автор тарафынан шулай утс «романтик трагедия» тип бил-дэлэнгэн. Унда узенец мехэббэт иреклеге есен булган ынтылыштарын уз-ара ызгышып йэшэгэн ырыузарзы берлэштереу матссатына буйЬондороп,

46

Т.А. Килмвхэмэтов, Г.С. Кунафин

был юлда узенец ха-клыгын улеме менэн идбат иткэн дала йондозо - Нэркэстец трагик язмышы курЬэтелэ. Тэнкиттэ эдэр тураЬында, социаль мотивтар йомша-к, конфликт элеге шул ырыу-ара артьгк тапалган "каршыльгктарга гына "кайтып ■кала, социаль-философик трагедия булыу дэрэ-жэЬенэ удмэгэн, тигэнерэк -караш та эйтелде. Лэ-кин, беззец уйыбызса, драматургтыц тормош ку-ренештэрен, персонаждарзыц характерын трагик сэнгэт "канундары буйынса тасуирларга ынтылы-уын курмэу мемкин тугел.

Мостай Кэримдец «Ташлама утты, Прометей!» эдэре был жанр елкэЬендэге эзлэнеузэрзец яцы узенсэлекле бер урнэге булды. Узен торбан итеп, кешелэргэ йэшэу уты бирергэ ынтылган боронго титандыц телэк-хыялдары беззец беген-ге ысынбарльгкка, идеалдарга ниндэй ауаздаш яцгырай. «Хэрэкэттец килешмэусэн трагик ке-рэш пафосы менэн Ьугарылыуы, рухи бэрелеш-тэрзец югары кесергэнешлеге Прометей тормо-шоноц гуманистик асылын ысын мэгэнэЬендэ тешенергэ булышльгк итэ [6, 75-се б.].

Шулай итеп, урзэ телгэ алынган пьесалар йезендэ башторт драматургияЬында яцы жанр -трагедия барльгкка килеуе кэузэлэнэ.

Совет эзэбиэтендэ трагедия оптимистик яцгы-рауы менэн узенсэлекле. Бында Вс. Вишневский-Зыц «Оптимистическая трагедия» (1932; «Оптимистик трагедия»), А. Корнейчуктыц «Гибель эскадры» (1933; «Эскадраныц Ьэлэкэте»), Н. Пдэнбэттец «Муса Йэлил» (1957) Ь.б. трагедияларзы курЬэ-тергэ мемкин. Тэбигэтте узлэштереу, ижтимаги бурые Ьэм шэхеи ынтылыштар араЬындагы "кар-шыльгктар, социалистик Ватан азатлыгы есен керэш, мехэббэт газабы, кешелеклелек Ьэм мэ-керлек Ь.б. шундай темалар беген дэ киц Ьулыш-лы ва-кигаларза масштаблы геройзар алыштсан югары пафослы трагедиялар Ьорай. Был - терло миллэт, шул идэптэн башторт драматургтары, алдында торган етди ижади бурыстарзыц береЬе.

Эле трагедиялар, баштсорт театр репертуарын яцы бейеклеккэ кугэреп, бегенге драматургияныц, эзэбиэттец художество кимэле улеэуенэ эуерелде. Драматургия Ьэм театрзыц ижад йезен терлэндереу, уныц художество "казаныштарын байытыу, ижтимаги яцгырашын кесэйтеузэ трагедияларзыц зур роле бар. Улар, «сэхнэлэ зур язмыштарзы, зур натуралар-Зы, улсэуЬез мехэббэтте, сикЬез нэфрэтте, тормош-тоц эсе Ьэм гузэл дередлеген» (Мостай Кэрим) югары художестволы кес менэн курЬэтеп, бегенге дра-матургияга гына тугел, бетэ башторт эзэбиэте удешенэ Ъизелерлек тэьдир итте Ьэм итэ тора.

Трагиклыктыц социалъ-эхлаки кэм психологик нигеззэре

«Ай тотолган тендэ», «Нэркэс», «Салауат», «Ташлама утты, Прометей!» трагедияларында без-гэ тиклемге куп быуаттар элек булган ва-кигалар Ьэм кешелэр образы Ьурэтлэнгэн. Шул ук ватсыт-та улар ысын мэгэнэЬендэ хэзерге заманга ауаздаш. «Ай тотолган тендэ» трагедияЬын "куйыу узенец бетэ пафосы, уй-фекерзец бетэ югары агышы менэн хэзерге заманга мерэжэгэт ителгэн. «Ташлама утты, Прометей!» пьесаЬыныц жур-налда бадылыуы айканлы уга биргэн ацлатма-Ьында М. Кэрим былай тип яззы: «Узен торбан итеп, кешелэргэ бэхет бирергэ ынтылган боронго титандыц беззец заманабызга, беззец идеалдарга ауаздашлыгы барзыр» [9, 7-се б.].

Югары трагедия, герой Ьэлэк булЬа ла, Ьэр ва-"кытта ла дейем кешелек "киммэттэренец, гэзел-лектец, изгелектец рухи ецеуе ул. Башторт трагедияларында елгэшелгэн ацлы тарихильгк шунан тора: уларза ижтимаги удеш законлыльгктарын объектив ацпау позицияЬынан «ее ысынбарльгк» (Горькийса) - уткэн, бегенге, килэсэк - бэйлэнэ, «фани донья ярынан мэцгелек ярына» (М. Кэрим) кулер Ьалына. Драматург стихиялы крэдтиэн бунт-тарыныц, хатта Ьугыштыц да курэлэтэ ецелеугэ дусар булыуын ацпау менэн сиклэнеп "катай, э восстаниеларзыц бетэ донья йезендэге тарихи прогрессив мэгэнэЬе - уларзыц гэзел булмаган "ко-ролош нигеззэрен "какшатыуын, килэсэккэ юл Ьа-лыуын ацпау уга меЬим. Ысын трагизмдыц закон-лы сыганагы ла бына шунда. «Салауат субъектив рэуештэ азатльгк Ьейеу пафосы менэн солгап алынган, дейем бэхетлелек замандары ха-кында хыяллана, лэкин царизмдыц Ьэм крепостной-льгктыц ^эЬэрен ецеп сыга алмай» [7, 22-се б.]. Трагикльгк изгелектец Ьэм яуызльгктыц бейек "капма-"каршы тороуы, прогресс Ьэм реакцияныц, яцыныц Ьэм идкенец килешеу белмэд керэше рэ-уешендэ йэйелдерелэ. Конфликт социаль мэнфэ-гэттэрзе, эхлак нигеззэрен Ьэм шуга бэйле психологик тетрэнеузэрзе уз эсенэ ала. Трагикльгк уныц иц кульминация мэлендэ социаль-эхлаки Ьэм психологик торош рэуешендэ килеп бада. «Ташлама утты, Прометей!» трагедияЬында теп герой шэ-хесте социологик, эхла-ки, психологик йэЬэттэн бер бетен итеп тикшереу рэуешендэ асылган. Уныц "каЬарманлыгы уз нэубэтендэ эхлатси-пси-хологик тешенсэлэр менэн генэ тугел, э ижтимаги тешенсэлэр менэн дэ характерлана [1, 210-сы б.].

Трагедиялар кешелектец улемЬезлегенэ гимн йырлай, уныц йэшэуенец ижтимаги мэгэнэЬен

XX БЫУАТТЫЦ 50-90-СЫ ЙЫЛДАРЫ БАШКОРТ ДРАМАТУРГИЯЬЫНДА ТРАГЕДИЯ ЖАНРЫ

47

аса, шэхестец дейем хэрэкэттэ дауам итеуен кур-Ьэтэ Ьэм бер ук ва-кытта уныц ижтимаги "киммэ-тен, "кабатланмадлыгын, уны югалтыу фажигэЬен асып Ьала.

Трагикльгктыц асылы узенец кэузэлэнеш йэ-Ьэтенэн куп ятслы Ьэм ацлау есен ярайЬы ук "кат-марлы. М. Кэримдэ, мэдэлэн, трагикльгк тэуге пьесанан алып ЬуцгыЬына тиклем удэ, яцы тен-денциялар, нюанстар менэн кицэйтелэ, байытыла бара. Лэкин трагикльгктыц теп нигеззэре Ьэм мо-тивтары узгэрешЬез. Уларзы тубэндэгесэ эйтеп бпрергэ мемкпндер тип уйлайбыз. Трагикльгктыц типтары:

- беренсе Ьэм теп тибы - героик трагикльгк (А-кйегет, Нэркэс, Салауат, Прометей кеуек теп геройзар Ьэм шулай ук уларзыц идея фекерзэш-тэре Зебэржэт, Шэфэ-к, Гелнэзирэ, Ану, Агазия h.6. образдарында кэузэлэнэ);

- икенсеЬе - "каршыльгклы "карашлы кеше-лэрзец трагик язмышы (был, нигеззэ, Тэцкэбикэ, Дэруиш, Тимерхан, Баиш, Гефест h.6. геройзар-Зыц язмышы);

- есенсеЬе - "катмарлы язмыштар.

Эгэр зэ был образдар бурые Ьэм тойго ара-Ьындагы тсапма-тсаршылытс менэн характерлан-ha, трагик геройзарга атсыл Ьэм тойго берзэмлеге хас. Тап Атсйегет, Нэркэс, Салауат, Прометей кеуек геройзар трагедияларзыц социаль эЬэмиэтле яцгырашын барльгкка килтерэ. Был ящыраш улар-Зыц замандаштары Ьэм фекерзэштэре булган Зебэржэт, Шэфэк, Гелнэзирэ, Ану, Агазияларзыц эш-хэрэкэттэрендэ, куцел кисерештэрендэ кесэйтелэ.

ЛИТЕРАТУРА

1. Ахмадиев Р. Конфликты. Жанры. Характеры. Уфа: Издательство «Китап» имени Зайнаб Биишевой, 2009. 262 с.

2. Зарипов Н.Т. Тэуге гвардеецтарзыц береЬе. 9фо: Башкортостан китап нэшриэте, 1968. 186 б. (Зарипов Н.Т. Один из первых гвардейцев. Уфа: Башк. кн.изд-во, 1968. 186 с.).

3. Килъмухаметов Т.А. Драматургия Мустая Ка-рима: своеобразие жанровой эволюции. Монография. Уфа: Башк. кн. изд-во, 1979. 224 с.

4. Килмвхэмэтов Т.Э. Баштсорт трагедияЬыныц поэтикаЬы. Офо: PHY БДУ, 1984. 80 б. (Килъмухаметов Т.А. Поэтика башкирской трагедии. Уфа: РИЦ БашГУ, 1984. 80 с.).

5. Килмвхэмэтов Т.Э. Баштсорт трагедияЬыныц поэтика мэсьэлэлэре. Офо: PHY БДУ, 1984. 76 б.

(Килъмухаметов Т.А. Вопросы поэтики башкирской трагедии Уфа: РИЦ БашГУ, 1984. 76 е.).

6. Кунафин F.C. XIX быуат баштсорт эзэбиэте. Офо: Китап, 2010. 408 б. (Кунафин Г.С. Башкирская литератураХ1Х века. Уфа: Китап, 2010. 408 е.).

7. Кунафин F.C. XIX-XX быуат башы башкорт эзэ-биэтенец у?еш узенсэлектэре. Эфе: БР ДУП Эфе поли-графкомбинаты, 2014. 740 б. (КунафинГ.С. Эсобенности развития башкирской литературы XIX - начала XX вв. Уфа: ГУП РБ Уфимский полиграфкомбинат, 2014. 740 е.).

8. Кунафин F.C. XX быуат башы баштсорт эдэ-биэтенец идея-хуцожество узенсэлектэре. Эфе: Гилем, 2016. 368 б. (Кунафин Г.С. Идейно-художественные особенности башкирской литературы начала XX века. Уфа: Гилем, 2016. 368 е.).

9. Кэрим М. Эдэрзэр. 3-се т. Эфе: Башкортостан китап нэшриэте, 1972. 415 б. (Карим МПроизведе-ния. Т. 3. Уфа: Башк. кн.изд-во, 1972. 415 е.).

REFERENCES

1. Akhmadiev, R. Konflikty. Zhanry. Kharaktery [Conflicts. Genres. Characters]. Ufa: Zainab Biisheva Kitap Publishers, 2009. 262 p. (in Russ.).

2. Zaripov, N.T. Tdtige gvardeyetstardyy berehe [Cne of the First Guardsmen]. Ufa: Bashkir Book Publishers, 1968. 186 p. (inBashkir).

3. Kilmukhametov, T.A. Dramaturgiya Mustaya Ka-rima: svoeobrazie zhanrovoy evolyutsii. Monografiya [Mus-tai Karim's Drama Works: Peculiarities of Genre Evolution. Monograph]. Ufa: Bashkir Book Publishers, 1979. 224 p. (in Russ.).

4. Kilmukhametov, T.A. Bashkort tragediyahynyy poetikahy [Poetics of Bashkir Tragedy]. Ufa: Bashkir State University Publishers, 1984. 80 p. (in Bashkir).

5. Kilmukhametov, T.A. Bashkort tragediyahynyy poetika mas'ahlare [Poetic Issues ofBashkir Tragedy]. Ufa: Bashkir State University Publishers, 1984. 76 p. (in Bashkir).

6. Kunafin, G.S. XIX byuat bashkort adabiate [Bashkir Literature of the 19th Century]. Ufa: Kitap press, 2010. 408 p. (inBashkir).

7. Kunafin, G.S. XIX-XX byuat bashy bashkort adabiateney tiOesh udensalektare [Peculiarities of Bashkir Literature's Development in the 19th - Early 20th Centuries]. Ufa: Ufa printing and publishing, 2014. 740 p. (in Bashkir).

8. Kunafin, G.S. XX byuat bashy bashkort adabiate-ney ideya-khudozhestvo tidensalektare [Ideological and Artistic Features of the Bashkir Literature of the Early 20thCentury]. Ufa: Gilempress, 2016. 368p. (inBashkir).

9. Mostai Karim. ЭОэгдэг. 3sd torn [Literary Works. Vol. 3]. Ufa: Bashkir Publishing House, 1972. 415 p. (in Bashkir).

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.