Научная статья на тему 'Satire and humour In the works of Rashit Nazar'

Satire and humour In the works of Rashit Nazar Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
168
42
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
САТИРА / ЮМОР / КОМИЧЕСКОЕ / САТИРИЧЕСКОЕ / САТИРИЧЕСКИЙ ПАФОС / ИРОНИЯ / САРКАЗМ / ГРОТЕСК / СОФИЗМ / АЛОГИЗМБ SATIRE / HUMOUR / COMICAL / SATIRICAL / SATIRICAL PATHOS / IRONY / SARCASM / GROTESQUE / SOPHISM / ALOGISM

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Самирханова Гулькай Хайдаровна, Байгужина Гузель Шакирьяновна

Идейно-тематическая направленность, проблематика, образная система, языковые и стилевые особенности произведений, жанровое своеобразие творчества гениального башкирского поэта Рашита Назарова представляют научный интерес многих известных ученых-литературоведов (Г.Б. Хусаинов, Р.Ф. Мифтахов и др.), но его произведения сатирического и юмористического характера требуют отдельного системного изучения с точки зрения поэтики. Р.С. Назаров к сатире и юмору обращается еще в юношеские годы. В его первых сатирических и юмористических лирических произведениях создаются образы пустословных активистов, чьи “громкие” слова не соответствуют их делам, жадных и алчных руководителей, использующих занимаемые должности для наживы, бюрократов, занятых только проведением заседаний, совещаний, собраний и др. В своих сатирических и юмористических стихотворениях, баснях поэт обращается к злободневным проблемам своего времени, многие из которых остаются актуальными и в наши дни. В них автором обличаются недостатки человеческого характера и пороки общества. Так, в его произведениях порицаются пьянство, подхалимство, двуличие, карьеризм и воровство. При этом герои его произведений, на первый взгляд, получают положительную оценку характера и своих действий, но эта положительная оценка оказывается иронической. Создается чувство “обманутости” читателя, создается комический эффект (Скромный сплетник Баҫалҡы ғәйбәтсе, Хвастун Маҡтансыҡ, Храбрец Батыр, Фанагат Фәнәғәт, Бумажный маяк Ҡағыҙ маяҡ и др.). Во многих произведениях ирония из юмористической насмешки перерастает в острый гротеск (Башковитый парень Башлы егет, Сплетница Ғәйбәт тоҡсайы и др.). Сатира и юмор Р.C. Назарова прослеживаются и в его баснях. Произведения аллегорического характера, пронизанные дидактизмом и сатирическим пафосом, определяют новую ступень развития башкирской басни: поэтом вводятся новые образы и приемы формулировки сентенции (морали). Сентенция басен поэта, отличающаяся точностью и афористичностью, также направлена на создание комического эффекта, для которого им используются художественные средства комического и сатирического. Утверждение человеческого идеала достигается обрисовыванием антиидеала посредством использования аллегории, иронии, гиперболы, гротеска, парадокса, софизма и алогизма. Произведения Рашита Назарова отличаются яркостью и метафоричностью языка, наповторимостью образов и острым сатирическим пафосом. Своеобразные художественные средства и приемы организации произведений определяют своеобразный индивидуальный стиль поэта.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Сатира и юмор в творчестве Рашита Назарова

Rashit Nazar is a Bashkir poet whose works determine the stage of satire and humour development in Bashkir literature. In his satirical and humorous poems and fables the poet highlights the vital problems of his days which are still topical nowadays. The author exposes the faults of both human character and society in his works. The poet uses the comical and satirical expressive means for creating the comic effect. The endorsement of human ideal is achieved by shaping anti-ideal by means of using allegory, irony, hyperbole, grotesque, paradox, sophism and alogism. The works of Rashit Nazar differ in brightness and metaphorical language, uniqueness of images and incisive satirical pathos.

Текст научной работы на тему «Satire and humour In the works of Rashit Nazar»

4. Bulgakov R.M. "Kissa-i Iusuf' Kol Galy: svede-nia razlichnix spiskov o poeme i jejo avtore ["Kissa-i Yu-suf" of Kul Gali: information on the various versions of the poem and its author]. In: Poema "Kissa-i Yusuf" Kol Galy (problematika, poetika, yazik proezvidenia) [The poem "Kissa-i Yusuf' of Kul Gali (problematics, poetics, language of the work)]. Ufa, 1988, pp. 58-69 (In Russ.).

5. Kol Galy. Skazanie o Yusufe [The saga about Yusuf]. Trans. from Turkic by S. Ivanov. Kazan, Tatknigoiz-dat, 1985, 232 p. (In Russ.).

6. Istoria bashkirskoi literatury. V 6 t. T. 1. Srednie veka [The History of Bashkir literature. The Middle ages]. Ed. G.B. Khusainov, R.N. Baimov, R.T. Bikbaev, etc. In 6 vol. Vol. 1. Ufa, Bashkir Publishing House, 1990, 608 p. (In Bashkir).

7. Koran [The Koran]. Trans. from Arabic, comm. by I.Y. Krachkovsky; foreword to 1963 edition by V Bely-aev, P. Gryaznevich. Moscow, Rarity publ., 1990, 528 p. (In Russ.).

8. PoesyaZolotoy Ordy [Golden Horde poesy]. Trans. from Turkic by R.R. Bukharaev. Moscow, Natalis, Ripol Klassik publ., 2005, 175 p. (In Russ.).

9. Tatarskoe narodnoe tvorchestvo. Skazski [Tatar Folk Art. Fairy tales]. The second book. Comp., introd. and comm. Kh.Kh. Gatin, Kh.Kh. Yarmi. Kazan, Tatar Publishing House, 1978, 448 p. (In Tat.).

10. Khusainova G.R. Bashkirskie volshebnyie skazski: poetika i tekstologia [Bashkir fairy-tales: poetics and textology]. Ufa, Gilem publ., 2014, 216 p. (In Russ.).

11. Yuldybaeva G.V Vzglyd na izustnoe narodnoe tvorchestvo Karidelskogo rayona (po materialam, so-brannym G.V Yuldybaevoj) [A look at the folklore of Karaidelsky District (according to data collected by G.V Yuldybaeva)]. In: Fenomen Evraziystva v materual-noy i dukhovnoy cul'ture, etnologii i antropologii bash-kirskogo naroda: materialy Vserossiyskoy nauchno-prak-ticheskoy konferensii, provodimoy v ramkakh razrabotki 7-tomnogo izdania "Istorii bashkirskogo naroda" [The phenomenon of Eurasianism in the material and spiritual culture, Ethnology and Anthropology of the Bashkir people: Proceedings of the All-Russian scientific-practical conference held within the framework of the development of the 7-volume edition History of the Bashkir people]. Ufa, IHLL publ., 2009, pp. 276-279 (In Russ.).

Г.Х. Сэмерханова, Г.Ш. Байгужина УДК 821.512.141.09-1

РЭШИТ НАЗАРОВ ИЖАДЫНДА САТИРА ЬЭМ ЮМОР (САТИРА И ЮМОР В ТВОРЧЕСТВЕ РАШИТА НАЗАРОВА)

Аннотация

Идейно-тематическая направленность, проблематика, образная система, языковые и стилевые особенности произведений, жанровое своеобразие творчества выдающегося башкирского поэта Рашита Назарова представляют научный интерес многих известных ученых-литературоведов (Г.Б. Хусаинов, Р.Ф. Мифтахов и др.), но его произведения сатирического и юмористического характера требуют отдельного системного изучения с точки зрения поэтики.

Р.С. Назаров к сатире и юмору обращается еще в юношеские годы. В его первых сатирических и юмористических лирических произведениях создаются образы пустословных активистов, чьи "громкие" слова не соответствуют их делам, жадных и алчных руководителей, использующих занимаемые должности для наживы, бюрократов, занятых только проведением заседаний, совещаний, собраний и др.

В своих сатирических и юмористических стихотворениях, баснях поэт обращается к злободневным проблемам своего времени, многие из которых остаются актуальными и в наши дни. В них автором обличаются недостатки человеческого характера и пороки общества. Так, в его произведениях порицаются пьянство, подхалимство, двуличие, карьеризм и воровство. При этом герои его произведений, на первый взгляд, получают положительную оценку характера и своих действий, но она оказывается иронической. Создается чувство "обманутости" читателя, создается комический эффект («Бадалтсы гэйбэтсе» - «Скромный сплетник», «Матстансык» - «Хвастун», «Батыр» -«Храбрец», «Фэнэгэт» - «Фанагат», «Кагыз маяк» - «Бумажный маяк» и др.). Во многих произведениях ирония из юмористической насмешки перерастает в острый гротеск («Башлы егет» - «Башковитый парень», <^эйбэт токсайы» -«Сплетница» и др.).

Сатира и юмор Р.С. Назарова прослеживаются и в его баснях. Произведения аллегорического характера, пронизанные дидактизмом и сатирическим пафосом, определяют новую ступень развития башкирской басни: поэтом вво-

© Самирханова Г.Х., Байгужина Г.Ш., 2016

дятся новые образы и приемы формулировки сентенции (морали). Сентенция басен поэта, отличающаяся точностью и афористичностью, также направлена на создание комического эффекта, для которого им используются художественные средства комического и сатирического. Утверждение человеческого идеала достигается обрисовыванием антиидеала посредством использования аллегории, иронии, гиперболы, гротеска, парадокса, софизма и алогизма. Произведения Рашита Назарова отличаются яркостью и метафоричностью языка, неповторимостью образов и острым сатирическим пафосом. Своеобразные художественные средства и приемы организации произведений определяют своеобразный индивидуальный стиль поэта.

Ключевые слова: сатира, юмор, комическое, сатирическое, сатирический пафос, ирония, сарказм, гротеск, софизм, алогизм

Gulkay Kh. Samirkhanova, Guzel Sh. Bayguzhina SATIRE AND HUMOUR IN THE WORKS OF RASHIT NAZAR

Abstract

Rashit Nazar is a Bashkir poet whose works determine the stage of satire and humour development in Bashkir literature. In his satirical and humorous poems and fables the poet highlights the vital problems of his days which are still topical nowadays. The author exposes the faults of both human character and society in his works. The poet uses the comical and satirical expressive means for creating the comic effect. The endorsement of human ideal is achieved by shaping anti-ideal by means of using allegory, irony, hyperbole, grotesque, paradox, sophism and alogism. The works of Rashit Nazar differ in brightness and metaphorical language, uniqueness of images and incisive satirical pathos.

Key words: satire, humour, comical, satirical, satirical pathos, irony, sarcasm, grotesque, sophism, alogism

Рэшит Назаров - ■кыдта гына ижад FYMepe эсендэ башторт эзэбиэтенэ Y3енсэлекле caFbiy метафоралар аша тыyзырылFaн яцы обрaздaрFa, яр^1у хис-тоЙFOлaрFa тулы лирик шотырзар, йэшэйеш танундарын, мэцгелек тешенсэлэр тyрahындaFы уйланыузарзы Y3 эсенэ aлFaн тэрэн фэлсэфэле э^эрзэр, кешелэр хол'кондaFы кире сифаттарзы тэнкитлэгэн, йэмFиэт 'королошондaFы етешhезлектэрзэн эсе келгэн сатира hэм юмор елгелэрен 'кaлдырFaн талантлы шaFир. Билдэле эзэбиэтсе^алим Fi. Хесэйенов языуынса, Рэшит Назаров - башкорт

шигризтендз Шзйехзада Бабич менэн Мостай Кэримдэр катарында торор феноменаль талантка эйэ шигыр одталарыныц береhе [11, 140-сы б.]. Шагирзыц тормош юлын haM ижадын eйрэнеYсе Р.Ф. Мифтахов билдэлэYенсэ, азиптец бер yk вакытта лирик та, сатирик та була алыуы - зур h^araeK, haM ул зур одталык талап ита, свнки уйландыра-моцландыра белеY -бер талант булhа, квлдвртэ-йылмайта белеY -икенсе бер талант [3, 8-26-сы бб.].

Р.С. Назаровтыц лирик шигырзары, мадалдаре азабиатсе-галимдар тарафынан ярайhы гына

Самирханова Гулькай Хайдаровна, кандидат филологических наук, старший преподаватель кафедры башкирской филологии педагогического факультета Сибайского института (филиал) Башкирского государственного университета, e-mail: gulysib@mail.ru

Байгужина Гузель Шакирьяновна, аспирантка кафедры башкирского языка и методики его преподавания Башкирского государственного педагогического университета им. М. Акмуллы, научный сотрудник Государственного автономного учреждения Республики Башкортостан научно-издательского комплекса "Башкирская энциклопедия " (г. Уфа), e-mail: guzelio25@mail.ru

Gulkay Kh. Samirkhanova, Cand. Sc. (Philology), Senior teacher, Chair for the Bashkir philology, pedagogical faculty of Sibay Institute, Bashkir State University branch, e-mail: gulysib@mail.ru

Guzel Sh. Bayguzhina, graduate student, chair of the Bashkir language and its teaching technique, the M. Akmulla Bashkir state pedagogical university, researcher of state autonomous institution of the Republic of Bashkortostan Sciense-publisher holding Bashkir encyclopaedia (Ufa), e-mail: guzelio25@mail.ru

тулы ейрэнелгэн тиерлек [1; 2, 7-16-сы бб.; 3, 8-26-сы бб.; 4; 6; 8; 9; 10; 11; 12], сатирик hэм юмористик эдэрзэре иhэ, уларзыц художестволы YЗенсэлектэре тулыhынса тикшерелмэгэн.

F.Б. Хесэйенов YЗенец гилми мэкэлэлэренец береhендэ Р.С. Назаровтыц сатирага карата эйтелгэн: Идке донъя бадмаЫт, CYп-сар§ар§ыц барса^т ул яндырып ташла^т! Ьэр бер hY§ец Y§ эсецдэ йэшен квсвн hаклаhын, - тигэн hYЗЗэрен язып Yтэ [12, 111-се б.], был, YЗ сиратында, сатира hэм юмор§ыц шагир ижадында меhим урын алыуын радлай.

Р.С. Назаровтыц сатира hэм юмор елкэhенэ мерэжэгэт итеYе 1959 йылда башлана. Шагир^ыц был осор ижадын F.Б. Хесэйенов: Йэш шагир Рэшит Назаров[тыц] ауылдаштары менэн аралашып йэшэй башлауы, колхозда бергэ эшлзYе кешелэр§ец тврлв икэнен курергэ, акты-караны, якшы-яманды айырырга яр§ам итэ. Шулай уныц уцгандар§ы, изге куцеллелэр§е Y§енсэ мактап, Ыкланып я§ган шигыр§ары тыуа, насар холоклолар§ан, ялкау§ар§ан, уцмаган бригадир йэ ^э председателдэн квлгэн твртмэ йэ сатирик шигыр^ары я§ыла, - тип баИалай [11, 144-145-се бб.]. Мэдэлэн, шул йылдарза я^ылган «Актив» исемле шигырында ул эсе ирония аша ауыл активыныц аракы эсеYЗе тыйыуы тураИындагы "каты" карарын еткереYсе идерек актив агзаИынан келэ. Ауыл активыныц агзаЬы аракы эсеп иgереYЗЭн теле кермэлэ-кермэлэ "каты бойорокто" халыкка еткергэндэ, костюм салгыйзары кYтэрелеп, кеgэhенэн аракы шешэhенец башы кYренэ - шул рэYешле тYрэлэрзец hэм колхоз активистарыныц бер терле hейлэп тэ, икенсе терле эшлэYенэ Ygмер тарафынан кыйыу ризаЬызлык белдерелэ.

Р.С. Назаровтыц шул ук йылда я^ылган «КYршем» исемле эдэрендэ лэ етэкселэрзец билэгэн вазифаларын YЗ мэнфэгэттэрендэ файзаланыуы тэнкитлэнэ. Шигыр^ыц сюжеты буйынса лирик геройзыц емеш бакса^1 уцышы ярты кышка ла етмэй, уныц карауы, кYршеhенец CYп Yлэндэре бадкан, карау^1з баксаhыныц "уцышы" йыл эйлэнэhенэ лэ бетмэй икэн. Бындай "мегжизэнец" сере эдэр а^агында асыла -кYршеhе йэшелсэсе-бригадир булып сыга. Лирик геройзыц кYршеhе баксаЬында "эрем ботагында ла емеш елгерэлер" тигэн бер катлы hыFымтаFа килеYе юмористик алымдар аша бригадирзыц уFрылыFын фашлай. Шотырза "эрем ботаFында емеш елгерэ" тигэн алогизм мемкин булмаFан

кеYек йэмFиэттэ лэ етэкселэр тарафынан бындай хилаф эштэр булырFа тейеш тYгел тигэн идея Yткэрелэ.

Р.С. Назаров сатираЬыныц YткерлэнеYе 1960 йылда язылFан «Йыйылышта» шиFырында асык саFыла. Был эдэрзэ кэрэккэн-кэрэкмэгэнгэ йыйылыштар ойошторFан, йыйылыштарза урынлы-уры^ыз бэхэстэр корFан, э асылда бер эш тэ эшлэмэгэн хужалар образы тэнкитлэнэ. Автор етэкселэрзец YЗ эштэрен фэкэт йыйылыш YткэреYЗэргэ генэ короуын тэнкитлэYЗЭ ирония алымын одта файзалана. Етэкселэр йыйылыштарза кYтэргэн ^раузарзыц вак кына мэсьэлэлэргэ кайтып калыуы, шул ук вакытта уларзыц эhэмиэтле ^раузар рэтенэ индерелеYЗэре фашлана. «Йыйылышта» шоты-рында ла колхоз етэкселэре алдына "утынды кем алып килергэ тейеш" тигэн ябай Fына hорау куйылFан, тик ул, глобаль тед алып, бэхэслэшеY объектына эйлэнэ. Шул рэYешле ирония тыузырыла: хэл ителэhе ^раузыц ваклыFы уFа бирелгэн эhэмиэткэ каршы куйыла. Артабан ирония гротеск алымына Yдтерелэ, автор йыйылыштар ойоштороузан башканы белмэгэн етэкселэр образын асыуза шаштырып келеY алымына кYCэ: утын мэсьэлэhен хэл иткэнсе, улар йыйылFан ейзец ишеген тыштан керт бада, тYрэлэр карзы керэп, ишекте асып сы^ыу урынына был hораузы икенсе йыйылыштыц кен тэртибенэ куя, улар йоклап тороуFа, ей эсендэ кYтэрелгэн тир бодо бозланып ката, етэкселэр был эш буйынса Fэйеплене эзлэY есен таFы бер йыйылыш Yткэрергэ карар итэ ^б. Шул рэYешле гротеск алымы аша бюрократизм эсе тэнкитлэнэ.

ШаFирзыц шул ук йылда язылFан «Донъяла бар за баИа» исемле эдэрендэ йэмFиэттэге эскелек проблемаИы ^тэрелэ. 'Кунактан идереп сыFып, сак кайтып барFан кешелэрзе кYреп, сускалар: Б姧ец ише э§эмдэр §э донъяла бар §а баhа!, -тип келэ. Кире саFыштырыу аша эскэн кеше, шулай итеп, сусканан да тYбэн куйыла.

Р.С. Назаров эдэрзэре ара^шда кеше холко-ндагы hYЗ йеретеY, ике йезле, куркак булыу, алдашыу кеYек кире сифаттарзы тэнкитлэгэн шотырзарзы айырым билдэлэп китергэ була. Был эдэрзэр королошо яFынан бик YЗенсэлекле: тэY карамакка йэмFиэттэ ыцFай баhа, хатта мактау, хуплау яулаFан кешелэр асылда кYркэм сифаттарFа эйэ булмай сы^а. ПерсонаждарFа эдэр башында бирелгэн кылыкЬырлама акланмай, укыусы "алдана", шул рэYешле бер теркем

шигырзарза кеше холкондагы кэмселектэр юмор аша ецелсэ тэнкитлэнэ, йэ булмаhа икенсе теркем шигырзарза ирония тыузырыла, "кешегэ баhа деред бирелергэ тейеш" тигэн сентенция ла Yткэрелэ.

Беренсе теркемгэ караган эдэрзэрендэ шагир персонаждарын мэрэкэ ситуацияла калдырып, уларзан юмор аша ецелсэ келэ. «Бадалкы гэйбэтсе» шигырында, мэдэлэн, бадалкы, ендэшмэд, сабыр холокло Сабирйэн - адтыртын гэйбэтсе, «Ялбикэ» исемле шигырза йезгэ-тедкэ матур Ялбикэ - ялкау, «Мактансык» эдэрендэ, летчик булырга хыялланып, мактанган Марат hэм «Батыр» эдэрендэ саялыгы беркеттекенэ, гэйрэте арыдландыкына тицлэнгэн, азак бYректе бYрегэ окшатып, унан каскан Нур - куркак, «Фэнэгэт» эдэрендэ бар сараларза катнашып та, эш килеп сыгыу менэн, юк булган Фэнэгэт -ялтан, «Кагыз маяк» эдэрендэ алдынгы булып йерегэн Еата - кYЗ буяусы гына булып сыга.

Икенсе теркем шигырзарза персонаждарзыц мэкерле битлектэре сиселэ, улар эсе ирония аша фашлана. Мэдэлэн, «Башлы егет» исемле шигырза тед-киэфэте, йереш-торошо кYркэм булган, ололар тарафынан галим, белемле кеше, тип зурланган Хэйзэр акыллы hYЗЗэрзе гэзит-журналдарзан ятлап кына hейлэп йерегэн булып сыга. «Башлы малай» тигэн мактауга "бушбаш" тигэн асыл антитеза рэYешендэ каршы куйыла.

Р.С. Назаровтыц 1962 йылда язылган «Бадты-рзы» исемле шигырында ^э кешелэрзец "буш hYЗле" булыузары ецелсэ юмор аша фашлана. Эдэрзец сюжеты буйынса, бер шагир ауыл матурлыгын, ауылда йэшэY рэхэтлеген данлап, ауылда йэшэргэ сакырып, "колхозым" тип янып-янып шигырзар яза, тик шул ук вакытта YЗе калала йэшэYЗе хуп кYрэ. Был шагир образында автор коро идеология менэн генэ йэшэгэн, дередерэге кешелэр араИында шундай фекер тыузырган, э асылда YЗе hейлэгэндэргэ бер катнашлыгы булмаган кешелэрзе тэнкитлэй.

«Еэйбэт токсайы» исемле эдэрендэ иhэ шагир гэйбэтсе образын hYрэтлэYЗэ сагыу метафоралар кулланыу аша уга карата екhенеY уята: Буйы -идке бYкэн кеYек, / Йе§е - шайтан упкэн кеYек, / Э ку^эре шундай моцЫ§, / Бар донъянан бYккэн кеYек; кеше киэфэтендэ бу.Ла ла, ул -йылан затынан, YЗенец эсе тулы агыу. Ьанап кителгэн метафоралар авторзыц индивидуаль стилитикаhын ^1затландыра, уныц кабатланмад YЗенсэлектэрен билдэлэй. Был тема «БерэYгэ» тип исемлэнгэн шигырза ла дауам ала, унда ла

ике йезлелек фашлана, шагирзыц тэнкит уты эйткэн hY§е балдай татлы булган, тик эсе тулы мэкер, зэhэр булган кешелэргэ ЙYнэлтелэ.

Р.С. Назаров YЗенец эдэрзэрендэ вазифа югарылыгы куцел югарылыгын билдэлэмэй тигэн фекер зэ Yткэрэ. Уныц сагылышын «Портфель эсендэге тYрэ» тип аталган шигырза курергэ була. Эдэрзэ егэрле егеттец дэ тYрэ булыу менэн YЗгэреYе, hауаланып китеYе hYрэтлэнэ, персонажга у^ен^§е портфелгэ йо§аклаган тигэн образлы хекем сыгарыла, йэгни ул дудтарынан, якындарынан асык сырайын да, ^целен дэ кулындагы портфелен биклэгэн кеYек йозаклаган. «Карьерист» шигырында ла ошо ук тема дауам ителэ. Был эдэрзэ лэ "ейрэк кеYек тYшен киреп" йерегэн тYрэнец портфеле уныц "йэн дуды"на эйлэнеYе фашлана.

Шагирзыц «Эре кеше» тип исемлэнгэн шигырында кешенец эрелек сифатыныц иц югары нектэhен hYрэтлэY есен гротеск алымы кулланыла: hY§е бейек йе§енэн, / Йе§е бейек ку^енэн, / Ку$е бейек кашынан, / Кашы бейек башынан. Эдэрзэ бындай асимметрик йез тэбиги булмаган кеYек, эрелэнеY сифаты ла кеше холкона ят булырга, ошондай куркыныс hYрэтлэмэ кеYек куркыныс hэм ытырганыс булырга тейеш тигэн фекер Yткэрелэ.

Шагир бэлэкэй, йыйнак кYлэмле эдэрзэрендэ лэ сатирик алымдар аша квтвлмэгэнлек эффекты тыузырыуга ирешэ:

^н эшлекле, белэм, белэм, Тицлэшмэйем Шнец менэн: Каща инде Ыцэ еmеY -Квндэр буйы серем итеY!

«Хекем» исемле шигырза ^э эйлэнгэн hайын ейлэнеп, быуын hайын катын алыштырып, азак уларзы айырып, балалары менэн ташлап киткэн FэлэYигэ хекем сыгарыла. Уныц шулай азып-тузып йереYЗэренец сиген катындар суды билдэлэй:

Хекем кыдка: суд бетергэс Y§ эшен, hэр кем алыр Y§енец хэлэл елешен. Ти§ арала ^анамагы§ уйынга) 0§§елэр §э ир§е быуын-быуынга, Еткер§елэр еренэ суд карарын: Тап берэр быуын теще катын hайын.

Р.С. Назаров был эдэрендэ сатира тыузыры-узыц тагы бер алымын - софизмды бик тапкыр

hэм уцышлы куллана: FэлэYи тарафынан ташланган "быуын hайын" катынга азгын ирзец теYЭл бер быуыны тура килэ.

Шагирзыц сатирик одталыгы сатирик hэм юмористик шигырзарзан тыш уныц мэдэлдэре-ндэ асык сагылыш таба. Билдэле булыуынса, мэдэл - дидактизм менэн hуFарылFан аллегорик характерзагы сатирик пафослы эдэр [10, 12-се б.]. Р.С. Назаров ижадында мэдэл жанры YЗенсэлекле Ygеш кисерэ: яцы образдарFа, сентенцияны еткереYЗЭ яцы алым-сараларFа байый. Был турала эзэбиэтсе-Fалим F.Б. Хесэйенов: Жанр классиктары Эзоп, Лафонтен, Крылов, у§еб姧ец э§эбиэттэ Мэжит Fафури традицион мэдэлдэренэн, улар§агы кейек, хайуан образдарынан башка яцырактарын, икенсерэк ысулдар§ы фащаланды, - тип яза [12, 112-се б.]. ШаFирзыц тэYге мэдэлдэре 1960 йылдарза языла. Айырым эдэрзэр был жанр атамаhы менэн билдэлэнмэhэ лэ, йекмэткелэре, королош YЗенсэлектэре буйынса мэдэл жанрына карай. Мэдэлэн, «Бер сак шулай Сабак...» юлдары менэн башланFан эдэрзэ YЗ мемкинлектэрен самаламайынса, зур эшкэ тотоетан Сабактыц хэле hабакка килтерелhэ лэ, асылда hYЗ мактансык, YЗ кесен артык баhалаFан кешелэр тураhында бара. Эдэрзэ автор бар донъяны хайран калдырыу максаты менэн, кYл тебен ташлап, кYктэ йезергэ карар итеп, кабат шул ^ленэ сумыузан уза алмаFан Сабак кеYек оятка калыузан hакланырFа сакыра.

«Буре» тип исемлэнгэн икенсе эдэрзэ ком^з, YЗ асылына тоFро калFан яуыз Буре образында YЗЗэренец насар Fэзэттэренэ тоFро каетан, яуызлык кылыузан тыйыла алмаFан эзэмдэр тэнкитлэнэ. Эдэрзэ БYренец асылын кылы^ырлауза лексик hYрэтлэY саралары бик уцышлы hайланFан: уны туЙFа сакырып тороп алалар, ^ш-хермэттец уртаhына батыралар, киц едтэл ^ш-нотмэттэн изэнгэсэ hыFылып тора, тик ошо муллыкта ла "буре каны къщан: бер бэрэсте бога§лаган да... сыгып ЫщанР". Эдэрзэ YЗенсэлекле антитеза барлыкка килэ, якшы менэсэбэткэ БYренец яуыз, керле асылы каршы куйыла.

Билдэле булыуынса, мэдэл жанры персо-наждар составыныц даимилыFы менэн айырылып торFан жанр (10, 85-86-сы бб.). Р.С. Назаров иhэ башкорт мэдэлдэренец персонаждар арсеналын таFы ла байыта, яцы образдар индерэ. Уныц «Кулдар» тип исемлэнгэн эдэрендэ кешенец тэн елештэре образдары индерелэ. Эдэрзец сюжеты

буйынса, Мейе бер вакыт YЗен тицhез бер зат тедле хис итеп, маhайып китэ, шунлыктан YЗен яман уйзар билэй башлай hэм ул эшсе Кулдарзы кэмhетеп, мыдкыл итеп ендэшэ, уларзы назан, ЙYлэр, медкен hYЗЗэре менэн тYбэнhетэ. Уныц был кылыFы аша кешенец билэгэн вазифа ЮFарылыFы менэн ^цел байлыFы ЮFарылыFыныц тап килмэYе фашлана. Бынан тыш hYрэтлэнгэн образдар социаль тед тэ ала, сейэллэнеп каткан эшсе Кулдар кYпме эшлэhэ лэ, дэрэжэгэ, муллыкка эйэ булмай. Мэдэлдэ мораль йерэк тарафынан сь^арыла, Мейегэ шелтэне ул бирэ, hэм мэдэл «Йерэктец hYЗе -халыктыц YЗе», тигэн мэкэлгэ тартым hYЗЗэр менэн тамамлана. Тимэк, кешенец баhаhын билэгэн вазифа^1 тYгел, э эштэре билдэлэй, hэм был баhа халык тарафынан бирелэ (10, 114-се б.).

Р.С. Назаровтыц «Сабак» тип исемлэнгэн икенсе мэдэленец теп темаhы - тыуFан илгэ тоFролок, берзэмлек. Эдэр тулыhынса Сит ер§эр§э солтан булгансы, Y§ илецдэ олтан бул, Айырылганды айыу ашар, бYленгэнде бYре ашар, тигэн халык мэкэлдэрен асы^а королFан. азFы ташкын вакытында сабактар бер кYлЭYектэ кала, йылFаларына кайтыр юлды - герлэYекте -тапкас, Сабак дудтарын ошо кYлЭYектэ калырFа ендэй:

Ас интекмэд бында корhак...

Йота алмад Суртан килеп -

Йэшэрбе§ бе§ солтан кеYек.

ХэYеф-хэтэр §э юк!

Юк нужа!

Y§ец - батша!

Y§ец - хан!

Y§ец - хужа!

Башкаларзы ^ндерэ алмаFан Fорур hэм тэкэббер Сабак кYлэYектэ YЗе генэ кала hэм YЗ hэлэкэтен таба: йэй етеY менэн кYлэYек корой, Сабак тамам хэлhезлэнэ, азак уны КарFа тамаклап куя. Мэдэлдец морале билдэле: Кем илен-ерен hеймэй, Y§ кейен генэ кейлэй, hэм, халкынан бYленеп, ят кYлэYектэн бэхет э^лэй, -шуга Сабак хэле hабак.

ШаFирзыц «Суска хаты», «Остаз» тигэн мэдэлдэре кеше холкондаFы етешhезлектэрзе фашлауFа ЙYнэлтелгэн. Мэдэлдэрзец беренсе-hендэ башкаларзыц исеменэ тап тешереY менэн йэшэгэн, Fэйбэт hейлэгэн, hэр бер кешелэ Fэйеп табырFа тырышкан эзэмдэр тиредтэ казыетан

суска образы аша hYрэтлэнhэ, икенсеhендэ а^ызлык, идэрлек, тидкэрелек кеYек сифаттар ишэк образы аша тэнкитлэнэ. «Остаз» исемле мэдэлдэ автор уй йомоу^ы тапкыр куллана. Эдэрзец персонажы Аттан зур хермэткэ лайык булыу серзэрен hораFас, ул остаздары Арыдлан менэн Ишэк булыуын эйтэ: тэрэн акыллы, тадыл булыуFа Арыдлан Yрнэк булhа, Ишэк -киреhенсэ - ниндэй сифаттарзан арыныу кэрэ-клеген кYрhэтеYсе була. Шул рэYешле мэдэлдец сатирик пафосы фэлсэфэYи фекерзэр менэн бергэ бирелэ.

Р.С. Назаровтыц «Беркет hэм ТурFай» исемле мэдэлендэ сатира тыузырыуза ирония алымы тапкыр кулланыла. Иронияныц нигезен тап килмэY кYренеше тэшкил итэ. Был эдэрзэ тап килмэY кYренеше ТСоштар аллаЬыныц донъяла Fэзеллелек урынлаштырырFа телэгенэн тыуа: ул медкен, кеЛез турFаЙFа беркет канаттарын бирергэ куша, э кесле сал беркеткэ турFай канаттары кала. Мэдэлдец морале ^э бегенге заманда ла YЗ актуаллеген юFалтмай:

Тургай, медкен, беркет канаттарын кутэрэ алмай, Э беркетте кутэрэ алмай тургай канаттары...

Шулай итеп, Р.С. Назаров башкорт эзэбиэтенец сатира hэм юмор елкэhен яцы образдар, YЗенсэлекле алым-саралар менэн байыта. Уныц эдэрзэрендэ кугэрелгэн кYп проблемалар хэзерге заманда ла YЗ актуаллеген ЮFалтмаFан. Кеше холкондаFы кире сифаттарзы, йэмFиэт королошондаFы етешhезлектэрзе фашлаFанда шаFир аллегория, ирония, гипербола, гротеск, парадокс, софизм, алогизм кеYек hYрэтлэY сараларын, фигураларзан айырыуса антитезаны, hY§ уйнатыу, уй йомоу, кетелмэгэнлек эффектын тыузырыу алымдарын тапкыр hэм урынлы куллана. Ьэр hYрэтлэY сараhы эдэрзец идея-тематик йекмэткеhен асыуFа, сатирик пафосын кYтэреYгэ хезмэт итэ. ШаFирзыц ижадында осраFан кабатланмад метафоралар, hYрэтлэY алымдары уныц индивидуаль тел-стиль YЗенсэлектэрен билдэлэй.

ЛИТЕРАТУРА

1. Байгужина Г.Ш. Особенности и своеобразие национальной языковой картины мира (на примере поэзии Рашита Назарова) // Вестник Башкирского университета, 2012. - №3. - С. 1486.

2. Назаров Р.С. Эдэрзэр. Ике томда. - I том. -Лирик, сатирик шигырзар, мэдэлдэр. - Эфе: Китап, 2002. - 416 б. (Назаров Р.С. Произведения. В 2-х т. -Т. I. - Лирические, сатирические стихи, басни. - Уфа: Китап, 2002. - 416 с.).

3. Назаров P.C. Эдэрзэр. Ике томда. - II том. -Эфе: Китап, 2005. - 375 б. (Назаров Р.С. Произведения. В 2-х т. - Т. 2. - Уфа: Китап, 2005. - 375 с.).

4. Самирханова Г.Х. Система ценностей в башкирских баснях XX в. // Система ценностей современного общества: сборник материалов IV Всероссийской научно-практической конференции. -Новосибирск: Центр развития научного сотрудничества, 2008. - С. 80-83.

5. Самирханова Г.Х. Способы освоения заимствованных сюжетов в башкирских баснях // Вестник Башкирского университета. - Том 15. - № 3 (1). - Уфа: РИЦ БашГУ 2010. - С. 1037-1038.

6. Самирханова Г.Х. Особенности образной системы башкирских басен // Вестник башкирского университета. - Т. 16. №3-1. - Уфа: РИЦ БашГУ, 2011. - С. 1043-1044.

7. Самирханова Г.Х. Теория, генезис и идейно-эстетические источники басен в башкирской литературе // Вестник Башкирского университета. - Т. 17. -№ 3 (1). - Уфа: РИЦ БашГУ, 2012. - С. 1518-1519.

8. Самирханова Г.Х. Заглавие как конденсированная форма выражения основной темы в башкирской басне // Наука и образование в XXI веке: материалы Международной научно-практической конференции. В 34 частях. - Ч. 24. - Тамбов: Изд-во ТРОО "Бизнес-Наука-Общество", 2013. - С. 111-112.

9. Самирханова Г.Х. К вопросу о составе персонажей басен // Ахнаф Харисов и актуальные проблемы башкирской филологии (к 100-летию со дня рождения): материалы Всероссийской научно-практической конференции (с международным участием). - Уфа: ИИЯЛ УНЦ РАН, 2014. - С. 75-76.

10. Сэмерханова ГХ.Башкорт мэдэлдэренец поэтикаИы. - Эфе: БДУ-ныц РН^ 2014. - 138 б. (Самирханова Г.Х. Поэтика башкирских басен. - Уфа: РИЦ БашГУ, 2014. - 138 с.).

11. Хвсэйенов Г.Б. Рэшит Назаров шигриэте // Агизел, №1, 2008 (Хусаинов Г.Б. Лирика Рашита Назарова // Агидель, №1, 2008).

12. Хвсэйенов Г.Б. Рэшит Назаров шигриэте // Агизел, №2, 2008 (Хусаинов Г.Б. Лирика Рашита Назарова // Агидель, №2, 2008).

13. Samirkhanova G.Kh., Bulyakova G.M., Latypo-va R.M., Suleymanova L.R., Sharipova Z.Ya., Bukharova G.Kh. The Research Methodology of the "Poetics" Scientific Category of Bashkir Fables // Review of European

Studies. 2015. - Vol. 7. - No. 9. - pp. 112-119 (Самир-ханова Г.Х., Булякова Г.М., Латыпова Р.М., Сулейма-нова Л.Р., Шарипова З.Я., Бухарова Г.Х., «Методология исследования научной категории "поэтика" башкирских басен» // Обзор европейских исследований. 2015. - Т. 7. - № 9. - С. 112-119).

REFERENCES

1. Baiguzhina G.Sh. Osobennosti i svoeobrazie nat-sionalnoi yazykovoi kartiny mira (na primere poezii Rashita Nazarova) [The Peculiarities and Originality of the National linguistic Picture of the World (on the Material of Rashit Nazar's Poetry)]. In: Vestnik Bashkirsk-ogo universiteta [Bashkir University Bulletin]. 2012, №3, p. 1486 (In Russ.).

2. Nazarov R.S. Proizvedeniya. V 2-kh tomakh. T.I. Liricheskie, satiricheskie stikhi, basni [Works in 2 volumes. Vol. I. Lyrical, satirical poems, fables]. Ufa, Kitap, 2002, 416 p. (In Bash.).

3. Nazarov R.S. Proizvedeniya. V2-kh tomakh. T. II. Liricheskie, satiricheskie stikhi, basni [Works in 2 volumes. Vol. II. Lyrical, satirical poems, fables]. Ufa, Kitap, 2005, 375 p. (In Bash.).

4. Samirkhanova G.Kh. Sistema tsennostei v bash-kirskikh basnyakh XXv. [The System of Values in Bashkir Fables of the XX century]. In: Sistema tsennostei sovre-mennogo obshestva: sbornik materialov IV Vserossiyskoi nauchno-prakticheskoi konferentsii [The System of Values of modern society: the Collection of IV All-Russia Scientific-Practical Conference]. Novosibirsk, the Center of Scientific Partnership Development, 2008, pp. 80-83 (In Russ.).

5. Samirkhanova G.Kh. Sposoby osvoeniya zaimst-vovannykh syuzhetov v bashkirskikh basnyakh [The Ways of Learning the Borrowed Topics in Bashkir Fables]. In: Vestnik Bashkirskogo universiteta [Bashkir University Bulletin]. Vol. 15, no. 3 (1). Ufa, Publishing Center of Bashkir State University, 2010, pp. 1037-1038 (In Russ.).

6. Samirkhanova G.Kh. Osobennosti obraznoi siste-my bashkirskikh basen [The Peculiarities of the Figurative System of Bashkir Fables]. In: Vestnik Bashkirsk-

ogo universiteta [Bashkir University Bulletin]. Vol. 16, no. 3-1. Ufa, Publishing Center of Bashkir State University, 2011, pp. 1043-1044 (In Russ.).

7. Samirkhanova G.Kh. Teoriya, genezis i ideino-es-teticheskie istochniki basen v bashkirskoi literature [The Theory, Genesis and Ideal-Esthetic Sources of Fables in Bashkir Literature]. In: Vestnik Bashkirskogo universiteta [Bashkir University Bulletin]. Vol. 17, no. 3 (1). Ufa, Publishing Center of Bashkir State University, 2012, pp. 1518-1519 (In Russ.).

8. Samirkhanova G.Kh. Zaglavie kak kondensirovan-naya forma vyrazheniya osnovnoi temy v bashkirskoi basne [Title as a Condensed Form of Expressing the Basic Theme in a Bashkir Fable]. In: Nauka i obrazovanie v XXI veke: materialy Mezhdunarodnoi nauchno-prak-ticheskoi konferentsii. V 34 chastyakh. Ch. 24 [Science and Education in XXI Century: the Materials of the International Scientific-Practical Conference. In 34 parts. Part 24]. Tambov, Edition TROO "Business-Science-Society", 2013, pp. 111-112 (In Russ.).

9. Samirkhanova G.Kh. K voprosy o sostave person-azhei basen [To the Issue of Cast in Fables]. In: Akhnaf Kharisov i aktualnye problemy bashkirskoi filologii (k 100-letiyu so dnya rozhdeniya): materialy Vserossiyskoi nauchno-prakticheskoi konferentsii (s mezhdunarodnym uchastiem) [Akhnaf Kharisov and the Topical Problems of Bashkir Philology (to the 100th Anniversary): the Materials of All-Russia Scientific-Practical Conference (with international participance)]. Ufa, IIYAL UTS RAN, 2014, pp. 74-76 (In Russ.).

10. Samirkhanova G.Kh. Poetika bashkirskikh basen [The Poetics of Bashkir Fables]. Ufa, Publishing Center of Bashkir State University, 2014, 138 p. (In Bash).

11. Khusainov G.B. Lirika Rashita Nazarova [The Lyrics of Rashit Nazar]. Agidel, № 1, 2008 (In Bash).

12. Khusainov G.B. Lirika Rashita Nazarova [The Lyrics of Rashit Nazar]. Agidel, № 2, 2008 (In Bash).

13. Samirkhanova G.Kh, Bulyakova G.M, Latypo-va R.M., Suleymanova L.R., Sharipova Z.Ya., Bukha-rova G.Kh. The Research Methodology of the "Poetics" Scientific Category of Bashkir Fables. In: Review of European Studies. 2015. Vol. 7, № 9, pp. 112-119 (In Engl.).

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.