Научная статья на тему 'Мотив проклятия в башкирском народном творчестве'

Мотив проклятия в башкирском народном творчестве Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
338
40
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
БАШКИРСКИЙ БАИТ / BASHKIR BAIT / МИФОЛОГИЯ / MYTHOLOGY / "САК-СУК" / ПРОКЛЯТИЕ / CURSE / МОТИВ / MOTIF / УМЫШЛЕННОЕ ПРОКЛЯТИЕ / СЛУЧАЙНОЕ ПРОКЛЯТИЕ / МАГИЧЕСКИЙ РИТУАЛ / MAGIC RITUAL / SAK-SUK / DELIBERATE CURSE / ACCIDENTAL CURSE

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Ханова Гульназ Салимьяновна, Юлдыбаева Гульнар Вилдановна

Статья посвящена рассмотрению мотива проклятия в башкирском фольклоре на примере мифологического баита «Саҡ-Суҡ» («Сак-Сук»), распространенного также в татарском и чувашском фольклоре. В баите повествуется о двух детях, из-за незначительной шалости в сердцах проклятых матерью или отцом. Проклятие превращает их в птиц, которым не суждено встретиться друг с другом и вернуться в отчий дом. Одним из основных мотивов, который чаще всего встречается в вариантах баита, является проклятие матери. По нашим исследованиям в баите «Сак-Сук» было выявлено два вида материнского проклятия: случайное и умышленное. Случайное проклятие произносится матерью по неосторожности, а вот умышленное она закрепляет магическими ритуалами и временем его произношения. Имеются отдельные варианты, в которых своеобразно отражен мотив об охранительной силе материнского молока. По поверьям башкирского народа, «проклятие матери смягчает ее грудное молоко, которым она вскормила [дитя свое]. Проклятие же отца якобы имеет очень сильное воздействие». В баите материнское молоко не смягчает проклятие, поскольку мама произносит слова проклятия в месяц Рамадан, что только усиливает его необратимые чары и закрепляется божественными силами. Умышленное проклятие встречается и в чувашских вариантах баита: мать или мачеха совершают акт проклятия с помощью магических ритуалов. Имеются тексты башкирского баита, в которых детей проклинают оба родителя. Проклятие родителей настигает и их самих, поскольку слова проклятия, произнесенные против своих детей, им не удается вернуть обратно. На сегодняшний день мифологический сюжет баита «СакСук» является самым ярким образцом использования проклятия среди фольклорных произведений башкирского народа.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по языкознанию и литературоведению , автор научной работы — Ханова Гульназ Салимьяновна, Юлдыбаева Гульнар Вилдановна

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

The Motif of Curse in Bashkir Folklore

The article considers the motif of curse in the Bashkir folklore on the example of the mythological bait Sak-Suk, which is also widespread in the Tatar and Chuvash folklore. In the bait the narration goes about two children because of insignificant pranks maledicted by their mother or father in their anger. The curse has turned the children into birds that are not destined to meet each other and return home. One of the main motifs, which is most often found in variants of the bait is the mother's curse. According to our research we have revealed two types of maternal curse in the bait Sak-Suk: accidental and intentional. The accidental curse is pronounced by mother inadvertently, but the intentional one is strengthened by magical rituals and the time of its pronunciation. In some cases, there are lines about the protective power of mother's milk. According to legends of the Bashkir people, ‘breast milk with which mother fed her child soothes her curse. But the curse of the father has a very strong impact'. In the bait, the mother's milk does not soften her curse, because she pronounces it in the month of Ramadan, it only strengthens its irreversible spells and is fixed by divine powers. The deliberate curse is found in Chuvash versions of the bait. In these texts, mother or stepmother makes an act of cursing with the help of magical rituals. There are texts of the Bashkir bait, where both parents curse the children. The curse of parents overtakes themselves, as they cannot take back their words pronounced against their children. To date, the mythological plot of the bait Sak-Suk is the most vivid example of the use of a curse among folklore works of the Bashkir people.

Текст научной работы на тему «Мотив проклятия в башкирском народном творчестве»

16. Tursunov, E.D. Genezis kazakhskoj bytovoj skazki [The Genesis of the Kazakh Domestic Tale]. Almaty: Nauka, 1973. 216 p. (in Russ.).

17. Umetbaev, M. Jadkar [The Heritage]. Compiled with Foreword by G.S. Kunafin. Ufa: Kitap, 2011. 344 p. (in Bashkir).

18. Khubbitdinova, N.A. Fol'klornaya versiya literaturnogo proizvedeniya kak odin iz sposobov kommunikativnoj deyatel 'nosti (naprimere srednevekovoj obshchetyurkskoj literatury) [Folklore Version of a Literary Work as One of the Ways of Communicative Activity (on the Example of the Medieval Turkic Literature)]. Vestnik

Chelyabinskogo gosudarstvennogo universiteta - Bulletin of Chelyabinsk State University. 2013. No 2 (293). Philology. Arts Studies. Issue 74. P. 155-157 (in Russ.).

19. Khubbitdinova, N.A. Fol'klor v bashkirskoj literature: khudozhestvenno-esteticheskij aspekt (XIII -nachaloXX v.) [Folklore in Bashkir Literature: The Artistic and Aesthetic Aspect (XII - Early XX Century)]. Ph.D. Thesis. URL: https://cyberleninka.ru (Accessed April 16, 2018).

19. Khusainov, G.B. Zaman, adabiat, adib [Epoch, Literature, Author]. Ufa: Bashknigoizdat, 1978. 431 p. (in Bashkir).

Г.С. Ханова, Г.В. Юлдыбаева УДК 398.221

БАШКОРТ ХАЛЬЖ ИЖАДЫНДА КАРГЫШ МОТИВЫ (МОТИВ ПРОКЛЯТИЯ В БАШКИРСКОМ НАРОДНОМ ТВОРЧЕСТВЕ)*

Аннотация

Статья посвящена рассмотрению мотива проклятия в башкирском фольклоре на примере мифологического байта «Сак-Сук» («Сак-Сук»), распространенного также в татарском и чувашском фольклоре. В баи-те повествуется о двух детях, из-за незначительной шалости в сердцах проклятых матерью или отцом. Проклятие превращает их в птиц, которым не суждено встретиться друг с другом и вернуться в отчий дом. Одним из основных мотивов, который чаще всего встречается в вариантах баита, является проклятие матери. По нашим исследованиям в баите «Сак-Сук» было выявлено два вида материнского проклятия: случайное и умышленное. Случайное проклятие произносится матерью по неосторожности, а вот умышленное она закрепляет магическими ритуалами и временем его произношения. Имеются отдельные варианты, в которых

* Публикация подготовлена при финансовой поддержке РГНФ в рамках научного проекта № 16-34-01020-ОГН «Мифологический баит „Сак-Сук" (варианты и исследования)»

Ханова Гульназ Салимьяновна, аспирант Ордена Знак Почета Институт истории, языка и литературы -обособленное структурное подразделение Федерального государственного бюджетного научного учреждения Уфимского федерального исследовательского центра РАН (Уфа), e-mail: tuzgul@mail.ru

Юлдыбаева Гульнар Вилдановна, кандидат филологических наук, старший научный сотрудник Ордена Знак Почета Институт истории, языка и литературы - обособленное структурное подразделение Федерального государственного бюджетного научного учреждения Уфимского федерального исследовательского центра РАН (Уфа), e-mail: nargul1976@list.ru

Gul'naz S. Khanova, PostGraduate Student, the Order of Honor Institute of History, Language and Literature -Structural Unit of the Federal State Budget Scientific Institution, the Ufa Federal Research Centre, Russian Academy of Sciences (Ufa), e-mail: tuzgul@mail.ru

Gul'nar V. Yuldybaeva, Cand.Sc. (Philology), Senior Researcher, the Order of Honor Institute of History, Language and Literature - Structural Unit of the Federal State Budget Scientific Institution, the Ufa Federal Research Centre, Russian Academy of Sciences (Ufa), e-mail: nargul1976@list.ru

© Ханова Г.С., Юлдыбаева Г.В., 2018

своеобразно отражен мотив об охранительной силе материнского молока. По поверьям башкирского народа, «проклятие матери смягчает ее грудное молоко, которым она вскормила [дитя свое]. Проклятие же отца якобы имеет очень сильное воздействие». В баите материнское молоко не смягчает проклятие, поскольку мама произносит слова проклятия в месяц Рамадан, что только усиливает его необратимые чары и закрепляется божественными силами. Умышленное проклятие встречается и в чувашских вариантах баита: мать или мачеха совершают акт проклятия с помощью магических ритуалов. Имеются тексты башкирского баита, в которых детей проклинают оба родителя. Проклятие родителей настигает и их самих, поскольку слова проклятия, произнесенные против своих детей, им не удается вернуть обратно. На сегодняшний день мифологический сюжет баита «Сак-Сук» является самым ярким образцом использования проклятия среди фольклорных произведений башкирского народа.

Ключевые слова: башкирский баит, мифология, «Сак-Сук», проклятие, мотив, умышленное проклятие, случайное проклятие, магический ритуал

Gul'naz S. Khanova, Gul'nar V. Yuldybaeva

THE MOTIF OF CURSE IN BASHKIR FOLKLORE

Abstract

The article considers the motif of curse in the Bashkir folklore on the example of the mythological bait Sak-Suk, which is also widespread in the Tatar and Chuvash folklore. In the bait the narration goes about two children because of insignificant pranks maledicted by their mother or father in their anger. The curse has turned the children into birds that are not destined to meet each other and return home. One of the main motifs, which is most often found in variants of the bait is the mother's curse. According to our research we have revealed two types of maternal curse in the bait Sak-Suk: accidental and intentional. The accidental curse is pronounced by mother inadvertently, but the intentional one is strengthened by magical rituals and the time of its pronunciation. In some cases, there are lines about the protective power of mother's milk. According to legends of the Bashkir people, 'breast milk with which mother fed her child soothes her curse. But the curse of the father has a very strong impact'. In the bait, the mother's milk does not soften her curse, because she pronounces it in the month of Ramadan, it only strengthens its irreversible spells and is fixed by divine powers. The deliberate cursing is found in Chuvash versions of the bait. In these texts, mother or stepmother makes an act of cursing with the help of magical rituals. There are texts of the Bashkir bait, where both parents curse the children. The curse of parents overtakes themselves, as they cannot take back their words pronounced against their children. To date, the mythological plot of the bait Sak-Suk is the most vivid example of the use of a curse among folklore works of the Bashkir people.

Key words: Bashkir bait, mythology, Sak-Suk, curse, motif, deliberate curse, accidental curse, magic ritual

Баштсорт ауыз-тел ижадында гына тугел, татар, параграф, З.Г. Эминевтьщ, Г.Р. Хесэйенованьщ

сыуаш халтсында киц таралыш алган «Сатс-Сутс» мэтсэлэлэре донъя кYрэ1. Эммэ быуаттар hy^biMbrn-

бэйетенец баштсорт фольклористикаЬында фэнни да халытс телендэ киц таралыш алып, элеге кендэ

ейрэнелеу кимэле эллэ ни киц тугел. Шулай за, лэ йэшэуен дауам итеусе мифологик йекмэткеле

был елкэлэ Кирэй Мэргэн, Э. Харисов, F.C. Ку- эдэр бетэ аспекттарза ла тсаралган тип эйтеп бул-

нафин, Р.С. Селэймэновтыц хезмэттэрендэ, «Баш- май. Теманы артабан да ейрэнеу матссатынан сы-

тсорт халытс ижады» куптомлыгыныц «Бэйеттэр» гып, 2016 йылда Рэсэй гуманитар фэндэр фонды-

томына багышланган инеш мэтсэлэhендэ телгэ на беззец тарафтан «"Сатс-Сутс" мифологик бэйете

алынган эдэргэ тсарата фекерзэр табырга була. (варианттар hэм тикшеренеузэр)» проекты тэтсдим

Бэйетте ейрэнеугэ тсагылышлы гилми мэтсэлэ- ителде hэм ятслау тапты. 0с йыл hyзымында дауам

лэргэ килгэндэ, Г.С. Галинаныц китабында бер иткэн был проект нигезендэ мифологик эдэрзец

1 Галина Г.С. Башкирские байты и мунажаты: тематика, поэтика, мелодика. Уфа: БИРО, 2006. С. 20-23; Аминев З.Г. Этимология имен «Сак» и «Сук» в одноименном башкирском баите «Сак-Сук» // Шайхзада Бабич - выдающийся башкирский поэт и общественно-политический деятель: материалы Всеросс. науч.-практ. конф. Уфа: Башкирский государственный университет, 2015. С. 81-85;ХусаиноваГ.Р. К истории изучения башкирского мифологического баита «О Саке и Соке» // Литература и художественная культура тюркских народов в контексте Восток-Запад: сб. материалов Междунар. науч.-практ. конф. Казань: Казанский (Приволжский) федеральный университет, 2016. С. 319-322.

варианттары, версиялары туплана, ошо материал-дар нигезендэ бэйеттец таралыу кимэлен асыклау буйынса, уныц идея-тематик йeкмэткеhенэ, мо-тивтарына, параллелдэренэ багышланган гилми мэкэлэлэр донъя кYрэ.

Каргыш hYЗе «Башкорт теленец академик hY3легендэ» «яман телэк, каргап эйтелгэн hY3, кэhэр» [4, 286-сы б.] тип ацлатыла. hY33ец магик кесе менэн кешегэ йэ иhэ донъяга, тереклеккэ зыян килтереY мемкинлеге бар, тизэр. Халыкта карFыш-кэhэр кесенэ ышаныу, уныц мотлак рэYештэ тормошка ашыуынан куркыу борон-дан hакланып килэ hэм халык телендэ, Fэзэттэ, «кэhэр hуккыр», «кулыц hулыFыр», «ер йоткор» тигэн башка карFыш hY33эре лэ осрай. Элек-электэн, им-том ярзамында сихырзы эйэhенэ кире кайтарFан кеYек, яман hY33е, карFышты ла махсус имлэY3эр менэн кире борор бу^андар. КарFышка каршы «карFышыц кара башыца», «ауызыцдан ел ал^ш», «телец короFор» кеYек яуап hY33эре лэ халыкта киц таралыш алFан.

Халык ацында кешегэ хайуандарзыц карFышы тeшeYе ихтималлыFы хакында ла ышаныузар йэшэй. Бындай ышаныузарзыц барлыкка ки-леYенэ борондан килгэн тотемизм, йэFни ке-шелэрзец хайуандарFа табыныуы, уларзы изге йэн эйэлэре кеYек кабул итеYе сэбэпселер. Мэдэлэн, халык ижадында аккошто, торнаны, йыланды Yлтерергэ ярамай [5, 58-се б.], аккошто Yлтерhэц, нэделец корор, кYгэрсен, сыйырсык, кэкYкте Yлтергэн кешенец Y3енэ, Fаилэhенэ зыян килер, тигэн ышаныузар за йэшэп килэ [5, 58-се б.]. Йорт хайуандарына карата карFау hY33эре лэ юк тYгел. Мэдэлэн, халыкта эт олоhа - Yлем килер, тигэн бороотолар. Элеге кендэ лэ hакланыу сараИы итеп, эт олоуын ишетеY менэн <^3 башыца оло», - тип эрлэйзэр. Бесэйзе ас тоторFа ярамай, карFышы тешер, ауырлы катынFа эткэ, бесэйгэ тибергэ ярамай, типhэ, балаhы есйэн булыр, эт олоhа, йортка бэлэ килер, Yлтерергэ кэрэк, - тигэн ышаныузар за бар.

КарFышты ауыз-тел ижады мотивы буларак караFанда, уны фольклорзыц hэр жанрында тиер-лек осратырFа була. Ниндэй генэ халык ижады эдэрен алып караЬац да, ата-эсэ карFышыныц Y3 балаларына нык тeшeYе, уныц тиз арала бойомFа ашыуы, терле эземтэлэргэ килтереYе, уларзыц Yлеменэ, терле йэн эйэлэренэ йэ ^э аFастарFа ЭYерелеYенэ сэбэп була. ИFтибарFа лайык нэмэ, был карFышты яцынан кайтарыу мемкинлегенец булмауы. Мэдэлэн, башкорт халкыныц «Умыр-зая» легендаЬында хан улын, уныц яраткан кызын

карFаhа [6, 59-60, 208-209, 346-347-се б.], «Эс кыз» татар халык экиэтендэ тейен сирле эсэлэре янына килмэгэн есен уныц ике кызын карFай [12, 21-23-се б.]. Псков eлкэhендэ йэшэYсе урыд хал-кы эйтеYенсэ, эсэ Y3 балаЬын карFаhа, уны башка курмэе, ул йэ эткэ, йэ бурегэ эйлэнер [15, 78-се б.]. Донъя фольклорына килгэндэ инде, был мотивты боронFо грек легендаларында осратырFа мемкин, унда Кронос тэхеттэн колатканы есен Y3 улы Зевсты карFаhа [8, 81-се б.], абхаз халык экиэтендэ эсэ карFышы тешкэн кыз тэлмэрйенгэ ЭYерелэ [2, 169-174-се б.]. Филиппин халык ле-генда^шда ата-эсэ карFышы тешкэн ете кыз ете утрауFа эйлэнэ [10, 257-се б.]. «Катащ hэм Мехэ-мэт» абазин халык экиэтендэ лэ айныждарзыц эсэлэре Катащ менэн Мехэмэтте уныц балала-рын Yлтереп, малдарын алып киткэндэре есен карFай: Катащ менэн Мехэмэттец барFан юлда-ры CYллеккэ эйлэнэ [1, 73-се б.]. Болгар халкында тыцлау^1з балаларзыц эсэ карFышы алып кэ^к менэн екегэ ЭYерелеYен саFылдырыусы легенда-лар, экиэттэр осрай [14, 109-сы б.].

Башкорт, татар, сыуаш халыктарында киц таралыш алFан Y3енсэлекле «Сак-Сук» мифоло-гик бэйете нигезендэ лэ эсэ карFышы теп мо-тивтарзыц береhе булып тора. Унда эсэнец, ка^ы бер варианттарза ата кешенец, тыцлашмаFан ике балаhын (терле текста терлесэ эйтелэ: ике ул, ике кыз, ул hэм кыз) карFаузары hэм уларзыц шул ук CЭFЭTTЭ Сак менэн Сукка эйлэнеп осоп ки-теY3эре тура^1нда бэйэн ителэ. Балалар икеhе ике тэзрэнэн, йэ ^э береhе ишектэн, икенсеhе тэз-рэнэн сыFып оса, кайhы бер сюжетта эсэ кеше Y3е балаларын йэн-якка ырFыта. Был балалар йэ тендэ, йэ тац атыуFа кошка эйлэнэ.

Текстарзы анализлаFанда, эсэ карFышыныц ике тере билдэлэнде: бер вариантта эсэ балаларын ацлы рэYештэ карFаhа, икенселэрендэ эсэнец hY33эре hакhызлык аркаhында, балаларFа яуызлык телэмэйенсэ, кызыулык менэн осраклы рэYештэ эйтелэ.

Ацлы рэYештэ эйтелгэн эсэ карFышы «Сак-Сук» бэйете текстарында терле магик имлэY3эр ярзамында башкарыла hэм ^пселектэ эсэ heтe тураhында hY3 алып барыла. Эгэр «Ата карFышы нык тешэ, инэй карFаhа ла, ак heтe аралай, кар-Fышы нык тешмэй», «Эсэ карFышы тешер ине, ^крэк heтe ебэрмэй» тигэн эйтемдэрзе иgлэhэк, бэйеттэге эсэ heтe ярзамында карFау ысулы баш-корттарзыц ышаныузарына каршы килэ, тип уй-ларFа була. «Атай тарафынан балаFа эйтелгэн яман hY33эр, ауыр карFыш булып балаFа тeшмэhен есен

"дога тсылып, иман юлынан сытсмай, биш ватсыт намаз артынан Аллаhы Тэгэлэнэн ярлытсау hорап, "эйткэнемдэн тсайттым", тип, тэубэ тсылырга кэрэк» [9, 130-сы б.], тизэр.

Эсэ hетенец кесе хатсында баштсорт халтсыныц «Урал батыр» мифологик эпосында ла телгэ алына: Атац Ыцэ хот биргэн, Эсэц Ыцэ hem биргэн; Дошманга таш йерэкле, Дудыца аш йерэкле, Батыр итеп Yдmергэн, ТэYарыдланмендергэн [13, 163-се б.], - тигэн юлдарзан куренеуенсэ, эсэ hете батырга кес бирэ, уга ыцгай йогонто яhай hэм теп герой узенец баштсарган эштэре менэн ата-эсэ тарафынан уга йекмэтелгэн бурысты атслай. Кире герой иhэ яуыз кестэр менэн бэйлэнеуе артсаЬында, узенец Fаилэhенэ, эсэ hетенэ хыянат итэ: ...Атам йе§ен ят иттец, Эсэм hemeн ыу иттец [13, 174-се б. ], - тиелэ эдэрзэ. Баштсорт халтсында ла тэрбиэ белмэгэн балаFа: «Ана hете иммэгэндер был», - тизэр бит.

«Курай» экиэтендэ иhэ улын ханFа озатыр ал-дынан эсэ он менэн алабутаны узенец кукрэк hете менэн тсуша бадып келсэ бешерэ. Хан егеттец бик тэмлэп келсэ ашаFанын куреп, узенэ лэ бер кидэк булеп биреуен ^рай. Ашап тсараFас, келсэнец нимэнэн бешерелеуен белергэ телэй. Егет эсэ hетенэн икэнлеген эйтэ. Шунлытстан мегезле хан сэсен алFан егеттец имсэктэш тyFанына эуе-релеуе сэбэпле, уныц тсанын тсоймадтса булып, азаштырырFа Fына мэжбYP була [3, 139-141-се б.].

Эсэ hетенец кесе тураЬында Керьэндец «Аль-Касас» CYрэhендэ лэ эйтелэ. АллаИы ТЭFЭЛЭ Муса пэЙFЭмбэрзец эсэhенэ Y3 hетен имезергэ hэм ир-ат балаларзы YлтереYсе ФирFЭYендэн тсоткарыр есен, сабый hалынFан кэрзинде йылFаFа ташларFа тсуша. Эсэ АллаИы ТЭFЭЛЭ тсуштсанса эшлэй. Сабый яттсан кэрзинде ФирFЭYендец кешелэре таба, э тсатыны бэлэ килгэнен hизмэй, баланы Yлтермэgкэ бойо-ра. Муса пэЙFЭмбэрзец эсэhе оло тсызына баланы эзлэргэ тсуша. АпаИы уныц ФирFЭYендэ икэнен белэ. Алланыц тсезрэте менэн Муса пэЙFЭмбэр бер кемдец дэ hетен иммэй. Мусаныц апа^1 баланы тсарап YSтерергэ Y3 Fаилэhен тэтсдим итэ. Шулай итеп, АллаИы ТЭFЭЛЭ Муса пэЙFЭмбэрзе эсэ hетенэн айырмай [11, 490-491-се б.].

Был мидалдарзан кYренеYенсэ, «Керьэн»дэ лэ, баштсорт халытс ижадында ла эсэ hетенэ Y3енсэлекле тсараш ята.

«Сак менэн Сук» бэйетендэ эсэ hвтв менэн ■каргыш тYгел, э уныц каргыш hYЗЗэрен имезгэн hвтвнвц йомшартмауы тура^шда ла фараз йврвтвргэ булалыр. ^пселек осракта эсэ hвтвнэ кагылган бэйет юлдары Рамадан айында эйтелэ, был ^э YЗ сиратында эсэ каргышыныц тагы ла ныгырак твшвYенэ сэбэпсе була: Име§гэн hвтвц, эсэй, белэhец, Киэмэт квнв бэхил булаЫгц. Fэзиз эсэйем бер эйтэйем, Бэхил бул инде, вйгэ кайтайым. Бер йыл тулгансы кайтам, тип йврвнвк, Бер йыл тулгастин вмвттв ⧧вк. Ойгэн кэбэнем елдэр тарата, Кауышабы§, т^эк, хэ§ер тац ата. Урман эсендэ коштар hайрай§ыр. Коштар эсендэ Сак-Сук илащыр. Эсэй карганы Рамазан айында, Сак-Сукбулдыкбе§кэ§еркисендэ [7, 321-се б.]. КYренеYенсэ, э^эрзэ был кэhэр hYЗЗэренец кире кайтара алма^лык квсвн уларзыц эйтелеY вакыты ла арттыра. Рэнйегэн эсэ Рамазан айында намазлык вдтвндэ каргыш hYЗЗэре эйтэ hэм Хозайзыц кушыуы менэн балаларзыц тэкдир язмышы хэл ителэ, улар кэзер кисендэ мэцгелеккэ кошка эйлэнэ.

Сыуаш халкынан язып алынган «Сак-Сук» бэйете варианттарында иhэ эсэ каргышы ацлы рэYештэ эшлэнэ. Г.Ф. Трофимовтыц тикшеренеY-зэре буйынса, бында эсэ каргыш hYЗЗэрен эйт-кэндэ ниндэйзер ашлык бвртвктэре hанай [15, 79-сы б.]. ^аргыштан hуц балалар, эсэлэренэн кара яулык йыуып, элеп куйыуын hорайзар2. ^а^ы бер сыуаш текстарында балаларзы яуыз Yгэй эсэ hепертке менэн тукмап каргай. Yгэй эсэ каргышы мотивы башкорт варианттарында ла осраны. Шулай ук башкорт текстарында эсэнец: «Бер-берегеззе бвтвнлэй курмэй, тврлвгвз-тврлв якта осоп йврвгвз инде», - тип каргап, сипсы менэн hуFыуы ла бэйэн ителэ [15, 80-се б.]. Бэйеттэ эйтеп Yтелгэн мамык эшлэпэне елгэ осороу за карFышты квсэйтеYсе бер имлэY кеYек кYренэ: «Мамык эшлэпэм елгэ осорзом, ике баламды карFап осорзом» [15, 80-се б.], - тигэн hYЗЗэрзе бэйет таралыш алFан hэр халыктыц текстарында ла осратырFа була. Билдэле булыуынса, баш-корттарза баш кейеме менэн уйнау, ырFытыу, эйлэндереY, уны вдтэлгэ hалыу тыйыла. Оло бы-уын вэкилдэре эйтеYенсэ, баш кейеме менэн уйнау башты ауырыу итер, кешенэн бэрэкэт китер.

2 Терки халытстарза яулытс элеY траур билдэЬе булган [14, 472-475-се б.].

БАШКОРТ ХАЛЫК ИЖАДЫНДА КАРFЫШ МОТИВЫ

57

Бэйеттэ иhэ эсэнец мамык эшлэпэне елгэ осоро-уы, бэлки, уныц Y3 балаларын «ДYрт яктары кибла» тип сыFарып ебэреYенец бер символылыр.

Бэйет текстары менэн эш иткэндэ, кайhы бер варианттарза балаларзы ата кешенец карFауы йэ иhэ ата-эсэнец икеhенец бергэлэп карFау ос-рактары ла кYренде. Башкорттарзыц «Атай кар-Fышын кYк ^тэрмэд, эсэ hаFышын ер ^тэрмэд» эйтеменэ караFанда, карFыштыц heзeмтэhе булып балаларзыц кошка эйлэнеп осоуы Fына тYгел, э башка эземтэлэре лэ осрай. Мэдэлэн, «кояш сыкканда кан тула кY3гэ, киэмэт ке^ез кауышыу юк безгэ...» [15, 80-се б.] hY33эре, бер яктан, балаларзыц тенге коштарFа ЭYерелеY3эренэ иша-ралаhа, икенсе яктан, ^ззэренэ кан тулыу, бэлки, карFыш heзeмтэhелер. Башкорт, татар бэйет тек-старынан кYренеYенсэ, эсэ карFышы балаларFа урманда ла тeшeYен дауам итэ, улар едтенэ зур имэн аFасы ауыуы ла шуны дэлиллэй.

Бэйеттэ ка^ы бер осракта эсэ карFышы ила-hи кестэр менэн дэ нынытыла. «Сак-Сук» бэйе-тенец прозаик формала язып алынFан тексында эсэ балаларын икмэк бешерергэ эзерлэгэн камыры менэн уйнаFандары есен, Y3енец кY3 йэштэре менэн карFай: «Ошо мэл эсэнец hY33эрен Алла ишетеп торFан. Ул эсэне бик кы^анып, уFа ярзам итмэк булып, йэшен йэшнэтеп, ^к-^крэтеп был ике баланы кендец яктыhы уларзы айырыр-лык итеп яратып, икеhен ике кошка эйлэндерэ» [15, 80-се б.].

Ата-эсэнец балаларын карFауы Y33эре есен дэ эзhез Yтмэй. Халыкта: «КарFыш ике яклы, уртак була», - тизэр. «Сак-Сук» бэйетендэ кошка ЭYерелгэн балалар бер-береhе менэн осра-шып, тыуFан йорттарына кире кайта алмайзар. Ата-эсэлэре лэ, балаларын hаFынып, кYпме генэ кY3 йэшен тYкhэлэр зэ, карFыштары кире кайт-май. Бер вариантта ата кеше кошка эйлэнгэн балаларын кYргэс, эсэлэренэн: «Ни есен?» - тип hорай hэм Y3 hорауына Y3е: «Хозай кушкан-дыр», - тип яуап бирэ. Сыуаштарзан язып алын-Fан бэйеттэ иhэ балалар элегэ тиклем каЙFылы йырзары менэн аталарыныц катынынан рехсэт алып, уларзы кире йорттарына алып кайтыуын Yтенэ. Башкорт hэм татар текстарында иhэ балалар бетенлэй Y3 йорттарына кайта алмай, сенки улар осрашабыз тигэндэ генэ тац ата. Бэ-йеттец азаFында балаларзыц ата-эсэлэре вакыт YтеY менэн картайып мэрхYм була, бынан hуц

инде Сак менэн Сук кеше киэфэтенэ кире кайта алмай, киэмэт кенгэсэ тилмерешеп осраша ал-маясак.

Шулай итеп, был мэкэлэлэ без каргыш мо-тивыныц фольклорза сагылышын каранык. Экиэттэрзэ, легендаларза, тыйыузарза, мэкэл-дэрзэ, ышаныузарза киц кулланылган был мотив бэйеттэрзэ, атап эйткэндэ «Сак-Сук» ми-фологик бэйетендэ, иц сагыу яктыртылганлыгы асыкланды. ТикшереYЗЭн кYренеYенсэ, «Сак-Сук» бэйетендэ ике терле, осраклы hэм ацлы рэYештэ эшлэнгэн каргыштыц терле магик им-лэYЗэр, уларзы эшлэY вакыты менэн ныгытылыуы ла билдэлэнде.

Э?ЭБИЭТ, СЫГАНАКТАР

1. Абазинские народные сказки / составление, перевод с абазинского, вступительная статья и примечания В.Б. Тугова. М.: Главная редакция восточной литературы издательства «Наука», 1985. 411 с.

2. Абхазские народные сказки / пер. с абх., сост. и авт. примеч. К.С. Шакрыл. М.: Наука, 1971. 464 с.

3. Башкирские сказки и легенды. Уфа: Башкир. кн. изд.-во «Китап», 1996. 208 с.

4. Башкорт теленец академик hYЗлеге. 10 томда. 5 том: (К хэрефе) / Ф.Г. Хисамитдинова редакция-^шда. 9фе: Китап, 2013. 888 б. (Академический словарь башкирского языка в десяти томах. Т. 5: (буква К) / под ред. Ф. Г. Хисамитдиновой. Уфа: Китап, 2013. 888 с.).

5. Башкорт халык ижады: I том. Йола фольклоры / тез., баш hYЗ, ацлатмалар авторзары Э.М. Селэймэнов, Р. А. Солтангэрэева. 9фе: Башкортостан «Китап» нэшриэте, 1995. 560 б. (Башкирское народное творчество. Обрядовый фольклор. Т. I / сост. и авт. вступ. ст., примеч. А.М. Сулейманов, Р.А. Султангареева. Уфа: Башкирское изд.-во «Китап», 1995. 560 с.).

6. Башкорт халык риуэйэттэре 11эм легендалары -Башкирские народные предания и легенды - Bashkort folk legends / авт.-сост. Ф.А. Надршина. Уфа: Китап, 2001. 468 с.

7. БДУ БЭК ФФ3. № 11. Терле райондар. II экз. 1958. 321-322-се бб. (ФФКБЛ БГУ4. № 11. Разные районы. II экз. 1958. С. 321-322).

8. Кагаров Е.Г. Греческие таблички с проклятиями. Харьков: Типолитография Г.П. Радовильского, 1918. 81 с.

3 Башкорт дэулэт университетыныц башкорт эзэбиэте кафедра^1 фольклор фонды.

4 Фольклорный фонд кабинета башкирской литературы Башкирского государственного университета.

9. Fаязов Э., Fаязов Э. ЙомаFOл шишмэИе // Казансылар иле. 0фе: Дизайн-Полиграф Сервис, 2007. 126-135-се бб. (Гаязов А., Гаязов А. Родник Юмагу-ла // Страна Казанчи. Уфа: Дизайн-Полиграф Сервис, 2007. С. 126-135).

10. Сказки и мифы народов Филиппин / тост. и пер. с англ. и тагальского Р.Л. Рыбкина. М.: Наука, 1971. 429 с.

11. Смысловой перевод священного Корана на русский язык. Первое изд., перев. с арабского Кулиева Э. Медина: Комплекс имени короля Фахда по изданию священного Корана, 2009. 1071 с.

12. Татарские народные сказки / сост. Т. Шакиро-ва. Казань: Тат. кн. изд-во, 2015. 59 с.

13. Урал батыр. Баштсорт халытс тсобайыры -Урал-батыр. Башкирский народный эпос - Ural-batur. Bashkurt folk epic / проект, вступ. ст., подготовка текстов Ф. Надршиной. 2-ое изд. Уфа: Информреклама, 2005. 468 с.

14. Ханова Г.С. Мифологический сюжет баита «Сак и Сок» и его дальние изоглоссы // Этнос. Общество. Цивилизация: Четвертые Кузеевские чтения. Материалы Международной научно-практической конференции. Уфа, 2015. С. 107-110.

15. Ханова Г.С. Мотив проклятия в башкирском фольклоре на примере мифологического баита «Сак и Сук» // Вестник Калмыцкого института гуманитарных исследований РАН. 2017. № 2. С. 77-83.

REFERENCES

1. Abazinskie narodnye skazki [Abazin Folk Tales]. Compilation, Translation from Abazin, Introductory Article and Notes by V.B. Tugov. Moscow: Nauka publ., 1985. 411 p. (in Russ.).

2. Abkhazskie narodnye skazki [Abkhaz Folk Tales]. Translation from Abkhaz, Compilation and Commentaries by K.S. Shakryl. Moscow: Nauka publ., 1971. 464 p. (in Russ.).

3. Bashkirskie skazki i legendy [Bashkir Tales and Legends]. Ufa: Kitap press, 1996. 208 p. (in Russ.).

4. Bashkort teleney akademik hudlege. 10 tomda. 5 tom [An Academic Dictionary of the Bashkir Language in 10 Vol. Vol. 5]. Ed. F.G. Khisamitdinova. Ufa: Kitap publ., 2013. 888 p. (in Bash.).

5. Bashkort khalyk izhady: I tom. Yola fol'klory [Bashkir Folklore: Ceremonial Folklore. Vol. I]. Compilation, Introductory Article and Explanatory Notes

by A.M. Suleymanov, R.A. Sultangareyeva. Ufa: Kitap Bashkir Book Publishing House, 1995. 560 p. (in Russ. and Bashkir).

6. Bashkir Folk Legends. Compiled by F.A. Nadr-shina. Ufa: Kitap press, 1996. 208 p. (in Russ., Bashkir and English).

7. BDU BQK FF. №11. Torlo rayondar. II ekz. [Folklore Fund of the Department of Bashkir Literature, Bashkir State University. No. 11. Various Regions. 2 Copies]. 1958, pp. 321-322 (in Bashkir).

8. Kagarov, E.G. Grecheskie tablichki sproklyatiya-mi [Greek Tablets with Damnation]. Kharkov: G.P. Rado-vilsky's typolithography, 1918. 81 p. (in Russ.).

9. Gayazov, A., Gayazov, A. Yomagol shishmahe [The Spring of Yumagul]. In: Kazansylar ile [The Land of Kazanchi]. Ufa: DizainPoligrafServis press, 2007. P. 126-135 (in Bashkir).

10. Skazki i mify narodov Filippin [Fairy Tales and Myths of the Peoples of the Philippines]. Compiled and Translated from English and Tagalog by R.L. Rybkin. Moscow: Nauka publ., 1971. 429 p. (in Russ.).

11. Smyslovoy perevod svyashchennogo Korana na russkiy yazyk [Semantic Translation of the Holy Quran into Russian]. First ed., Translation from Arabic by Elmir Guliyev. Medina: King Fahd Complex for the Printing of the Holy Qur'an, 2009. 1,071 p. (in Russ.).

12. Tatarskie narodnye skazki [Tatar Folk Tales]. Compiled by T. Shakirova. Kazan: Tatar Book Publishing House, 2015. 59 p. (in Russ.).

13. Ural-Batyr. Bashkurt Folk Epic. Project, Introduction, Preparation of the Texts by F.A. Nadrshina. 2nd ed. Ufa: Informreklama publ., 2005. 120 p. (in Bashkir, Russian and English).

14. Khanova, G.S. Mifologicheskiy syuzhet baita «Sak i Sok» i jego dal'nie izoglossy [The Mythological Plot of the Sak-Sok Beit and Its Remote Isoglosses]. In: Etnos. Obshchestvo. Tsivilizatsiya: Chetvertye Kuzeevskie chteniya. MaterialyMezhd. nauchno-prakt. konf. [Ethnos. Society. Civilization: The Fourth Kuzeyev Readings. Proceedings of Scientific and Practical Conference]. Ufa, 2015. P. 107-110 (in Russ.).

15. Khanova, G.S. Motiv proklyatiya v bashkirskom folklore naprimere mifologicheskogo baita «Sak i Sok» [The Motif of Curse in Bashkir Folklore - Evidence from Sak and Sok Mythological Beit]. In: Vestnik Kalmytskogo instituta gumanitarnykh issledovaniy RAN [Bulletin of the Kalmyk Institute for the Humanities of the Russian Academy of Sciences]. 2017. No 2. P. 77-83 (in Russ.).

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.