CC BY
14
Х.Г. Утэшев УДК 82-21
ПРОИЗВЕДЕНИЕ «НЭРКЕС» И.Х. ЮМАГУЛОВА -КЛАССИЧЕСКИЙ ОБРАЗЕЦ ЖАНРА ТРАГЕДИИ
В статье освещаются предпосылки появления драматургического произведения «Нэр-кес» и дальнейшая сценическая судьба пьесы, автором которой является известный мастер сцены, драматург Ильшат Юмагулов. «Нэркес» к вниманию читателей представляется трагедией — большой формы драмы, специфически разрешающей драматическую борьбу: неизбежной и необходимой гибелью героя и отличающейся особым характером драматического конфликта. Автор статьи анализирует творчество И. Юмагулова, его новаторство как драматурга, рассматривающего трагедию как форму, в своей основе имеющую не борьбу личности с препятствиями, а глубокий идейный конфликт, столкновение мировоззрений. Рассматривается структура пьесы, а также особенности образов действующих лиц.
МеИим Иуззэр: драматургия, трагедия, театр, конфликт, ырыу-ара каршылыктар, драматическая легенда, классик елге, диалог, фекер, трагик персонаждар, форма, драматик коллизия, тарихи осор, халык, атмосфера, режиссер-куйыусы, теп роль, артист
Khurmatulla G. Utyashev
THE WORK "NERKES" BY ILSHAT YUMAGULOV AS A CLASSIC EXAMPLE OF THE TRAGEDY GENRE
The article illustrates prerequisites for the appearance of the dramatic composition "Nerkes" which has had a run of many performances. The author of the play is the famous actor and dramatist Ilshat Yumagulov. "Nerkes" is presented to the reader as tragedy, a big form of drama where the dramatic conflict is resolved in a specific way: the inevitable and necessary death of the hero. The author of the article analyses I. Yumagulov's creative activities, his innovations as a dramatist, who considers tragedy as a form based not on the hero's struggle with obstacles, but on a deep ideological conflict, the collision of worldviews. The structure of the play and its characters are described as well.
Key words: dramatic art, tragedy, theatre, conflict, interfamily conflicts, dramatic legend, classic example, dialogue, idea, tragic characters, form, dramatic collision, historical period, people, atmosphere, producer, leading role, actor
И.Х. ЙОМАГОЛОВТЬЩ «НЭРКЭС» ЭдЭРЕ -ТРАГЕДИЯ ЖАНРЫНЬЩ КЛАССИК ОЛГОЬО
Драматик эзэбиэттэ трагедия — иц бо-ронго жанрзарзыщ 6epehe. В.Г. Белинский эйткэнсэ, ул драматик поэзияныщ иц югары
бадхысы булып идэплэнергэ хахлы. Э куре-некле эстетика галимдарыныц бepehe Ю. Борев шундай фекер эйтэ: «Беззец фе-
Утэшев Хврмэтулла Газзали улы, 3ahup Исмэгилев исемендэге вфе дэулэт сэнгэт академиякы доценты, Рэсэщец Ьэм Башкортостандыц халык артисы, e-mail: khurmat_utyashev@mail.ru
©Утэшев X.F., 2013
52
X.F Утэшев
керебе?сэ, трагедияныц тэрэн асылын, уныц тэбигэтен Ьэм спецификакын тэшкил иткэн нэмэ — кешенец улемЬе?леген асыу Ьэм шул юл менэн кеше гумеренец ижтимаги мэгэнэЬен — кешелэр есен, халык есен йэшэу?ец мэгэнэЬен курЬэтеу» [I, 31-се б.].
Куренекле э?эбиэт белгесе, галим Ти-мергэле Килмехэмэтов: «Илшат Йомаголов1 драматургияЬы — етди э?эбиэт куренеше. Сэхнэ закондарын якшы белгэне есен генэ пьеса я?ырга тотонган кеше тугел ул, э ку-целендэ ижад комары, художестволы Ьу? аша укыусыга эйтер оло фекер?эр йереткэн рэссам-философ ул. Пьесаларыныц теле генэ лэ И. Йомаголовты зауыклы я?ыусылар рэтенэ кутэрэ. Уныц я?ыусылык талантын тулы аскан форма — трагедия. Тел одтаЬы, коллизиялар маЬиры, оло характер?ар ижад итеусе булып ку? алдына бада ул «Нэркэс»-тэ» — тип билдэлэне [2, 201-се б.].
B B B
1960—1970 йылдар?а милли драматургия элекке удеш этаптары менэн сагыштырган-да Ьи?елерлек яцылык Ьэм у?гэреш кисер-?е. Билдэле булыуынса, тарихи атмосфера был йылдар?а йэмгиэт тормошон демократ-лаштырыу байрагы адтында йэшэй. Ошо процестыц бик меЬим бер у?енсэлеге — милли у?ацдыц эу?ем кутэрелеуе. Ошо сэбэпле халыктыц тарихына, уткэн тормошона кы?ыкЬыныу йылдам арта, уткэнгэ яцыса карау ынтылышы кесэйэ. Яцырыу Ьулышы, тарихилык тойгоЬо тормошобо??агы рухи-эхлаки атмосфераны билдэлэй. Яцы жанр формалары Ьэм жанр тер?эре барлыкка килэ. Ошоноц асык мидалы — Мостай Кэримдец «Ай тотолган тендэ» трагедияЬы. Ул тэу тапкыр сэхнэгэ 1964 йылда куйыла. Теп герой?ар?ыц береЬен — Акъегетте — Илшат Йомаголов башкара. Был роль ул ва-
кыттагы йэш актер я?мышын э?эбиэткэ бэйлэй — тэбигэттэн Ьалынган я?ыусылык Ьэлэтен уятып ебэрэ.
«Ай тотолган тендэ»нэн (Акъегет) айыр-малы рэуештэ «Нэркэс»тец теп геройы — Нэркэс исемле йэш кы?, у? я?мышын хэл итер?эн алда, ырыу?аштары тормошо тура-Ьында уйлана, дошманлашып йэшэгэн ике ырыу?ы татыулаштырыу максатынан ?ур а?ымга бара. Акъегет шэхси ирке есен керэшЬэ, Нэркэс ил гэмен алга сыгара. Ул у?ен ил Ьэм халыктыц бер елеше итеп тоя. «Быга тиклем йэшэп килгэн эдэр?эр?ец арка у?эгендэ ике йэш йерэк араЬындагы мехэббэт, шул мехэббэт тирэЬендэге ваки-галар конфликты була торгайны. Илшат Йомаголов легендаЬыныц иц эЬэмиэтле у?енсэлеге: каршылык — шэхси мехэббэт аркаЬында гына тугел, икенсе оло нэмэ — тыуган ергэ Ьейеу, тыуган ергэ мехэббэт, ул ер, кешелэр алдындагы яуаплылыкта. Нэркэс хэл иткес тормош мэсьэлэлэрен тик бер шэхси мехэббэткэ карап уйламай, ул алгарак карай, Ьэм, шулай эйтергэ мемкин булЬа, уныц а?ымы шул осорга караганда ярайкы киц. Кешелектец йырак дэуерендэ булган был караштар бе??ец бегенге эстетик тэьдораттар менэн тап килгэндэй», — тип я?а ул йылдар?а «Совет Башкортоста-ны» гэзите [3].
Шулай итеп, И. Йомаголов у?енец «Нэркэс» пьесаЬы менэн башкорт э?эбиэ-тендэ трагик конфликттыц сагылышын ырыу-ара менэсэбэттэр?э тагы бер тапкыр курЬэтте. Спектаклдэ патриархаль ырыу, дин-шэригэт корбандарыныц, шулай ук дан-шеЬрэт, байлык, хакимлык артынан кыуыу?ыц йэнэ бер фажигэле ягы асыла.
«Нэркэс» трагедияЬы халкыбы??ыц йо-лалары, гереф-гэ?эттэре закон кесендэ йэшэйеш канундары булып торган бер
1 Илшат Хэлил улы Йомаголов, 1959 йылда ГИТИС-ты тамамлагас, Башхорт дэулэт академия драма театрында эшлэй, уньщ сэхнэпендэ 50-нэн ашыу образды сэнгэт югарылыгында башхара. Улар арапында Макбет (У. Шекспир, «Макбет»), Протасов (Л. Толстой, «Тере мэйет»), Иванов (А. Чехов, «Иванов»), Эхмэт Риза-бей (Н. Хикмэт, «Сэйер кеше»), Закир (М. Гафури, «Кара йеззэр»), Прометей (М. Кэрим, «Ташлама утты, Прометей!») Ь.б.
«Нэркэс»тэн башха «Семэрле тэхет», «Сэсэндэр», «Торналар хайта», «Шайтан куле», «Ьине югалтхым килмэй», «Мехэббэт хоштары» Ь.б. я?а. И. Йомаголовтын драматургияЬы — замандаштары есен у?е бер ?ур мэктэп. Унын пьесаларынын теле Ьэм стиле, сэхнэ телмэренэ пэр йаЬэттэн ярашлы булып, диалогтарынын тапхырлыгы, hy? тослого менэн айырылып тора. Илшат Хэлил улы терле кинофильмдар?а, телерадиоспек-таклдэр?э куп образдар ижад итэ. 0?ах йылдар Вфе сэнгэт институтында ухыта.
И.Х. ИОМАГОЛОВТЬЩ «НЭРКЭС» ЭдЭРЕ - ТРАГЕДИЯ ЖАНРЫНЬЩ КЛАССИК елгеье 5 3
мэлде, ырыузар осорон тасуирлай. Каршы-лыктар тезмэЬе ике ырыу аракындагы озакка Ьузылган дошманлык тарткылаштарына нигезлэнЬэ лэ, трагедия жанрын формалаш-тырыусы теп конфликт — ошо осор йэмгиэт канундарыныц кешелекЬез коршаузарында ырыузаштары Нэркэсте курше дошман ырыу егетенэ мехэббэтенэн баш тартырга мэжбур итеуе. Эдэрзэ ырыу йолаЬы кушканса, гашиктарзы илдэн кыуыу, хатта ултереу ту-раЬында Ьуз бара. КыдкаЬы, «Нэркэс»тец узэгендэге теп трагик конфликт мехэббэт менэн намыд, туган ил менэн барасак ер араЬындагы капма-каршылыктарзы асыуга кайтып кала. Нэркэс ырыуы кешелэренец кэтги талабы героиняны трагик ситуацияга куя. Ырыузаштары кыззан иц ауыр, кес ет-мэдлек нэмэне талап итэ: ят, дошман ырыу егетенец мехэббэтенэн ваз кисергэ!
Э ни есен «Нэркэс»тец теп геройы «Ай тотолган тендэ»ге Акъегет кеуек ир-егет тугел, э катын-кыз? Тарихтагы бик куп эштэр, асыштар, батырлыктар гузэл йэндэргэ, катын-кыззарга булган Ьейеузэн эшлэнгэн. «Нэркэс» пьесакыныц язылыуы-на ла, илЬам сыганагы булыуына ла катын-кыз сэбэпсе.
И. Йомаголов трагедияЬындагы тормош материалы Ьэм авторзыц Ьурэтлэу саралары бик узенсэлекле. Кесле дэрттэр, оло тойго-лар Ьэм катмарлы хэл-вакигаларзы кэузэлэндергэндэ драматург йыш кына М. Гафури исемендэге Башкорт дэулэт академия драма театрына хас булган алымга — романтик Ьурэтлэугэ мерэжэгэт итэ. «влгергэн рэссамдарса фекерлэу, концепция асыклыгынан караганда ла эдэрзец донъя трагедия сэнгэте рухында язылыуы асык куренэ. «Нэркэс» трагедияЬында трагик сер мотивы мэгэнэле Ьэм тэбиги кулланыла», — тип яза Тимергэле Килмехэмэтов [2, 196-сы б]. Был йэЬэттэн тамашасы кузенэ бигук салынып бармаган бер поэтик мэлгэ — пьесаныц композиция тезелешенэ куз Ьалыу кызыклы. «Монар кунган кызгылт кук тау-зарза тац ЬарыЬы. Тэбигэттец бишектэге бала Ьымак, изерэп сак уянып килгэн мэле. Йэйлэу. Матур йэйге кен. Байымбэт ыры-уында йыйын... Кор-кэцэш. Уйын-келке, ярыш-Ьынамак...». Йыйын барышында Нэркэстец мехэббэтен яулау есен майзан
асыла. Был бэхеткэ курше ырыу батыры Тимерхан ирешэ. Нэркэс уныц йезендэ узе хыял иткэн бэхетен курэ. Кыз за, егет тэ сикЪез шат. Ошо рэуешле тынлык-именлек, тантаналылык иллюзияЬы хасил була. Э эдэрзец иц Ьуцгы эпизоды ниндэй Ьуц? Нэркэсте сит ырыу егетен яратканы есен, ырыузаштары хыянатсы тип идэплэй. Э Ти-мерханга, Нэркэс — дошмандар тарафынан ебэрелгэн шымсы, Ьатлык йэн, тип ышан-дыралар. АтаЬы Сынтимер тарафынан мэкерле рэуештэ алданган Тимерхан Нэркэс ырыуына яу менэн килэ. Бына-бына канлы Ьугыш башланасак. Шул сак Нэркэс улар-зыц араЬына атылып барып керэ, кан ко-йоузыц яуыз ырыу башлыктарына гына кэрэклеген эйтеп, узенец Тимерханга ла, ырыузаштарына ла мэцге тогрологон белде-реп, кукрэгенэ хэнйэр казай. Тимерхан да шуны кабатлай.
ИрекЬеззэн башлангыс куренеш менэн финалды сагыштыраЬыц. Вакигалар агымындагы узгэрештэр — барыкы ла трагедия закондары буйынса. Лэкин трагик об-раздар Нэркэс Ьэм уныц Ьейгэн егете Тимерхан менэн генэ сиклэнмэй. Эдэрзэ хэрэкэт иткэн башка персонаждар, шул идэптэн ырыу башлыктары уззэре лэ — Ба-йымбэт бей Ьэм Сынтимер бей — ырыу канундарынан азат була алмай. «Нэркэс»тэ тагы бер трагик сер — Земрэт образы. Автор уны былай таныштыра: «Ул кемре, гэрип карсык, куззэре асыу менэн яна». Сынтимер бей йортонда адрау хезмэтселер, тип уйлайЬыц. Тик Земрэт карсык — тетрэткес вакига корбаны. Казак илендэ сибэрзэрзэн-сибэр бер кыз булган ул. Кул буйында, уйга калып, Ьейгэн егетен кеткэн сакта уны бер кыбайлы (Тимерхандыц олатакы Таштимер) урлап алып китэ. Земрэт уны яратмай, башкорт илен ерЬенмэй, тыуган яктарын Ьагына. Бер нисэ кабат касып китэ, эммэ кыугын-сыларзан ыскына алмай, Ьуцгы касканында кыугынсыны (Таштимерзе) артта калдыра башлагас, тегеЬе уга буре сукмары менэн бэрэ. Земрэт — гэрип кол, лэкин рухи кол тугел. Курше ырыузыц малдарын яу менэн барып тартып алыузы теп кэсебе иткэн Сынтимергэ лэгнэт Ьуззэре эйтергэ курк-май: «Ьэй, козгондар ейере! Ашаганыгыз — кеше хакы, эскэнегез — бэндэнец куз
54
X.F Ymэшeв
йэшe», — ти ул. ^уган epeн йepэк тypeндэ йepeтэ: «Fyмepeм y?a янrы?лыктa. Xыялдa-pым йэнгэ кec биpэ. ^мь^ым caф дaлa Kap-шыhындa. Дaлaмa мин xыянaт итмэнeм бep тaмcы лa. Дaлaм минeн hep caK (йepэгeн кyphэтэ) бынa бындa, hep кeмдeн y? дaлa-hы булыфга тeйeш, кы?ым. Y? дaлahы бул-мaraн кeшe — юлын югнлттан кeшe, xыял-hы? кeшe. Э xыялhы? кeшe — ул тем? Кый-мылдaraн кopт. Ул ropypлaнa лa бeлмeй, xoзypлaнa лa бeлмeй. Gмeтhe? ул.... TeHpe шahит, нaмыçым caф дaлaм кapшыhын-дa», — ти Зeмpeт.
Tимepxaн Hepкecтe элып кaйткac, Зeмpeт кы?ra «y? ^eH», «y? ыpыyын», «y? ropyp-лыгын» heм де «мaлбaçap», «кaнкoяp яуыз-дap йeйлeye» тиген тeшeнceлep тypahындa aкыл heндepe. «Hиce тaпкыp зap
^ammap. Бapыhы лa — былap эшe. Aтahы hecлeтeп TOpa, е Tимepxaн бyp?aй кeyeк, ^?e тoнoп, he?гe бapымтara caбa. Илдeн a^^i-нaн aктыккыhын (1унгы1ын) тapтып ara... Aнлa, бaлaм, дoшмaнды яpaтмaй?ap. Былap-?aн дa яуыз, былap?aн дa тан^^ы юктыp. Унмaçhын hин бындa, кaмraк. Ул дa, eл кaй?a иçhe, дaлa бyйлaп шyндa тeгepлeй. Ел ha?ra иçhe, ha?ra бaтa, cyлгe ephe, эçe кoмдa ятa, h^iyra haлha, шyндa ara. Ьин де шyндaй eнeл бенде. Йыpын дa юк hинeн, д&ган дa. Ьине яуыз кocarы ни, тыуган ep ни — бapы-бep. Tик илeн лerнeтe йepeгeндe eйкeгeндe, минe oнoтмa», — ти ул.
Зeмpeт — тpaгeдиялarы ин кaтмapлы o6-paз, тpaгик xepeкeт yçтepeлeшeндe, белки, xeл иткec poль yйнaraн пepcoнaж. «Hepкec» пьecahын œx^ra кyйыycы кaйhы бep pe-жиccep?ap ?a Зeмpeт oбpaзын тeп гepoй o6-paзынa кyтepeп, унын эcкe киcepeштepe, булмышы aшa бeгeнгe йемгиегген xeл-вa-киraлapынa ишapa яhaй.
Зeмpeттeн кы?ra: «Xeйep, hинe ayыp бyлмaç, y?eH тeлeп килгeнheн бит. ^eH^ ле бexeт тeлeп кaлraндap?ыp индe...» тиген hy??epe Hepкecтe тaмaм тeтpeтe. Tимepxaн-дын: «Xe?ep hинeн илeн бындa. "Ka^m-кы??ын иpe кaй?a, илe — шyндa», — raeye, «Юк, heйeклeм! Tыyraн ep, yçкeн ил xaким бe?гe. Keмдe ^ итepгe yлap кyшмaha лa, тайЬы илдe ил итepгe yлap Kyma», — тип яyaплapra кec yятa. Шyлaй итeп, Зeмpeт pyxы нык, кecлeyгe бyйhoнмaraн, дaлara
xыянaт итмеген, юrapы нaмыçлы xapaктep булып кey?eлeнe.
Tpaгeдиялa xepeкeт итeyce oбpaз 11ем œp-coнaждap?ын xapaктep?apы шaктaй кaтмap-лы. Cынтимep бeй, мeçeлeн, xeйлeкep, мeкepлe, oçтa интpигaн булып кey?eлeнe. Y? hy?eн eçкe cыrapыy ece^ бaйлыкты, бapымтa мaлдapын киpe кaйтapмaçкa бyлa, ул xaттa y? улын, Tимepxaнды, кapaтeль peyeшeндe кyллaныy?aн дa бaш тapтмaй. Бaйымбeт мeнeн кepeшey eceн элeккe дoшмaны Иш-мыp?a бeй мeнeн де вaкытлыca дyçлaшa, y?eнeн мeкepлe ниeттepeн yтey мaкcaтындa xыянaтcы Йeнo?aк aшa тepлe ялган xeбep?ep тapaттыpa.
XypKaK heм шы™^, ^ягатсы, herapce-тeгeнce heм aлтын-кeмeш oçтahы Йeнo?aк тa — шaктaй кaтмapлы, oçтa hypeтлeнгeн xapaктep. Cынтимep бeйгe Бaйымбeт бeй-?eн cep?epeн eткepeп, ул эcкepлe мaкcaткa ынтыга — xeйлe мeнeн гyзeл ^p^cre y?eнe aлмaкcы бyлa. Йeнo?aк кYнeлeндe ил тай-гы1ы лa, шмы^ xa^i^^ xecтepлeк те юк.
Унын eceн бap тopмoш — y?eнeн шexcи
бexeтeндe, ул бexeттeн ниндей юлдap мeнeн килeye мehим тyгeл.
Tpaгeдиянын идeя-эcтeтик йyнeлeшeн билдeлepлeк тeп oбpaздap?ын бepehe — Ил-ceroл oбpaзы. Ул — тyraн xa^i^m^ тыуган-yçкeн илдeн нaмыçын, унын pyxын,
бeтмeç-тeкeнмeç кyнeл бaйлыrын ^iraa^ дыpыycы oбpaз. Илceroл eçep?eгe xeл-вa-киraлap yçeшeндe xeл ита^ poль yйнaй: унын hy?eн тын^п, Hepкecтeн тыyraн epeнeн, тyraн xaлкынaн Tимepxaнra кeйeyгe cыrыpra pexceт hopaп кaйтыyы — шyндaй мehим xeл.
Tимepxaндын y? тpaгeдияhы бap: ул та-мыçлы eгeт, re?eл peyeштe, элeк кыуылган мaлдap?ы кaйтapып, ^p^cre илден hopaп aлыpra pизa. Tимepxaн, aнынa килeп: «h^p бeндeнeн y? юлы бap. Элeгece мин тел йepeнeм hинeн юлдaн. Kyнeлeмдe тeйep, нaмыçым 6opco^.. Eгeт дaнын aлмaштыp-?ым кapaклыккa. Шoм тapaттым, ^p^iy haлдым тиpe-яккa. Мин — юлaбaçap. Hиндeй xypлык! Eттe! Бынaн hyrç мин бeйгe тyгeл, тorpoлoккa бaш эйepмeн!» — ти. Tик 1ун бyлa. Tимepxaн aтahы Cынтимep бeй heм унын ялcыhы Йeнo?aктын мeкepлe xeйлeкepлeгeнeн кopбaны бyлa.
ПPOБЛEMЫ BOCTOKOBEДEHИЯ. 2O13/2 (6O)
И.Х. ИОМАГОЛОВТЫЩ «НЭРКЭС» ЭдЭРЕ - ТРАГЕДИЯ ЖАНРЫНЫЩ КЛАССИК елгеье
55
Эдэрзэге ес улем — Нэркэс, Тимерхан Ьэм Сынтимер бейзец Ьэлэкэте — югары хистэр, ташкын тойголар солганышында, ышандырырлык, югары жанрга хас тасуир-ланган.
Нэркэс — эдэрзец теп трагик образы. Был йэш кыз язмышында трагедияга нигез бу-лырлык капма-каршылыктар килеп осраша: мехэббэт Ьэм намыд, шэхси тойго менэн ил хэстэре араЬында узен кайза куйырга белмэй ызаланыу Ьэм деред юл табыу, узен удтергэн тыуган еренэ, ырыузаштарына тогро калыу. Эгэр Нэркэс уз бэхете хакында гына уйла-Ьа, Сынтимер ырыуында кала, Ьейгэне Тимерхан менэн кайгыЬыз тормош кора алган булыр ине. Лэкин эзэм заты есен уныц шэхси бэхетенэн дэ, донъяЬыныц бетэ рэхэтлектэ-ренэн дэ зурырак, кэзерлерэк нэмэ бар — ул кеше намыды, ил Ьэм халык алдындагы бейек бурыс. Бына кайза ул трагедияныц тэбигэте хакында урзэ билдэлэп утелгэн теп фекер: «Трагедияныц тэрэн асылын, уныц тэбигэтен Ьэм спецификакын тэшкил иткэн нэмэ — кешенец улемЬезлеген асыу Ьэм шул юл менэн кеше гумеренец ижтимаги мэгэнэЬен — кешелэр есен, халык есен йэшэузец мэгэнэЬен курЬэтеу» [3, 31-се б.].
Намыд менэн бурыс Нэркэсте тыуган тейэгенэ кайтара. Э унда кыззы дауыл Ьэм Ьалкынлык каршылай. Байымбэт бей Ьэм уныц яклылар Нэркэсте улемгэ хекем итергэ, э азак килеп илдэн кыуырга карар итэ. АкЬакал Илсегол кеуектэрзец: «Тук-тагыз! Барыбыз за ярЬыу беген, сенки илдэ зур гонаЬ эшлэнде. Арабыззан берэу хата-ланды. Ул — Нэркэс кызыбыз. Быгаса ул илебез курке ине. Ул бар ерзэ кайгы булЬа, кайгы касты, шатлык келде, эш эшлэЬэк, йерэк елкенде. Йэ эйтегез, кайЬыбыз Ьуц уга бэхет телэмэне?! Ул акылЬыз бала тугел, ацлар беззе. ЮкЬа, былай, бергэлэшеп гел удтерзек тэ, кырау тешкэйне, тамырынан йолкоп ташлайбызмы? Ьэр кайЬыгыз акылыгыззан Ьорагыз. Беззец куцелебеззэ бейеклек юкмы ни? Беззец рухыбыз саф, уйыбыз изге, шулай булгас — без кеслелэр. Э кеслелэр гэфу итэ белэ. Был да зурлык! Агай-эне! Мехэббэт бит ул — йерэк сере. Уга былай вайымкыз кагылыуыбыз хак бу-лырмы? Мехэббэткэ бер кем баш була ал-май, уныц уз хекеме», — тигэн Ьуззэрен
яман эзэмдэр идэпкэ алмай. Ошондай ауыр язалар алдында ла узенец Ьейгэненэн ваз кисмэуе, оло мехэббэткэ ышаныуы — Нэркэстец зур батырлыгы.
в в в
Пьеса тэу тапкыр 1967 йылда режиссер Лек Вэлиев тарафынан Мэжит Гафури исе-мендэге Башкорт дэулэт академия драма театры сэхнэЬендэ куйыла, жанры драма-тик легенда тип билдэлэнэ. Рэссамы — Г. Имашева, композиторы — К. Рэхимов, балетмейстеры И. Хэбиров була. Теп ролдэр-зе Р. Хисамова менэн Г. Хэсэнов башкара.
Икенсе тапкыр пьеса академия театры сэхнэЬендэ 1979 йылда шулай ук Лек Вэлиев тарафынан куйыла (рэссамы — Г. Има-шева, композиторы — Р. Хэсэнов, жанры — трагедия,), есенсе тапкыр 2001 йылда режиссер Илдар Гилэжев тарафынан сэхнэлэште-релэ (рэссамы — Тац Еникеев, композиторы — Урал Изелбаев). «21 быуат тамашасы-кы был режиссер (И. Гилэжев. — Х.У.) тэкдим иткэн «Нэркэс»тэ эдэрзэге ак Ьэм кара уй араЬындагы кесергэнешле керэште одта са-гылдыра. Спектаклдец азагына ла символик мэгэнэ Ьалынган — ике йэш йерэк ацын-дагы ак Ьэм кара кестэр буталышы, улар-зы, фанилыктан якты рухтар аракына алып сыгып, рухтарын берлэштерэ. Илдар Габдул-ла улы эдэргэ заманса сагыу, ылыктыргыс форма биреп, мэцгелек мехэббэт темаЬын йыЬан кимэлендэ сагылдырыуга елгэшкэн» [5]. Спектаклгэ язылган махсус музыка, ге-ройзарзыц музыкаль эдэрзэрзэге кеуек мах-сус партиялар башкарыуы трагедияны айы-рыуса аЬэцле итэ. «Нэркэс» ошо заманса куйылышта мелоромантик трагедия жанрын-да сэхнэлэ беген дэ бара. Актерзарзыц да, тамашасыларзыц да иц яраткан спектакле булып кала. Икенсенэн, бегенге «Нэркэс»тэ актерзарзыц быуындар алмашыныуына ша-ЬитЬыц. Мэдэлэн, теп ролдэрзец береЬе — Тимерханды 1979 йылда Фидан Гафаров баш-карЬа, беген был образды уныц улы Азамат Гафаров уйнай. Танылган актрисабыз Рэмзиэ Хисамованыц Нэркэсен иЬэ хэзер уныц кызы АйЬылыу Йомаголова башкара [6]. Тэуге «Нэркэс» Башкорт театры йылъязма-Ьында айырыуса тэрэн эз калдыра — пре-мьеранан Ьуц спектакль сэхнэнэн ун бер кен
56
буйы тешмэй Ьэм ун бер кен рэттэн аншлаг менэн бара.
«Нэркэс», рус теленэ лэ тэржемэ ителеп, илдец бик куп театр^арында, шул идэптэн Рэсэщец атка^анган сэнгэт эшмэкэре, режиссер Габдулла Гилэжев куйылышында о^ак йылдар Республика рус академия драма театры сэхнэЬендэ лэ бар^ы. 1974 йылда «Нэркэс» пьесакы есен И.Х. Йомаголов СССР халык-тары драматургияЬы фестиваленец 1-се дэрэ-жэлэге дипломына лайык булды.
Сэнгэт эдэренец кесе — уныц мэцгелек тормош канундарын заманга ярашлы сагыл-дыра алыуында. «Нэркэс» терле быуын та-машасыЬын у^енэ ылыктырыу кесенэ эйэ булган, йылдар дауамында бик куп театр-
X.F Утэшев
Зар^ыц репертуарын би^эгэн о^он гумерле эдэр булып тора.
Э^ЭБИЭТ
1. Борев Ю. О трагическом. — М.: Советский писатель, 1961.
2. Килмвхэмэтов Т. Ьайланма эдэрдэр. 2-се т. — Офо: Китап, 2012.
3. «Совет Башкортостаны» газетаЬы. — 1967. — 18 март.
4. Башкорт эдэбиэте тарихы. 6-сы т. — Офо: Китап, 1996.
5. «Йэшлек» газетаЬы. — 2002. — 26 март.
6. Татар театры. Татарский театр. 2-се т.— Казань: Татар. кн. изд-во «Заман», 2009.
К сведению читателей
Вышла книга:
Нургэлин З.Э. Башкорт теле: дэулэт теленэн э^эби телгэ. нэшриэте, 2013. — 184 б.
вфе: БР ФА, «Гилем»
йшедр isyjuftuiu;
1ШШШ
дазша тигашт й^зешг: чн Jii^--
Китапта тэу тапхыр тарихи ку?лектэн башхорт теленен дэулэт теле бударах у? халхынын милли тормошонда тотхан урынына кин байхау яЬала. Быта автор бай архив материалдары Ьэм бадылып сыххан куп Ьанлы сыга-нахтар?ы фай?аланыу яр?амында елгэшэ. Шунын менэн ул айырым про-блемаларга бэйлэнешле концептуаль характер?агы темалар?ы кутэрэ, улар-?ы ухыусы хекеменэ сытара.
Китапха автор?ын ижадына Ьэм гилми хе?мэттэренэ харата матбугатта донъя кургэн материалдар ?а индерелгэн. Улар?а теге йэки был проблемага бэйле автор?ын хараштарына баЬа бирелэ Ьэм шунын менэн ул кутэргэн теманын эЬэмиэте тагы ла асыхлана Ьэм тэрэнэйэ тешэ.
