Научная статья на тему 'ВОЗМОЖНОСТИ И ПЕРСПЕКТИВА ИСПОЛЬЗОВАНИЯ ЛИЗИНГОВОГО ОПЫТА РОССИИ В УЗБЕКИСТАНЕ'

ВОЗМОЖНОСТИ И ПЕРСПЕКТИВА ИСПОЛЬЗОВАНИЯ ЛИЗИНГОВОГО ОПЫТА РОССИИ В УЗБЕКИСТАНЕ Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
39
9
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Review of law sciences
Область наук
Ключевые слова
лизинговая деятельность / объект лизинга / предмет лизинга / лизинговый рынок / лизинговый платеж / процент лизинга / лизинговые компании / страховая деятельность. / leasing activity / object of leasing / subject of leasing / leasing market / leasing payment / percentage of leasing / leasing companies / insurance activity.

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — У.Маҳмудходжаева

в статье анализируются мнения и выводы ученых в области лизинга и излагаются лизинговые операции в Узбекистане. В ней также представлена информация о лизинговом опыте России, его роли и важности на рынке лизинга, сравнительном анализе с лизинговой деятельностью Узбекистана, а также предложениях и рекомендациях по развитию лизингового рынка в Узбекистане.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

CHANCES AND PROSPECTS OF IMPLEMENTING RUSSIAN LEASING PRACTICE IN UZBEKISTAN

The article analyzes the views and conclusions of the scientists in the field of leasing and outlines the leasing activities in Uzbekistan. It also provides information on leasing experience and its role and vitality in the leasing market, comparative analysis of leasing activity of Uzbekistan, as wella as offers and recommendations for leasing market of Uzbekistan.

Текст научной работы на тему «ВОЗМОЖНОСТИ И ПЕРСПЕКТИВА ИСПОЛЬЗОВАНИЯ ЛИЗИНГОВОГО ОПЫТА РОССИИ В УЗБЕКИСТАНЕ»

CHANCES AND PROSPECTS OF IMPLEMENTING RUSSIAN LEASING

PRACTICE IN UZBEKISTAN

U.MAKHMUDHODJAEVa

Academy of Legal Sciences of the Faculty of Professional Training, Tashkent, 100029, Uzbekistan

ВОЗМОЖНОСТИ И ПЕРСПЕКТИВА ИСПОЛЬЗОВАНИЯ ЛИЗИНГОВОГО ОПЫТА РОССИИ В УЗБЕКИСТАНЕ

У.МАХМУДХОДЖАЕВА1

Академия правовых наук факультета профессионального цикла подготовки, Ташкент, 100029, Узбекистан

РОССИЯ ЛИЗИНГ ТАЖРИБАСИДАН УЗБЕКИСТОНДА ФОЙДАЛАНИШ ИМКОНИЯТЛАРИ ВА ИСТЩБОЛЛАРИ

У.МАХ,МУДХОДЖАЕВАа

аИИВ Академияси, Тошкент, 100029, Узбекистон

Аннотация. мацолада лизинг соуасидаги олимларнинг фикр ва мулоуазалари таулил этилиб, Узбекистон лизинг фаолияти ривожланиш босцичлари ёритилган. Шунингдек, Россия лизинг тажрибаси уамда унинг лизинг бозоридаги урни ва ауамияти тугрисида маълумотлар берилган булиб, Узбекистоннинг лизинг фаолияти билан циёсий тащил этилган уамда Узбекистон лизинг бозорини ривожлантириш учун таклиф ва тавсиялар берилган.

Таянч тушунчалар: лизинг фаолияти, лизинг объекти, лизинг субъекти, лизинг бозори, лизинг тулови, лизинг фоизи, лизинг ташкилотлари, сугурта фаолияти.

Аннотация: в статье анализируются мнения и выводы ученых в области лизинга и излагаются лизинговые операции в Узбекистане. В ней также представлена информация о лизинговом опыте России, его роли и важности на рынке лизинга, сравнительном анализе с лизинговой деятельностью Узбекистана, а также предложениях и рекомендациях по развитию лизингового рынка в Узбекистане.

Ключевые слова: лизинговая деятельность, объект лизинга, предмет лизинга, лизинговый рынок, лизинговый платеж, процент лизинга, лизинговые компании, страховая деятельность.

Annotation. The article analyzes the views and conclusions of the scientists in the field of leasing and outlines the leasing activities in Uzbekistan. It also provides information on leasing experience and its role and vitality in the leasing market, comparative analysis of leasing activity of Uzbekistan, as wella as offers and recommendations for leasing market of Uzbekistan.

Keywords:leasing activity, object of leasing, subject of leasing, leasing market, leasing payment, percentage of leasing, leasing companies, insurance activity.

Узбекистонда лизинг фаолиятини ривожланиш боскичлари. Бугунги кунгача лизинг муносабатларини ^у^у^ий тартибга солишнинг юридик ахдмияти хорижий давлатларда ^ам

долзарб масала х,исобланади. Лизинг фаолияти узининг ривожланиш боодичига эга. Шу боис турли давлатлар лизинг фаолиятини ^у^у^ий тартибга солиш самарадорлигидан файдаланиш ва илгор тажрибасини урганиш мух,им ахдмият касб этади. Мамлакатимизда лизинг фаолияти уч бос^ични босиб утди. Биринчи бос^ичда 1991-999 йилларда лизинг ^онунчилиги шаклланди, лизинг компаниялари ташкил этилди, хал^аро тамойиллар изчил жорий этилди. Иккинчи бос^ич 1999-2005 йилларда лизинг ^у^у^ий базасининг такомиллашуви, лизинг фаолияти бозорида иштирокчилар сонининг купайиши билан изохданади. Учинчи бос^ич 2005-2011 йиллар давомида эса лизинг со^асидаги ^онунчилик базаси такомиллаштирилди, шу билан бирга лизингнинг оммалашишига, хизматлар бозорида ра^обат мух,итининг бар^арорлашуви учун шарт-шароитлар яратилди. Жумладан, 1999 йили Узбекистан Республикаси "Лизинг тугрисида'ги Конунининг ^абул ^илиниши ва амалиётга жорий этилиши кенг имкониятлар яратди. Шуни алох,ида таъкидлаш лозимки,Узбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги "Узбекистон Республикасини янада ривожлантириш буйича Хдракатлар стратегияси тугрисида"ги ПФ-4947-сонли Фармонининг 3-булими и^тисодиётни ривожлантириш ва

либераллаштиришнинг устувор йуналишлари этиб белгиланган булиб, мазкур йуналишда сугурта, лизинг ва бош^а молиявий хизматларнинг ^ажмини уларнинг янги турларини жорий ^илиш ва сифатини ошириш х,исобига кенгайтириш масаласи алох,ида таъкидлаб утилган [1].

Лизинг фаолиятининг зукукий тартибга солишда олимларнинг илмий назарий та^лили. Лизинг фаолияти муносабатларини ^у^у^ий тартибга солиш буйича ^у^у^шунос олимларнинг турли фикрлари мавжуд. Жумладан, лизинг сохдсини урганган олимлар тах,лилига назар солсак, лизинг шартномаси консенсуал ва х,а^ бараварига тузиладиган шартнома булиб х,исобланади. Лизинг шартномасининг объектлари бир йула истеъмол ^илинмайдиган, тадбиркорлик фаолияти (ишлаб-чи^ариш, хизмат ва бош^а ^онуний фаолият) учун фойдаланиладиган ишлаб-чи^аришга ва хизмат курсатиш сохдсида фойдаланишга оид х,ар ^андай ашёлар (трактор, самолёт, кемалар ва ишлаб-чи^ариш воситалари) булиши мумкин [2]. О.Т.Хазрат^улов "Лизинг шартномаси механизмини ишга тушириш айнан лизинг берувчига богли^ булиб, у ихтисослашган лизинг компанияси буладими, банкми ёки кредит ташкилотими бир хилда мазкур муносабатга таъсир курсата олади [3]" деб таъкидлайди. Лизинг операцияларини амалга ошириш уч томонлама муносабат булиб, унда лизинг берувчи, лизинг олувчи ва ускуналарни етказиб берувчи ^атнашади. Лизинг олувчи зарур булган ускунани ишлаб чи^ариш учун корхонага беради, улар билан ишнинг техник томонини ва асбоб ускуналарни етказиб беришни олдиндан келишиб олади [4]. Ю^орида билдирилган фикрларни та^лил этиб шуни айтиш мумкинки, лизинг шартномаси учталик шерик булиб, томонларнинг ^у^у^ ва мажбуриятларини бажариши натижасида молиявий фойда куриш х,амда тадбиркорлик фаолиятини ривожлантиришга хизмат ^илувчи шартномавий муносабатдир деб айтиш мумкин.

Узбекистоннинг лизинг бозоридаги фоалияти. Хусусан, бугунги кунда мамлакатимизда фаолият олиб бораётган йирик лизинг компаниялардан бири "Узагролизинг" АЖ Узбекистон Республикаси Вазирлар Мах,камасининг 1999 йил 30 октябрдаги № 486-сонли ^арори билан ташкил этилган. Мазкур акциядорлик жамиятининг молиялаштириш масаласига эътибор ^аратадиган булсак, давлат бюджети томонидан таъминланиши норматив ^ужжатда уз аксини топганлигини курамиз. Жумладан, Узбекистон Республикаси Вазирлар Мах,камасининг 2000 йил 2 ноябрдаги 424-сонли "Кишло^ни лизинг шартларида ^ишло^ хужалиги техникаси билан таъминлаш чора-тадбирлари тугрисида'ги ^арори [5]га биноан замонавий ^ишло^ хужалиги техникаси ^ийматининг 85 фоизи 2013 йилдан бошлаб 85 фоизигача, 2015 йилдан бошлаб эса 80 фоизгача "Узагролизинг"АЖ томонидан унга Узбекистон Республикаси Молия вазирлиги ^узуридаги Кишло^ хужалигини техника билан таъминлашни давлат томонидан ^уллаб-^увватлаш жамгармаси ^арз асосида берадиган маблаглар х,исобига молиялаштирилиши белгиланган булиб, "Узагролизинг" АЖ ушбу маблаг асосида фаолият юритиб келади.

Лизинг фаолиятини зукукий тартибга солиш борасида Россия тажрибаси. Лизинг фаолиятини ^у^у^ий тартибга солиш борасидахорижий давлатларнинг, шу жумладан Россия тажрибасини ^иёсий урганишга эътибор бериш дивдатга сазовордир. Россия ^онунчилигига биноан у молиявий ва оператив лизингларга булинади. Умуман, молиявий лизингнинг ^у^у^ий асослари ва меъёрлари Россия Федерациясининг 1998 йил 29 октябридаги "Молиявий ижара (лизинг) х,а^ида"ги "О финансовой аренде (лизинге)" Федерал ^онуни ва "Фу^аролик кодекси"нинг 665 ва 666-моддаларига асосан тартибга солинади [6]. Россия Федерацияси лизинг тугрисидаги ^онунида лизинг операцияларининг ва унда ^атнашадиган хужалик субъектларининг сони буйича чекловлар ^уйилмаган. "Молиявий ижара (лизинг) х,авдца"ги «О финансовой аренде

(лизинге)» Федерал конуннинг 4-моддасида лизинг субъектлари сифатида жисмоний ва юридик шахслар эътироф этилган. Мазкур конуннинг 5-моддасида лизинг предмети истеъмол килинмайдиган дар кандай ашёлар, шу жумладан ташкилот дамда мулкий комплекслар, бино, иншоот, ускуналар, транспорт воситалари, кучар ва кучмас мулк объектларидан иборат [7] эканлиги курсатиб утилган.

Россия ва Узбекистон лизинг тажрибасининг киёсий ^унукий та^лили. Дардакикат, Россияда молия бозорида ракобатчиликни янада ошириш ва инвестицияларни жалб килишдаги янги шарт-шароитларни вужудга келтириш дамда тадбиркорликни молиялаштиришга мудим омил сифатида эътибор берилмокда.1998 йилда Россия Федерацияси Иктисодиёт вазирлиги томонидан мамлакатда фаолият курсатаётган жами 500 та компанияларга лизинг фаолиятини олиб бориши учун рухсат (лицензия) берилди. Лизинг билан шугулланаётган лизинг компанияларнинг деярли 60 фоизи пойтахт Москва ва марказий дудудларда жойлашган [8]. Жумладан, "Росагролизинг" АЖ (АО "Росагролизинг") 2001 йил февраль ойида ташкил топган булиб мазкур акциядорлик жамиятида кишлок хужалиги техникаси, зотдор дайвонлар, мадсулотни кайта ишловчи техникалар, кучмас мулк объектлари, чорвачилик техникалари лизингга берилиб келинмокда. Хусусан, 2002-2016 йилларда 80 798 дона кишлок хужалиги техникаси, 609 738 бош зотдор дайвонлар, 898 584 дона мадсулотни кайта ишловчи чорвачилик техникалари лизинг асосида лизинг олувчиларга етказиб берилган. "Росагролизинг" АЖни лизинг олувчилар учун кулайликллари, кишлок хужалик содасини янги техника билан таъминлаш дамда уларни моддий куллаб кувватлашдан иборат. Чунки лизинг шартномасида лизинг берувчи ташкилот фойда куришни асосий максад килиб эмас, балки кишлок хужалиги содасини ривожлантиришга каратилганлиги билан алодида адамият касб этади. Бунинг тасдиги сифатида айтиш мумкинки, "Росагролизинг" АЖ техникаларни лизингга беришда техникани белгиланган нархи ва унга куйиладиган кушимча фоиз ставкаси давлат Марказий банки томонидан белгиланган кредит фоизининг энг кам микдоридан дам кам белгиланиши билан алодида адамият касб этади. Бунинг асосий сабаби эса мазкур акциядорлик жамияти узининг мустакил сармоясига эга булиб, бугунги кунда 83 млрд рубль шахсий сармоясига эгалиги билан Россия Федерациясининг йирик 10 та лизинг компанияларидан бири сифатида эътироф этилган [9]. "Узагролизинг" АЖда лизинг операцияларини амалга ошириш боскичи куйидаги тартибда шакллантирилди. Кишлок хужалиги техникаларини ишлаб чикарувчи заводга давлат томонидан техникани белгиланган умумий нархининг 15 фоизи давлат томонидан таъминланади. Крлган 85 фоиз маблагни заводнинг шахсий даромади асосида техникани ишлаб чикариш йулга куйилган. Крлаверса, ишлаб чикарилган техникани лизинг ташкилотига шартнома асосида сотиш фаолияти билан шугулланади. "Росагролизинг" АЖ мустакил сармояга эгалиги сабаб техникани сотиб олади дамда лизинг олувчи билан лизинг шартномасини тузади. Мазкур фаолиятда давлат моддий фойда куриш эмас балки кишлок хужалиги содасини куллаб-кувватлашни янада ривожлантириш масаласини асосий максад килиб куйганлиги билан адамиятлидир. Республикамизда фаолият юритаётган "Узагролизинг" АЖ фаолияти эса юкорида номи кайд этилган ташкилот фаолиятидан фарк килади. Чунки "Узагролизинг"АЖ Узбекистон Республикаси Молия вазирлиги дузуридаги Кишлок хужалигини техника билан таъминлашни давлат томонидан куллаб -кувватлаш жамгармаси томонидан "Узагролизинг"АЖга карз асосида берадиган маблаглар дисобига молиялаштирилади дамда мазкур карзни коплаш дамда лизинг компаниясини моддий техник жидатдан таъминлаш максадида техникани белгиланган нархи ва унга куйиладиган йиллик фоиз туловлари микдори ошиб кетади. Бунинг сабаби эса мазкур ташкилот мустакил сармояга эга эмаслиги, балки давлат томонидан карз асосида фаолият юритишидан иборатдир. Бунинг натижасида эса лизинг олувчилар моддий кийинчиликларга дуч келмокда. Шунинг учун мазкур муаммоларни дал этишда Россия лизинг тажрибасини Узбекистон лизинг фаолиятида куллаш самара бериши мумкин. Лизинг компаниясининг асосий максади фойда куриш эмас, балки кишлок хужалиги содасини куллаб-кувватлаш дамда моддий техника базасини тулаконли таъминлашдан иборат булиши лозим. Чунки кишлок хужалиги содасини моддий техника базаси билан таъминлаш мазкур содани ривожлантиришдаги асосий вазифадир. Боз устига бугунги кунда кишлок хужалиги фаолиятига эътибор ва катта талаблар куйилмокда. Шунингдек, кишлок хужалиги мадсулотларини экспорт килиш тадбиркорлик фаолиятини янада ривожлантиришга кумак беради. Хусусан, Узбекистон Республикаси Президентининг 2016 йил 12 апрелдаги кунги "Мева-сабзавот, картошка ва полиз мадсулотларини харид килиш ва улардан фойдаланиш

тизимини такомиллаштириш чора-тадбирлари тугрисида'ги дарори[10]да хам ташди бозорларда харидоргир булган хул мева-сабзавот махсулотларини экспорт дилиш ушбу махсулотларга нисбатан талабдан келиб чиддан холда шакллантирилиши алохида белгиланган. Ушбу махсулотларни етиштиришда моддий техника базаси билан таъминлаш дишлод хужалиги сохасини ривожлантиришга ижобий таъсир курсатади.

Таклиф ва тасиялар. Демак, юдорида тахлил дилинган Россия лизинг фаолияти тажрибасидан келиб чиддан холда мамлакатимизда лизинг бозори таркибини такомиллаштириб бориш учун дуйидагиларни таклиф этамиз.

Биринчидан, давлат томонидан лизинг ташкилотларини моддий дуллаб-дувватлаш янада такомиллаштирилиши лозим. Халдаро лизинг компаниялари билан хамкорликни ривожлантириш хамда лизинг бозорига инвестиция жалб этишнинг идтисодий дастурларини ишлаб чидиш зарур.

Иккинчидан, дишлод хужалик техникалари етказиб бериш билан бирга ишлаб чидариш, хизмат курсатиш ва савдо сохалари учун хам лизинг хизмати курсатишни шакллантириш, лизингнинг иккиламчи бозори ташкил дилиш ва бу борада амалдаги меъёрий-худудий базага тегишли узгартиришлар киритиш хамда махаллий корхоналар ишлаб чидариш салохиятини ошириш мадсадида улар томонидан ишлаб чидарилган махсулотлар лизинги бозорини ривожлантирилиши лозим. Истеъмол лизингини лизинг бозорига олиб кириш ва бозорини кенгайтириш лозим.

Учинчидан, Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг 2000 йил 2 ноябрда "Кишлодни лизинг шартларида дишлод хужалик техникаси билан таъминлаш чора-тадбирлари тугрисида'ги 424-сонли дарорига мавофид "Узагролизинг" АЖнинг молиявий фаолиятини тубдан узрагтириш, шунингдек мазкур акциядорлик жамиятининг лизинг фаолияти буйича солид сохасида берилган имтиёзларнинг муддатини узайтириш ва лизинг жараёнида датнашувчи хужалик юритувчи субъектларнинг фаолият доирасини чекламаслик мадсадида уларнинг белгиланган таркибини бекор дилиш буйича мазкур дарорга узгартириш ва душимчалар киритиш таклиф этилади.

Туртинчидан, Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг 2000 йил 2 ноябрда "Кишлодни лизинг шартларида дишлод хужалик техникаси билан таъминлаш чора-тадбирлари тугрисида'ги 424-сонли дарорининг 1-банди 2,3-хатбошисига дуйидаги душимча ва узгартириш киритиш таклиф этилади.

"замонавий дишлод хужалиги техникаси дийматининг 15 фоизи (2013 йилдан бошлаб камида 15 фоиз, 2015 йилдан бошлаб эса камида 10 фоизи) аванс сифатида лизинг олувчилар томонидан уз маблаглари хисобига туланади;

замонавий дишлод хужалиги техникаси дийматининг 85 фоизи (2013 йилдан бошлаб 85 фоизигача, 2015 йилдан бошлаб эса 90 фоизигача) "Уздишлодхужаликмашлизинг" компанияси томонидан унга Узбекистон Республикаси Молия вазирлиги хузуридаги Кишлод хужалигини техника билан таъминлашни давлат томонидан дуллаб-дувватлаш жамгармаси (кейинги уринларда "Жамгарма" деб аталади) шахсий маблаFи ^исобига молиялаштирилади".

Бешинчидан, "Узагролизинг" АЖга Узбекистон Республикаси Молия вазирлиги хузуридаги Кишлод хужалигини техника билан таъминлашни давлат томонидан дуллаб-дувватлаш жамгармаси томонидан бериладиган маблаг дарз асосида берилиши тугатилиши хамда мазкур акциядорлик жамиятининг хусусий маблаги булишини ташкиллаштиришда давлат бош ислохотчи булишини таклиф сифатида киритамиз.

Олтинчидан, фермер хужалиги учун етказиб берилаётган дишлод хужалиги техникаси билан бирга хом ашёларни, дишлод хужалиги чорвачилигини хам лизингга бериш фаолиятини дулга дуйиш зарур.

Хулоса сифатида айтиш мумкинки, лизингнинг ривожланиши бевосита бозор муносабатларининг ривожланиши билан боглид. Шу боис лизинг муносабатлари хар дандай ишлаб чидариш, мулк шаклига ва ишлаб чидариш услубига асосланган жамиятнинг тараддиёти учун ижобий таъсир курсатади. Шундай экан Узбекистон идтисодиётида лизингдан самарали фойдаланиш бугунги куннинг энг долзарб вазифаларидан бирига айланди десак хато дилмаймиз. Айни пайтда лизинг муносабатларини ривожланиши, уни хар томонлама дуллаб-дувватлаш бир тарфдан лизинг муносабатларини худудий тартибга солиш самарадорлигини оширишни тадазо этса, иккинчи тарафдан куплаб сохаларни замонавий техникалар билан таъминлаш имиконини беради.

References:

1. O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi PF-4947-sonli "O'zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo'yicha Harakatlar strategiyasi to'g'risida"gi Farmoni.http/www.lex.uz

2. Anortoyev.I, Jumaniyozov.B Lizing shartnoma munosabatlari,// Xo'jalik va huquq. - 1999. -№ 2. - B.26.

3. Xazratqulov O.T. Lizing munosabatlari va ularni huquqiy tartibga solish muammolari. Diss. -T., 2006. - B.92.

4. Shukrullayev.A Lizing shartnomasidan kelib chiqqan nizolarni ko'rib chiqish bilan bog'liq sud amaliyoti //O'zbekiston Respublikasi Oliy xo'jalik sudi Axborotnomasi. - 2014. - № 11. - B. 28.

5. O'zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to'plami 2000 yil 7-8 son; —Yegorov A. V. Lizing: arenda ili finansirovaniye? // Vestnik VAS RF. 2012. № 3. S. 3660. <http://www.szrf.ru/doc.phtml?nb=00_07&issid=2012003000&docid=25>

6. —Gromov S.A. Opredeleniye finansovogo rezultata lizingovoy operatsii pri dosrochnom rastorjenii dogovora lizinga // Vestnik VAS RF. 2011. № 3. S. 627. <http://www.scribd.com/doc/104864758/>

7. <http://www2.ifc.org/centralasia/leasing/>

8. www.leasing.spb.ru<http://www.leasing.spb.ru>

9. www.leasing.spb.ru<http://www.leasing.spb.ru>

10. www.http//lex.uz

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.