Научная статья на тему 'ВОЯГА ЕТМАГАНЛАРНИНГ ЖИНОЯТЛАРИ БЎЙИЧА ОДИЛ СУДЛОВНИ АМАЛГА ОШИРИШНИНГ ХУСУСИЯТЛАРИ: ХАЛҚАРО СТАНДАРТЛАР ВА МИЛЛИЙ ҚОНУНЧИЛИК'

ВОЯГА ЕТМАГАНЛАРНИНГ ЖИНОЯТЛАРИ БЎЙИЧА ОДИЛ СУДЛОВНИ АМАЛГА ОШИРИШНИНГ ХУСУСИЯТЛАРИ: ХАЛҚАРО СТАНДАРТЛАР ВА МИЛЛИЙ ҚОНУНЧИЛИК Текст научной статьи по специальности «Право»

CC BY
0
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Область наук
Ключевые слова
Вояга етмаганлар жиноятчилиги / жазони ижро этиш муассасалари / бола ҳуқуқлари / декларация / конвенция / махсус ҳалқаро ҳужжат. / Juvenile delinquency / penal institutions / child rights / declaration / convention / special international document.

Аннотация научной статьи по праву, автор научной работы — Хужанов Тиллабек Келдибекович

Мазкур мақолада вояга етмаганларни жиноятлари бўйича одил судловни амалга ошириш борасидаги ҳалқаро стандартлар ўрганилган. Шунингдек, вояга етмаганларни ҳуқуқларига оид илк ҳалқаро ҳуқуқий манбаалар ва уларни вужудга келиши тарихи ёритиб берилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

CHARACTERISTICS OF JUVENILE JUSTICE IMPLEMENTATION: INTERNATIONAL STANDARDS AND NATIONAL LEGISLATION

This article examines international standards for the implementation of juvenile justice. Also, the first international legal sources on the rights of minors and the history of their emergence are highlighted.

Текст научной работы на тему «ВОЯГА ЕТМАГАНЛАРНИНГ ЖИНОЯТЛАРИ БЎЙИЧА ОДИЛ СУДЛОВНИ АМАЛГА ОШИРИШНИНГ ХУСУСИЯТЛАРИ: ХАЛҚАРО СТАНДАРТЛАР ВА МИЛЛИЙ ҚОНУНЧИЛИК»

APPLIED SCIENCES

Innovative Academy Research Support Center UIF = 8.3 | SJIF = 7.984 www.in-academy.uz

/ I

: Ш

А шШш

t .Ш Л 4-

1 fi M

L^W.FIN^CEAND

APPLIED SÇIENCES

^ /, ...I ,.■,,.!»»►■""'

ARTICLE INFO

CHARACTERISTICS OF JUVENILE JUSTICE IMPLEMENTATION: INTERNATIONAL STANDARDS AND NATIONAL LEGISLATION Khujanov Tillabek Keldibekovich

A graduate of the Academy of Law Enforcement E-mail: tillabekkhojanov@gmail.com Phone: +99.895 449-04-77 +99.890 333-62-82 https://doi.org/10.5281/zenodo.11203312

ABSTRACT

Received: 08th May 2024 Accepted: 15th May 2024 Online: 16th May 2024 KEYWORDS Juvenile delinquency, penal institutions, child rights, declaration, convention, special international document.

This article examines international standards for the implementation of juvenile justice. Also, the first international legal sources on the rights of minors and the history of their emergence are highlighted.

ОСОБЕННОСТИ РЕАЛИЗАЦИИ ЮВЕНАЛЬНОИ ЮСТИЦИИ: МЕЖДУНАРОДНЫЕ СТАНДАРТЫ И НАЦИОНАЛЬНОЕ ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВО

Худжанов Тиллабек Келдибекович

Выпускник Академии правоохранительных органов. Электронная почта:tillabekkhojanov@gmail.com Телефон: +99.895 449-04-77 +99.890 333-62-82 https://doi.org/10.5281/zenodo.11203312

ARTICLE INFO

ABSTRACT

Received: 08th May 2024 Accepted: 15th May 2024 Online: 16th May 2024 KEYWORDS

Преступность несовершеннолетних, исправительные учреждения, права ребенка, декларация, конвенция,

специальный

международный документ.

В данной статье рассматриваются международные стандарты осуществления ювенальной юстиции. Также освещены первые международно-правовые источники по правам несовершеннолетних и история их возникновения.

ВОЯГА ЕТМАГАНЛАРНИНГ ЖИНОЯТЛАРИ БУНИНА ОДИЛ СУДЛОВНИ АМАЛГА ОШИРИШНИНГ ХУСУСИЯТЛАРИ: ХАЛКАРО СТАНДАРТЛАР ВА

МИЛЛИЙ КОНУННИЛИК

Хужанов Тиллабек Келдибекович

Ху;ук;ни мухрфаза ;илиш академияси магистранти

APPLIED SCIENCES

Innovative Academy Research Support Center UIF = 8.3 | SJIF = 7.984 www.in-academy.uz

E-mail: tillabekxojanov@gmail.com Телефон: +99.895 449-04-77 +99.890 333-62-82 https://doi.org/10.5281/zenodo.11203312

ABSTRACT

ARTICLE INFO

Received: 08th May 2024 Accepted: 15th May 2024 Online: 16th May 2024 KEYWORDS

Вояга етмаганлар

жиноятчилиги, жазони ижро этиш муассасалари, бола хукуцлари, декларация, конвенция, махсус %алцаро хужжат.

Мазкур мацолада вояга етмаганларни жиноятлари буйича одил судловни амалга ошириш борасидаги халцаро стандартлар урганилган. Шунингдек, вояга етмаганларни хукуцларига оид илк халцаро хукуций манбаалар ва уларни вужудга келиши тарихи ёритиб берилган.

Вояга етмаган (бола) лар камоли, уларнинг хукуклари таъминланиши халкаро хамжамиятнинг доим диккат эътиборида булиб, уларни асраш, хуку; ва эркинликларини таъминлаш максадида конвенциялар, меморандумлар, декларациялар ва келишувлар имзоланиб келинмокда. Ушбу жараёнлар XX асрнинг биринчи чорагида яъни биринчи жахон уруши тугаганидан сунг бошланди. Жумладан, 1924 йилда Миллатлар Лигаси (1919-1920 йиллардаги Версал-Вашингтон тизими натижасида ташкил этилган ва 1946 йилга кадар фаолият курсатган халкаро ташкилот) томонидан Бола хукуклари Женева Декларацияси кабул килинди. Ушбу декларацияни кабул килиниши тарихи ва заруратига кискача назар соладиган булсак, биринчи жахон уришдан кейин болаларнинг касалланиши ва улими мислсиз даражада ошиб кетди. Шундан сунг, бу муаммони ечиш учун Буюк Британиянинг «Болаларни куткариш Британия уюшмаси» Швециянинг «Радда Барнен» жамоат бирлашмаси «Аёллар лигаси» билан бирга Бола хукуклари тугрисидаги Декларацияни ишлаб чикади. Мазкур Декларацияда болаларнинг яхши ривожланиши ва яшашини таъминлашга доир нормалар уз аксини топган булиб, бунда болаларнинг яшаш, илм олиш, тиббий ёрдамдан фойдаланиш, огир мехнатдан химоя килиниши, кулликдан, табиий офатлардан ва уруш хавфидан химоя килиниш кабилар уз аксини топган эди[1]. Ушбу халкаро хужжат устида ишлаш уз нихоясига етгач, шу даврда фаолият юритаётган халкаро ташкилот хисобланган Миллатлар Лигасининг 1924 йилда Женева шахрида булиб утган 5-ассамблеясида имзоланган эди. Шу тарика ушбу халкаро хужжат «Бола хукуклари буйича Женева Декларацияси» номи билан тарихга мухрланди. Шу тарика, ушбу «Бола хукуклари буйича Женева Декларацияси» бола хукукларига оид кабул килинган илк халкаро хужжат булиб хисобланади.

Дунё мамалакатлари ва инсоният тарихига узининг улкан салбий таъсирини курсатган 2-жахон уруши тугагандан сунг, жахон хамжамияти инсон кадри ва унинг хукук ва эркинлари масаласига алохида эьтибор каратила бошлади. Жумладан, 1948 йилдаги БМТнинг Инсон хукуклари умумжахон декларациясида болалар алохида гамхурлик ва ёрдам курсатилиш объекти булиши кераклиги таъкидланди. Натижада,

APPLIED SCIENCES

Innovative Academy Research Support Center UIF = 8.3 | SJIF = 7.984 www.in-academy.uz

1959 йилда БМТ томонидан Бола хукуклари декларацияси кабул килинди. Ушбу декларацияда бола хукуклари ва унинг энг яхши манфаатларига хизмат килувчи жуда куп нормаларни уз ичига олиш билан бирга болаларни миллий ва халкаро даражада химоя килиниши хамда уларни фаровонлигини таъминлашга, жамиятнинг барча катламини, жумладан ота-оналар, жисмоний шахслар, нодавлат нотижорат ташкилотлар, махаллий хокимиятлар ва давлат бошкарув органларини декларацияда белгиланган хукук ва эркинларни тан олиш, хурмат килишга чакирди.

Ушбу халкаро хужжат хисобланган Бола хукуклари декларациясида боланинг хаёти, соглом турмуш тарзи, ижтимоий химояси, хукук ва эркинларига оид барча жихатларни камраб олган булса-да, мазкур норма талабларини таъминланиши борасидаги масалалар огирлигича колаверди. Бизнинг фикримизча ушбу холат келиб чикишига сабаблардан бири сифатида мазкур халкаро хужжатни Декларация сифатида кабул килинганлиги деб хисоблаймиз. Чунки бизга маълумки, Халкаро хукук тизимидан маълумки, «Декларация» асосий тамойиллар ва дастурий коидаларни уз ичига олган тавсиявий характерга эга булган хужжат хисобланади. Уз навбатида эса, конвенция- унга кушилган давлатлар учун махсус масала буйича мажбурий характерга эга хисобланади.

Бола хукукларини химоя килинишининг кейинги боскичи бошланишини эса бевосита Польша давлати жамоатчилигининг саъйи-харакатлари билан богласак муболага булмайди. 1970 йилларнинг 2-ярмида Польша жамоатчилари «Бола хукуклари буйича Женева Декларацияси»даги тамойиллар давлатларнинг миллий конунчилигига сингдирилмаганлиги, бу эса бола хукукларин таъминлашдаги муаммолар сакланиб колаётганлиги сабабли, бола хукукларига оид коидаларга халкаро маком бериш кераклиги хакидаги масалани кутаради. Шундан сунг, БМТ Бош Ассамблеясида бу масалада тахминан бир йил музокаралар олиб борилади ва музокаралар натижасига кура, Бош Ассамблея томонидан укиб эшитирилган маърузада ижтимоий муносабатларнинг купол равишда бузилаётгани, болалар улими кескин ошиб кетгани, болалар соглиги масаласига етарлича эътибор берилмаётгани, уларнинг илм олишига етарли имкониятлар яратиб берилмаётгани борасидаги жиддий масалалар баён этилади. Бундан ташкари, болаларга нисбатан жинсий зуровонлик каби жиноятлар содир этилаётганлиги, огир ва зарарли шароитларда мехнат килаётганлиги хакидаги маълумотлар хам очикланади. Мавжуд муаммоларни ечиш учун Польшанинг таклифини куриб чиккан БМТнинг Инсон хукуклари буйича Комиссияси томонидан 1979 йилда Бола хукуклари тугрисидаги Конвенцияни ишлаб чикиш учун Ишчи гурух тайинлайди. Ишчи гурух кабул килинадиган Конвенция устида тулик 10 йил иш олиб боради ва нихоят 1989 йил 20 ноябрда БМТ Бош Ассамблеясининг 44/25-сон резолюцияси билан кабул килинади.

Юкорида куриб утган декларация ва конвенциялар бола хукукларини тартибга солишга каратилган махсус халкаро хужжатлар хисобланиб, БМТнинг универсал стандартлари деб номланувчи бошка декларация ва конвенцияларида бола хукукларига оид бир канча нормалар уз аксини топган. Жумладан, БМТнинг ихтисослашган органлари томонидан хам бир канча халкаро хужжатлар кабул килинган. Биз куйида бола хукукларига оид нормалари уз аксини топган БМТнинг

APPLIED SCIENCES

Innovative Academy Research Support Center UIF = 8.3 | SJIF = 7.984 www.in-academy.uz

универсал стандартлари ва ихтисослашган органлари томонидан кабул килинган халкаро хужжатларини куриб чикамиз. 1948 йилда кабул килинган Инсон хукуклари умумжахон декларацияси, 1966 йилда кабул килинган Фукаролик ва сиесий хукуклар тугрисидаги халкаро пакт, Иктисодий, ижтимоий ва маданий хукуклар тугрисидаги халкаро пакт каби универсал хужжатларда кайд этилган хукуклар барча каби болаларга хам тааллуклидир. Декларация ва пактларда бола хукуклари ва манфаатларига бевосита таллукли булган коидалар сифатида: болаларни тенглиги тамойили, оналик ва болаликни химоя килиш, болаларни эксплуатация килиш, болаларни таълим олиш хукуки кабилар шакллантирилган. Фукаролик ва сиёсий хукуклар тугрисидаги пактнинг 10-моддаси 3-бандида "махбусларга мулжалланган пенитенциар тизимдан максад уларни тугри йулга солиш ва уларни ижтимоий жихатдан кайта тарбиялашдир. Вояга етмаган хукукбузарлар вояга етган хукукбузарлардан ажратиб куйилади ва уларнинг ёши хамда хукукий макомига жавоб берувчи режим белгиланиши[2], 14-модда 4-бандида "вояга етмаганларга нисбатан суд жараёни шундай булиши керакки, токи бунда уларнинг ёши ва уларни кайта тарбиялашга кумаклашиш макбуллиги инобатга олинсин[2], 24-моддасида эса "хар бир бола ирки, тана ранги, жинси, тили, дини, миллий ёки ижтимоий келиб чикиши, мулкий ахволи ёки тугилиши (насли-насаби)дан катъи назар хеч бир камситишсиз гудаклиги сабабли оила, жамият ва давлат томонидан мухофаза чоралари курилиши хукукига эга[2]" эканлиги белгилаб куйилган. Шунингдек, "Иктисодий, ижтимоий ва маданий хукуклар тугрисида"ги халкаро пактнинг 10-модда 3-бандида "барча болалар ва усмирларга хеч бир камситишсиз, оилавий келиб чикиши ёки бошка белгиларидан катъи назар алохида химоя чоралари ва ёрдам курсатилиши шарт. Болалар ва усмирлар иктисодий ва ижтимоий эксплуатациядан химояланган булиши керак. Уларнинг мехнатини ахлоки ва саломатлиги учун зарарли булган ёки хаёт учун хавфли сохаларда ёки уларнинг нормал усиши учун зарар келтириши мумкин булган сохаларда куллаш конун билан жазоланиши керак. Бундан ташкари, давлат шундай ёш чегарасини белгилаб куйиши керакки, шу чегарадан куйи ёшдаги болалар мехнатидан фойдаланиш такикданиши ва конун билан жазоланиши керак[3]" эканлиги белгилаб куйилган.

БМТнинг ихтисослашган органи хисобланган ЮНЕСКОнинг 14.12.1960 йилдаги "Таълим сохасида камситишга карши курашиш тугрисида"ги конвенциянинг 5-моддаси 1-банди б-кичик бандида "ота-оналар ва зарур холатларда, хукукий васийлар, биринчидан, уз фарзандларини нафакат давлат таълим муассасаларига, балки хар бир Давлат конун хужжатларида белгиланган чегаралар доирасида, ваколатли таълим органлари томонидан расмийлаштирилган ёки тасдикланган минимал талабларга жавоб берадиган нодавлат таълим муассасаларига эркин юбориши ва иккинчидан, уз эътикодига мувофик болаларни диний ва ахлокий тарбия билан таъминлаши лозим[4]" эканлиги, Халкаро мехнат ташкилоти (ХМТ)нинг 1973 йилда кабул килинган ва 1976 йилда кучга кирган "Ишга кабул килишнинг энг кичик ёши тугрисида"ги №138-сон конвенцияси 1-моддасида "ташкилотнинг хар бир аъзоси, ушбу Конвенция унга нисбатан кучга кирган булса, болалар мехнатини батамом бекор килишни таъминлашга йуналтирилган ва ишлашга ёки ёлланишга рухсат этилган энг кичик

APPLIED SCIENCES

Innovative Academy Research Support Center UIF = 8.3 | SJIF = 7.984 www.in-academy.uz

ешни усмирларнинг тула жисмонии ва ацлии ривожланиш даражасига мос келадиган ёшгача боскичма-боскич оширишга йуналтирилган миллий сиесатни амалга ошириш мажбуриятини уз зиммасига олишлиги[5]" лозимлиги, 17.06.1999 Иилда кабул килинган "Болалар махнатининг энг ёмон шакллари тугрисида"ги № 182-сон конвенциясининг умумий коидаларида, 1 ва 3-моддаларида "Конвенция максадлари учун "болалар мехнатининг энг ёмон шакллари сифатида", кулликнинг барча шакллари ёки кулликка ухшаш амалиёт, масалан, болаларни сотиш ва уларнинг траффики, карз асосидаги карамлик ва крепостной тобелик, шунингдек, зураки ёки мажбурий мехнат, шу жумладан, болалардан куролли можароларда фойдаланиш учун уларни зурлаб ёки мажбурлаб жалб килиш; фохишабозлик билан шугулланиш, порнография махсулотлари тайёрлаш ёки порнографик томошаларда иштирок этиш учун боладан фойдаланиш, уни ёллаш ёки уни таклиф килиш; конунга хилоф фаолият билан шугулланиш учун, хусусан, тегишли халкаро шартномаларда белгилангани каби, наркотиклар тайёрлаш ва сотиш учун боладан фойдаланиш, уни ёллаш ёки уни таклиф килиш; бажариш хусусиятлари ёки шароитига кура болалар соглиги, хавфсизлиги ва маънавиятига зиён етказиши мумкин булган ишлар таъкикланишлиги[6]" кайд этилган. Шунингдек, бола хукукларига оид нормалар БМТнинг бошка бир катор халкаро хужжатларида ва ихтисослашган органларининг протокол ва декларацияларида хам уз аксини топган. Жумладан, 12.08.1949 йилда кабул килинган "Уруш вактида фукаро ахолини химоя килиш тугрисида"ги конвенция (IV - Женева конвенцияси)[7] ва Женева конвенцияларига 1977 йилдаги 1-11 Кушимча протоколларда болаларга харбий харакатлар окибатларидан махсус химоя такдим этишни назарда тутади. Бундан ташкари, БМТнинг муайян хукукий муносабатлар сохасини (жиноят хукуки, оила хукуки, фукаролик хукуки) камраб олувчи универсал хужжатларида хам бола хукукларини химоя килишга каратилган нормалар уз аксини топган. Яъни, Халкаро фарзандликка олиш сохасида болаларни химоя килишга оид 33-сонли Гаага конвенцияси; БМТнинг "Трансмиллий уюшган жиноятчиликка карши кураш тугрисида"ги конвенциясига- Инсонлар, хусусан аёллар, болалар трафикини олдини олиш, таъкиклаш ва жазолашга доир Палермо протоколи шулар жумласидандир.

Шунингдек, БМТ Бош Ассамблеяси томонидан кабул килинган ювенал юстицияга оид хужжатлари хам борки буларни алохида айтиб утиш жоиз. Куйида бу турдаги халкаро хужжатлар хусусида тухталамиз. Биринчиси- 1985 йилда кабул килинган "Балогатга етмаган болаларга нисбатан одил судлов юритишга доир минимал стандарт коидалари" булиб, баъзан "Пекин коидалари" деб хам юритиладиган бу хужжатдаги коидалар жиноий жавобгарликнинг энг ёш чегараси, вояга етмаганларга нисбатан одил судловни амалга ошириш максади, вояга етмганаларга нисбатан самарали, адолатли ва мурувватли одил судловни амалга оширишнинг хусусиятлари хамда инсон хукуклари сохасида кулланилиши лозим булган принциплар каби масалаларга дахлдордир. Бу коидалар вояга етмаган шахслар томонидан содир этилган жиноятларни тергов килиш ва судда куриб чикишга тааллукли масалаларни, шу жумладан уларни судга кадар камокда саклаш масаласини хам камраб олади. Мазкур хужжатда вояга етмаган шахсларни жазони ижро этиш муассасаларига юборишни

APPLIED SCIENCES

Innovative Academy Research Support Center UIF = 8.3 | SJIF = 7.984 www.in-academy.uz

Ha3apga TyTyBHH Hopa^apgaH hmkoh ;agap KaMpo; $ofiga.flaHHm TaBcun STH^raH. Ymöy cTaHgapT ;ouga.flapga ^33ohh u^po STHm Myaccaca^apura ^ofi^aHraH Bonra eTMaraH Xy;y;6y3ap^apHH x,HMOA STH^umuHH Ta^MHRflafiguraH HopMa^ap xaM MaB^yg. fflyHHHrgeK, ymöy xy^^aTga "öa^oraTra eTMaraH öo^a^apra HucöaTaH cyg^oB XapaKaT^apu öapHa öa^oraTra eTMaraH öo^a^ap yHyH xap ToMoH^aMa h^thmohh ago^aTHH TaiMHH^am Ba aHHH HoFga my fiy^ öu^aH ëm^apHH xuMon^am Ba ^aMHHTga thhhahk-ocofiumTa^HKHH ca;^aö Typum goupacuga xap öup MaM^aKaT mh^hh Tapa;;uëTH ^apaëHHHHHr y3BHH ;ucMura afi^aHumu 3apyp^uru, öy xap öup a^3o gaB.flaTHHHr MaB^yg u;THcogHH, h^thmohh Ba MagaHHH mapT-mapoHT.flapgaH Ke^uö Hu;;aH xo^ga aMa^ra omupu^umu, öa^oraTra eTMaraH^apra HucöaTaH ogu^ cyg^oB xapaKaT^apu öu^aH myry^^aHyBHH XH3MaT xoguM^apuHH Ma^aKacuHH, y^apHH um yc^yöu, ëHgamyBH xaMga Ta^puöacuHH omupum Ba eTap^u gapa^aga ca;^aö Typum Ma;caguga aHa my XH3MaT^apHH MyHTa3aM paBumga puBo^^aHTupuö Ba MyBo^HK^amTupuö öopum 3apyp^uru, öa^oraTra eTMaraH öo^a^ap xyKyK^apuHHHr acocuH npo^ccya.« Ka^o^aT^apu, xycycaH, afiöcH3^HK пpeзyмпцннcн, aHö ;yfiH^raH^HK xa;uga xaöapgop STH^um xyrçyrçH, ryBo^^HK öepumgaH öom TopTum xyKyKH, agBoKaT o^um xyrçyrçH, oTa-oHa ëKH BacuHHHHr xo3up öy^umu xyrçyrçH, ryBox^ap öu^aH ro3^amum Ba y^apHH hkkh ë;^aMa TeproBuga öy^um xy;y;u, ro;opu ннcтaнцннгa öepum xy;y;u cyg^oB xapaKaT^apuHHHr

öapHa öoc;HH^apuga Ka^o^aT^aHraH öy^umu 3apyp^uru[8]" ;afig STH^raH.

mkkhhhhch- 1990 fiu^ga ;aöyfl ;u^HHraH "K^aMorçga ca;^am öu^aH öof^h; öy^MaraH Hopa^apra goup MHHHMa^ cTaHgapT ;ouga^apu" (Tokho ;ouga^apu) ga öe^ru^aHraH ;ouga^ap Ba yHgaH Ky3^aHraH Ma;cag, "umTupoKHH gaB^aT^ap y3 yMyMHH MaH^aaT^apura MyBo^u; xo^ga öa^oraTra eTMaraH yru^ ëKH ;h3 öo^a Ba yHHHr ou^acu ^apoBoH^urura KyMaK^amum yHyH HHTH^umu 3apyp^uru, a^3o gaB^aT^ap ycMupHH ^aMHHTga Ma3MyH^u XaëT KeHupumuHH TaiMHH^am hmkohhhh öepyBHH mapT-mapouT^apHH npaTumra HHTH^umu KepaK^uru, xaëTHHHHr aHHH my gaBpuga ho^oh3 xy^;;a Kynpo; MofiH^^Hru öy^raH yFH^ ëKH ;h3 öo^aHHHr hmkoh ;agap ^hhoht cogup Ba xy;y;öy3ap^HK^apHH cogup STHm эxтнмo^нgaн xo^u maxc cu^aTuga KaMo^ Tonumu Ba Ta^HM o^umu öu^aH öof^h; ^apaëHga öyHgafi ca^H-xapaKaTHUHr ^ofigacu Terum^uru, hmkoh ;agap MaB^yg öapHa 3axupa^apHH, my ^yM^agaH, ou^a, KyHru^^u^ap Ba ^aMHHTHHHr öom;a rypyX^apuHH, myHHHrgeK MaKTaö^ap Ba my Kaöu öup ;aTop h^thmohh HHcTHTyT^apHu Ty^a ^a^ö STraH xo^ga ycMupHHHr ^apoBoH^urura KyMaK^amum xaMga my öu^aH yHHHr XaëTura ;oHyH ToMoHugaH apa^amyB 3apypuHTHHH KaMaHTupum, ;oHyH öu^aH 3ugguHTga öy^raH ycMupra caMapa^u, ago^aT^u Ba hhcohhh MyoMa^a ;u^HHHmu TaiMHH^am Ma;caga^apuHH Ky3ga TyTyBHH Ma;öy^ Hopa^apHH ;y^^amra eTap^HHa s^Tuöop ;apaTH^umu ^o3HM^uru[9]" ;aHg STH^raH.

Yhhhhhch- 1990 HH^ga ;aöy^ ;u^HHraH "Ba^oraTra eTMaraH öo^a^ap ypTacuga ^HHoHTHH^HKHHHr o^guHH o^umra ;apaTH^raH gacTypuH пpннцнп^apн (Ap-Puëg gacTypuH пpннцнп^apн) öy^uö, Ma3Kyp xy^^aTga acocuH пpннцнп^ap, gacTypuH пpннцнп^apнннг ;y^^aHum goupacu ^HHoHTHu^uKHUHr o^guHH o^HHumuHHHr yMyMHH HyHa^Hm^apu, ^aMHHT xaëTura Tafiëp^am ^apaëH^apu, häthmohh cuëcaT, ;oHyHHu^HK Ba öa^oraTra eTMaraH öo^a^apra HucöaTaH ogu^ cyg^oB ropuTum, Tag;u;oT^ap, cuëcaTHH um^aö Hu;um Ba MyBo^u;^amTupum Tyrpucugaru acocuH ;ouga^ap y3 aKcuHH TonraH.

APPLIED SCIENCES

Innovative Academy Research Support Center UIF = 8.3 | SJIF = 7.984 www.in-academy.uz

Шу билан бирга ушбу дастурий принципларда- "вояга етмаганлар орасида жиноятчиликни олдини олишдаги энг мухим шартлари уларни конуний, ижтимоий фойдали фаолиятда иштирок этиб ва жамият хамда хаётга нисбатан инсонпарвар карашларни хосил килган холда, жиноий фаолиятга йул куймайдиган тамойиллар асосида тарбияланиши эканлиги хисобланиб, вояга етмаганлар орасида жиноятчиликни олдини олиш самарали булиши учун усмирларнинг комил инсон булиб етишишлари, уларнинг шахсига хурмат ва болаликдан бошлаб уларнинг ривожланишини куллаб кувватлаш максадида бутун жамиятнинг сайи-харакатлари зарур эканлиги ;айд этилган. Шунингдек, мазкур рахбарий принципларни шархлаш ма;садини кузлаб, болалар эхтиёжларига эътибор каратилиши кераклиги, ёшлар жамиятда фаол иштирок этишлари ва тула;онли иштирокчилари булишлари лозимлиги ва аксинча, жамият хаётига тайёргарлик курувчи ёки назорат объекти сифатида каралмаслиги кераклиги, ушбу рахбарий принципларни амалга оширишни кузлаб, миллий хукукий тизимларга мувофик равишда жиноятчиликни олдини олишга каратилган хар кандай дастурнинг диккат маркази ёшларни эрта болаликдан бошлаб фаровонлигини таъминлашга каратилган булиши кераклиги, вояга етмаганлар орасида жиноятчиликни олдини олишга каратилган ривожланиб борувчи сиёсатни амалга ошириш ва мунтазам равишда тахлил этиб бориш хамда чора-тадбирлар ишлаб чикиш мухим ва зарурлигини эътироф этиш кераклиги, шу билан бирга, болани уз-узига ёки бошкаларга жиддий зиён етказмайдиган хатти-харакати учун жазолашдан кочиш кераклиги, бундай сиёсат ва чора-тадбирлар куйидагиларни назарда тутиши лозимлиги яъни, имкониятлар яратиш, хусусан таълим олиш сохасида имкониятларни яратиш, ёшларни турли эхтиёжларини кондириш хамда барча ёшларнинг камол камол топтиришда ва айникса хавф остида турувчи ёки ижтимоий хавфли холатга келиб колган хамда алохида эътибор ва химояга мухтожларни куллаб-кувватлаш тизимини яратиш; вояга етмаганлар орасида жиноятчиликни келиб чикишига олиб келувчи сабаб ва шарт шароитларни олдини олишга каратилган конунларни ишлаб чикиш, бу тоифадаги шахсларни жиноятчилигини олдини олишга каратилган махсус назариялар ва асосли ёндашувлар асосида чора-тадбирлар белгилаш, биринчи навбатда вояга етмаганнинг умумий манфаатларидан келиб чикиб, ижтимоий адолатга асосланиб ва холис тарзда расмий органларнинг аралашуви; барча ёшларнинг бахт-саодати, ривожланиши ва манфаатларини таъминлаш; ёшларнинг умумий ижтимоий меъёр ва кадриятларга мос келмайдиган хатти-харакатлари купинча вояга етиш жараёни билан бевосита боглик булиб коидага кура, улар катта булган сайин уз-узини англаб боришини инобатга олиш; купчилик экспертларнинг фикрича вояга етмаган шахсга "бузгунчи", "бузар" ёки "ёш жиноятчи" тамгасини босиш, уларда номакбул хатти-харакатларнинг ривож топишига асос булишлиги[10]" баён этилган. Бундан ташкари, вояга етмаганлар орасида жиноятчиликни олдини олиш учун, айникса хали хеч кандай муассасалар ташкил этилмаган худудларда жамоавий хизматлар ва дастурларни ишлаб чикиш лозимлиги, ижтимоий назоратни амалга оширувчи расмий муассасалар хизматидан факатгина сунгги чора сифатида фойдаланиш кераклиги тавсия этилиб, бу тоифадаги хужжатлар ювенал юстиция сохасидаги халкаро стандартларнинг асоси булиб хизмат килишлигини эътироф этиш жоиз. Яъни ювенал юстиция сохасидаги

APPLIED SCIENCES

Innovative Academy Research Support Center UIF = 8.3 | SJIF = 7.984 www.in-academy.uz

халкаро стандатлар- балогатга етмаган бола тугрисида, у содир этган бузарликлар тугрисида, унинг жиноий ва бошка хил юридик жавобгарлиги, давлатнинг бундай хукукбузарликка нисбатан жазолаш ёки шу каби мажбурий таъсир курсатиш чораларини куллаш курнишидаги муносабати ва нихоят, жиноий юстиция таъсир доирасига тушиб колган балогатга етмаган бола хукуклари, эркнликлари ва конуний манфаатларини судда химоя килиш концепциясининг асосий меъёрлари тугрисидаги юридик доктринанинг асосий коидаларини ташкил этади.

Х,алкаро хужжатлардаги ва ривожланган давлатларнинг миллий конунчилигидаги ушбу нормалар вояга етмаган болаларга нисбатан одил судлов тизими биринчи навбатда балогатга етмаган боланинг фаровонлигини таъминлашга ва балогатга етмаган хукукбузар болаларга нисбатан хар кандай таъсир чоралари хар доим хукукбузар шахсининг узига хос жихатлари билан бир каторда хукукбузарлик шарт-шароитига хам мутаносиб булишини таъминлашга йуналтирилган.

Юкорида баён этилганлардан хулоса киладиган булсак, халкаро стандартларнинг аксарият кисми миллий жиноят-процессуал конунчиликка имплементация килинган. Узбекистон Республикаси ЖПКда вояга етмаганларнинг жиноятлари хакидаги ишларни юритишни тартибга солувчи комплекс коидаларни назарда тутади. Бунда халкаро стандартларда белгилангани каби вояга етмаганларнинг жиноятлари хакидаги ишларни юритиш муайян маънода дифференциялашган шаклга эга, ушбу тоифа шахсларнинг хукуклари ва конуний манфаатлари амалга оширилиши ва химоя килинишининг кушимча кафолатлари яратилган. Ушбу комплекс нормалар вояга етмаганларнинг жиноят ишлари буйича иш юритувда юкори юридик химоясини таъминлашга каратилган.

References:

1. https://uz.wikipedia.org/wiki/Millatlar ligasi.

2. «Фукаролик ва сиёсий хукуклар тугрисида»ги халкаро пакт. (lex.uz)

3. «Иктисодий, ижтимоий ва маданий хукуклар тугрисида»ги халкаро пакт. (lex.uz)

4. 14.12.1960 йил «Таълим сохасида камситишга карши курашиш тугрисида»ги Конвенция. (lex.uz)

5. ХМТнинг "Ишга кабул килишнинг энг кичик ёши тугрисида"ги №138 конвенцияси (Женева, 1973 йил 26 июнь, ХМТ Бош конференциясининг 58-сессиясида кабул килинган, УзР 04.04.2008 й. УР^-140-сон Конунига мувофик ратификация килинган) (lex.uz)

6. ХМТнинг 17.06.1999 йилда кабул килинган "Болалар махнатининг энг ёмон шакллари тугрисида"ги № 182-сон конвенцияси Мазкур Конвенция Узбекистон Республикасининг 2008 йил 8 апрелдаги УРК-144-сонли «Болалар мехнатининг огир шаклларини такиклаш ва йук килишга доир шошилинч чоралар тугрисидаги Конвенцияни (Женева, 1999 йил 17 июнь) ратификация килиш хакида»ги конуни билан ратификация килинган. (lex.uz).

7. БМТнинг 12.08.1949 йилдаги «Уруш вактида фукаро ахолини химоя килиш тугрисида"ги Конвенция. Узбекистон Республикаси мазкур Конвенцияга Узбекистон

APPLIED SCIENCES

Innovative Academy Research Support Center UIF = 8.3 | SJIF = 7.984 www.in-academy.uz

Республикаси Олий Кенгашининг 1993 йил 3 сентябрдаги 946-КП-сонли «Уруш курбонларини химоя килиш тугрисидаги Женева конвенцияларига хамда халкаро тусдаги ва халкаро булмаган тусдаги куролли можаролар курбонларини химоя килиш тугрисидаги Женева конвенцияларига доир кушимча протоколларга кушилиш хакида»ги карорига асосан кушилган.

8. БМТ Бош Ассамблеясининг 1985 йил 29 ноябрдаги 40/33-карори билан кабул килинган, "Балогатга етмаган болаларга нисбатан одил судлов юритишга доир минимал стандарт коидалари" ("Пекин коидалари").

9. БМТ Бош Ассамблеясининг 1990 йил 14 декабрдаги 45/110-карори билан кабул килинган, "Камокда саклаш билан боглик булмаган чораларга доир минимал стандарт коидалари" (Токио коидалари).

10. Ар-Риед дастурий принциплари, БМТ БА Резолюциси 45/112 ,1990 йил.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.