Научная статья на тему 'БOЛА ҲУҚУҚЛАРИГА OИД ҲАЛҚАРO НOРМАЛАР КЛАССИФИКАЦИЯСИ'

БOЛА ҲУҚУҚЛАРИГА OИД ҲАЛҚАРO НOРМАЛАР КЛАССИФИКАЦИЯСИ Текст научной статьи по специальности «СМИ (медиа) и массовые коммуникации»

CC BY
788
86
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Бола ҳуқуқлари / классификация / ҳалқаро норма / конвенция / декларация / гувох / универсал норма / Женева декларацияси / Миллатлар Лигаси / БМТ устави / Миллий қoнунчилик ҳужжатлари / балоғатга етмаган болалар / зўравонлик / эксплуатация / бола ҳуқуқлари кафолатлари. / Children's rights / classification / international norm / convention / declaration / witness / universal norm / Geneva Declaration / League of Nations / UN Charter / National Legislation / Minors / Violence / Exploitation / Guarantees of Children's Rights.

Аннотация научной статьи по СМИ (медиа) и массовым коммуникациям, автор научной работы — Одилжон Рахимжон Ўғли Ғуломжонов, Мираббос Исмоил Ўғли Абдусаломов

Ушбу мақолада болалар ҳуқуқларига оид ҳалқаро нормалар ва уларнинг классификацияси масалалари кенг қамровлилик асосида ўрганилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

CLASSIFICATION OF INTERNATIONAL RIGHTS RIGHTS

This article examines the international norms of children's rights and their classification on a comprehensive basis.

Текст научной работы на тему «БOЛА ҲУҚУҚЛАРИГА OИД ҲАЛҚАРO НOРМАЛАР КЛАССИФИКАЦИЯСИ»

БОЛА ХУКУКЛАРИГА ОИД ХАЛКАРО НОРМАЛАР КЛАССИФИКАЦИЯСИ

Одилжон Рахимжон уFли Гуломжонов

Андижон давлат университети Ижтимоий иктисодиёт факультети Миллий гоя, маънавият асослари ва хукук таълими йуналиши 3-курс талабаси gulomj onovandu@gmail.com

Мираббос Исмоил ^ли Абдусаломов

Андижон давлат университети Ижтимоий иктисодиёт факультети Миллий гоя, маънавият асослари ва хукук таълими кафедраси укитувчиси

АННОТАЦИЯ

Ушбу маколада болалар хукукларига оид халкаро нормалар ва уларнинг классификацияси масалалари кенг камровлилик асосида урганилган.

Калит сузлар: Бола хукуклари, классификация, халкаро норма, конвенция, декларация, гувох, универсал норма, Женева декларацияси, Миллатлар Лигаси, БМТ устави, Миллий конунчилик хужжатлари, балогатга етмаган болалар, зуравонлик, эксплуатация, бола хукуклари кафолатлари.

CLASSIFICATION OF INTERNATIONAL RIGHTS RIGHTS

Odiljon Rakhimjon ugli Gulomjonov Mirabbos Ismoil ugli Abdusalomov

Andijan State University, Faculty of Socio- Andijan State University, Faculty of Socio-

Economics 3rd year student majoring in Economics Teacher of the Department of

National Ideology, Spirituality and Law National Ideology, Fundamentals of

gulomj onovandu@gmail.com Spirituality and Legal Education

ABSTRACT

This article examines the international norms of children's rights and their classification on a comprehensive basis.

Keywords: Children's rights, classification, international norm, convention, declaration, witness, universal norm, Geneva Declaration, League of Nations, UN Charter, National Legislation, Minors, Violence, Exploitation, Guarantees of Children's Rights.

KHPHm

Eonanap caogarn Ba ynapHHHr xyKyK^apn g0HM0 xan^apo xaM^aMHOT gHKKaratTHÖopnga öynnö KenraH. OngHHra öoöga Kypnö HHKKaHHMrogeK, 6ona

хукукларига оид дастлабки хужжатлар XX асрнинг бошларида, 1919-йилда Халкаро мехнат ташкилоти томонидан, Саноатда ишга кабул килиш учун энг кичик ёш тугрисидаги №5 Конвенция, 1924-йилда Миллатлар Лигаси томонидан Бола хукуклари Женева декларацияси кабул килинган эди. Шу даврдан бошлаб, болалар хукуклари асосан куллик, болалар мехнати, болалар билан савдо килиш ва вояга етмаганларнинг порнографиясига карши чоралар куриш билан чекланган булса, бола хукуклари буйича халкаро норма ижодкорлик фаолиятининг ривожланиши окибатида, бугунги кунда бола хукуклари буйича, унинг барча хукук ва эркинликларини хамда махсус хукукларини узида акс эттирган халкаро хукукий хужжатларнинг катта базаси шаклланган. Албатта, бу хужжатлар бирбирини тулдиради, шу билан бир каторда, бирбиридан фарк килади ва уларни хар доим хам бир хил кабул килиш нотугри булар эди. Шунинг учун хам, халкаро шартномалар хисобланган бу хужжатларнинг табиати ва уларнинг узига хос хусусиятларини урганишда, бу шартномаларни классификациялаш оркали урганиш максадга мувофик булади. Одатда, халкаро шартномаларни куйидаги мезонлар асосида классификациялаш кабул килинган:

- халкаро хужжатларнинг юридик кучи нуктаи назаридан: умумий номи купрок «конвенция» номи билан аталувчи императив характер касб этувчи хужжатлар ва умумий номи «декларация», «тавсиянома» каби номлар билан аталувчи тавсиявий характердаги хужжатлар (аммо, кайд этиш керакки, халкаро шартномаларнинг номлари юкорида кайд этилган номлар билан чекланиб колмайди);

- тартибга солиниши буйича бола хукукларининг айрим сохаларига багишланган махсус хужжатлар ва бола хукукларининг барча сохаларини камраб олувчи умумий характер касб этувчи хужжатлар;

- аъзолик масаласи буйича, барча давлатларни камраб олишни максад килган универсал халкаро шартномалар хамда муайян минтака давлатларини камраб олувчи минтакавий хужжатлар.

АДАБИЁТЛАР ТА^ЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Бола хукукларига оид универсал нормаларни уз ичига камраб олувчи хужжатларни хам уз навбатида куйидигича классификациялаш мумкин:

- БМТнинг инсон хукукларига оид универсал стандартлари деб аталувчи умумий декларациялар ва конвенциялари: Инсон хукуклари умумжахон декларацияси, Фукаролик ва сиёсий хукуклар тугрисидаги халкаро пакт, Иктисодий, ижтимоий ва маданий хукуклар тугрисидаги халкаро пакт каби универсал хужжатлари;

- БМТнинг ЮНЕСКО, ХМТ каби ихтисослашган ташкилотлари томонидан таълим, мехнат сохаларида кабул килинган хужжатлари;

- бола хукуклари билан чамбарчас боглик булган алохида ижтимоий гурухлар (аёллар) хукукларини тартибга солувчи халкаро шартномалар;

- муайян хукукий муносабатлар сохасини (жиноят хукуки, оила хукуки, фукаролик хукуки, мехнат хукуки) камраб олувчи универсал хужжатлар;

- БМТ Бош Ассамблеяси томонидан кабул килинган ювенал юстиция, вояга етмаган шахсларга нисбатан одил судловни амалга ошириш масалаларига оид хужжатлар;

- бола хукукларини махсус тартибга солишга каратилган декларациялар ва конвенциялар.

Бола хукуклари сохасида минтакавий халкаро хужжатларни хам куйидагича классификациялаш мумкин:

-Европа минтакаси давлатлари хамкорлигига каратилган хужжатлар; -Африка минтакаси давлатлари хамкорлигига каратилган хужжатлар; -Америка минтакаси давлатлари хамкорлигига каратилган хужжатлар; -Ислом хамкорлик ташкилоти доирасида кабул килинган хужжатлар.

Бола хукукларини химоя килишга оид минтакавий хужжатлар хусусида фикр юритилганда, юкоридаги манзарадан куриш мумкинки, хозиргача мавжуд хужжатлар асосан европа, америка ва африка китъаларигагина тааллукли, холос. Афсуски, болалар хукукларини таъминлаш мураккаб ва муаммоли булган Осиё минтакасига оид бундай хужжат хали ишлаб чикилмаган. Бу эса, бу минтакада инсон хукуклари буйича минтакавий механизмнинг йуклиги ва бу сохада давлатлараро минтакавий хамкорлик жуда хам суст эканлиги билан характерланади. Мазкур минтакадаги ахолиси мусулмон булган давлатлар учун мазкур бушликни Ислом хамкорлик ташкилоти доирасида кабул килинган хужжатлар тулдиради.

Бола хукуклари сохасида Узбекистон Республикаси ратификация килган халкаро хужжатлар ва бу сохадаги айрим мухим миллий хукукий хужжатларни алохида жадвалда келтириш максадга мувофик булар эди.

Халкаро хужжатлар Миллий конунчилик хужжатлари бола хукуклари тугрисида конвенция.

2. Бола хукуклари тугрисидаги конвенцияга болаларнинг куролли можароларга жалб килиниши тугрисидаги Факультатив протокол.

3. Бола хукуклари тугрисидаги конвенцияга болалар савдоси, бола фохишабозлиги ва бола порнографияси тугрисидаги Факультатив протокол.

4. Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг балогатга етмаган болаларга нисбатан одил судлов юритишга доир минимал стандарт коидалари («Пекин коидалари»)

5. Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг балогатга етмаган болалар уртасида жиноятчиликнинг олдини олишга каратилган дастурий принциплари («Ар-Риёд дастурий принциплари»).

6. Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг камокда саклаш билан боглик булмаган чораларга доир минимал стандарт коидалари («Токио коидалари»).

7. Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг озодликдан махрум этилган балогатга етмаган болаларни химоя килишга доир коидалари...

БМТнинг инсон хукуклари сохасидаги универсал стандартлари деб аталувчи умумий декларациялар ва конвенциялари: Инсон хукуклари умумжахон декларацияси, Фукаролик ва сиёсий хукуклар тугрисидаги халкаро пакт, Иктисодий, ижтимоий ва маданий хукуклар тугрисидаги халкаро пакт каби универсал хужжатлари. Уларда баён этилган хукуклар барча каби болаларга хам тааллуклидир. Декларация ва пактларда бола хукуклари ва манфаатларига бевосита тааллукли булган коидалар: болаларнинг тенглиги тамойили, оналик ва болаликни химоя килиш тугрисида, болаларни эксплуатация килиш тугрисида, болаларнинг таълим олиш хукуки шакллантирилган. Декларация ва пактларда болаларнинг тенглиги тамойили эълон килинган. Фукаролик ва сиёсий хукуклар тугрисидаги пактда хар бир бола ирки, танасининг ранги, жинси, тили, дини, миллий ёки ижтимоий келиб чиккиши, мулкий ахволи ёки тугилишидан катъи назар, хеч бир камситилишларсиз унинг оила, жамият ва давлат томонидан балогатга етмаган шахс сифатидаги химоя килинишига булган хукуки урнатиб куйилган (24-модданинг 1-банди).

Иктисодий, ижтимоий ва маданий хукуклар тугрисидаги пактнинг 10-моддаси 3-бандида барча болалар ва усмирларга хеч бир камситишсиз, оилавий келиб чикиши ёки бошка белгиларидан катъи назар, алохида химоя чоралари ва ёрдам курсатилиши шарт. Унга кура, болалар ва усмирлар иктисодий ва ижтимоий эксплуатациядан химояланган булиши керак; уларнинг мехнатини ахлоки ва саломатлиги учун зарарли булган ёки хаёт учун хавфли сохаларда ёки уларнинг нормал усиши учун зарар келтириши мумкин булган сохаларда куллаш конун билан жазоланиши; бундан ташкари, давлат томонидан белгилаб куйилган ёшдан куйи ёшдаги болаларнинг мехнатидан фойдаланиш такикланиши ва жазоланиши керак.

БМТ ихтисослашган ташкилотлари хужжатлари: ЮНЕСКО хужжатлари: 1960-йилдаги Таълим сохасида камситишга карши кураш тугрисидаги конвенция; ХМТ хужжатлари: 1973-йилда кабул килинган ва 1976 йилда кучга кирган Ишга кабул килишнинг энг кичик ёши тугрисидаги №138 конвенция; 1999-йилда кабул килинган ва 2000-йилда кучга кирган Болалар мехнатининг энг ёмон шаклларини такиклаш ва уларни тугатиш буйича тезлик билан чора-тадбирлар куриш

тугрисидаги №182 конвенция; Мехнат сохасида асосий тамойиллар ва хукуклар ва уларни амалга ошириш механизми тугрисидаги ХМТнинг 1998-йил 19-июндаги декларацияси. Шунингдек, 1946-йилда кабул килинган №77 ва №78 конвенциялар болалар ва усмирларни саноатда ва саноатда булмаган корхоналарда ишлашга ярокли эканлигини аниклаш учун мажбурий тиббий курикдан утказишни кузда тутади. Уларда, агар бола 18 ёшдан кичик булса ва улар тиббий курик натижасида ишлатилиши лозим булган сохаларда ишлаши учун ишга яроксиз деб топилган булса, бундай болалар ишга кабул килинмайди.

МУХ,ОКАМА

БМТ Бош Ассамблеяси томонидан кабул килинган ювенал юстицияга оид хужжатлари: 1985-йилдаги «Балогатга етмаган болаларга нисбатан одил судлов юритишга доир минимал стандарт коидалари» («Пекин коидалари»); 1990-йилдаги «Балогатга етмаган болалар уртасида жиноятчиликнинг олдини олишга каратилган дастурий принциплари» («Ар Риёд дастурий принциплари»); 1990-йилдаги «Озодликдан махрум этилган балогатга етмаган болаларни химоя килишга доир коидалари»; 1990 йилдаги «^амокда саклаш билан боглик булмаган чораларга доир минимал стандарт коидалари» («Токио коидалари»), 2005-йилдаги «Жабрланган ва жиноят гувохлари булган болалар билан боглик булган одил судловга оид Рахбарий коидалари».

БМТ Бош Ассамблеяси томонидан 1985 йил 29 ноябрда 40//33-сон карор асосида «Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг балогатга етмаган болаларга нисбатан одил судлов юритишга доир минимал стандарт коидалари» кабул килинган.

Минимал стандарт коидаларида кузланган асосий максадлар:

- Иштирокчи-давлатлар, уз умумий манфаатларига мувофик холда балогатга етмаган угил ёки киз бола ва унинг оиласи фаровонлигига кумаклашиш учун интилиши зарур.

- Аъзо-давлатлар усмирнинг жамиятда мазмунли хаёт кечиришини таъминлаш имконини берувчи тегишли шартшароит яратишга интилиши керакки, хаётининг айни шу даврида ножоиз хулкка купрок мо йиллиги булган угил ёки киз боланинг имкон кадар жиноят ва хукукбузарликни содир этиш эхтимолидан холи шахс сифатида камолга етиши ва таълим олиши билан боглик жараёнда бундай саъйхаракатнинг фойдаси тегади.

- Имкон кадар мавжуд барча захираларни, шу жумладан, оила, кунгиллилар ва жамиятнинг бошка гурухларини, шунингдек мактаблар ва шу каби бир катор ижтимоий институтларни тула жалб этган холда усмирнинг фаровонлигига кумаклашиш ва шу билан унинг хаётига конун томонидан аралашув заруриятини

камайтириш, конун билан зиддиятда булган усмирга самарали, адолатли ва инсоний камайтириш, конун билан зиддиятда булган усмирга самарали, адолатли ва инсоний муомала килиниши таъминлаш максадаларини кузда тутувчи макбул чораларни куллашга етарлича эътибор каратиш лозим булади.

- Балогатга етмаган болаларга нисбатан судлов харакатлари барча балогатга етмаган болалар учун хар томонлама ижтимоий адолатни таъминлаш ва айни чогда шу йул билан ёшларни химоялаш ва жамиятда тинчликосойишталикни саклаб туриш доирасида хар бир мамлакат миллий тараккиёти жараёнининг узвий кисмига айланиши зарур.

- Мазкур ^оидалар хар бир аъзо-давлатнинг мавжуд иктисодий, ижтимоий ва маданий шартшароитлардан келиб чиккан холда амалга оширилади.

- Балогатга етмаганларга нисбатан одил судлов харакатлари билан шугулланувчи хизматлар ходимларнинг малакасини, шу жумладан, уларнинг услуб, ёндашув ва тажрибасини ошириш ва тегишли даражада саклаб туриш максадида ана шу хизматларни мунтазам равишда ривожлантириб ва мувофиклаштириб бориш зарур булади.

Минимал стандарт коидаларида балогатга етмаган болалар хукукларининг асосий процессуал кафолатлари, хусусан, айбсизлик презумпсияси, айб куйилганлик хакида хабардор этилиш хукуки, гувохлик беришдан бош тортиш хукуки, адвокат олиш хукуки, ота-она ёки васийнинг хозир булиши хукуки, гувохлар билан юзлашиш ва уларнинг икки ёклама терговида булиш хукуки ва юкори инстансияга апелляция бериш хукуки судлов харакатларининг барча боскичларида кафолатланган булиши зарур, деб кайд этилган. Шунингдек, БМТ Бош Ассамблеясининг 1990 йил 1 декабрдаги 45//112карори билан кабул килинган ва эълон этилган «Балогатга етмаган болалар уртасида жиноятчиликнинг олдини олишга каратилган дастурий принциплари» хам мавжуд.

Мазкур хужжатда асосий принциплар, дастурий принципларнинг кулланиш доираси жиноятчиликнинг олди олинишининг умумий йуналишлари, жамият хаётига тайёрлаш жараёнлари, ижтимоий сиёсат, конунчилик ва балогатга етмаган болаларга нисбатан одил судлов юритиш, тадкикотлар, сиёсатни ишлаб чикиш ва мувофиклаштириш тугрисидаги коидалар уз ифодасини топган.

Вояга етмаганлар муаммоларининг айрим холатларига тегишли 1990 йил 1 декабрда 45/112резолюция билан кабул килинган хусусий хужжат «Балогатга етмаганлар орасида жиноятчиликнинг олдини олишга каратилган БМТнинг асосий принциплари» мавжуд. У «Ар Риёд рахбарий принциплари» номи билан хам машхур булиб, мазкур коидаларни уз ичига камраб олади:

1. Вояга етмаганлар орасида жиноятчиликнинг олдини олиш жамиятда жиноятчиликнинг олдини олишнинг энг мухим шартларидан биридир. ^онуний, ижтимоий фойдали фаолиятда иштирок этиб ва жамият хамда хаётга нисбатан инсонпарвар карашларни хосил килган холда, ёшлар жиноий фаолиятга йул куймайдиган тамойиллар асосида тарбияланиши мумкин.

2. Вояга етмаганлар орасида жиноятчиликнинг олдини олиш самарали булиши учун усмирларнинг комил инсон булиб етишишлари, уларнинг шахсига хурмат ва болаликдан бошлаб уларнинг ривожланишини куллаб-кувватлаш максадида бутун жамиятнинг саъйхаракатлари зарур булади.

3. Мазкур рахбарий принципларни шархлаш максадини кузлаб, болалар эхтиёжларига эътибор каратилиши керак. Ёшлар жамиятда фаол иштирок этишлари ва унинг тулаконли иштирокчилари булишлари лозим. Ва аксинча, жамият хаётига тайёргарлик курувчи ёки назорат объекти сифатида каралмаслиги керак.

4. Ушбу рахбарий принципларни амалга оширишни кузлаб, миллий хукукий тизимларга мувофик равишда жиноятчиликни олдини олишга каратилган хар кандай дастурнинг диккат маркази ёшларнинг эрта, болаликдан бошлаб фаровонлигини таъминлашга каратилган булиши керак.

5. Вояга етмаганлар орасида жиноятчиликнинг олдини олишга каратилган ривожланиб борувчи сиёсатни амалга ошириш ва доимий тарзда тахлил этиб бориш хамда чора-тадбирлар ишлаб чикиш мухим ва зарурлигини эътироф этиш керак. Шу билан бирга, болани узузига ёки бошкаларга жиддий зиён етказмайдиган хаттихаракати учун жазолашдан кочиш керак. Бундай сиёсат ва чора-тадбирлар куйидагиларни назарда тутиши лозим:

- имкониятлар яратиш, хусусан, таълим олиш сохасида имкониятлар яратиш, ёшларнинг турли эхтиёжларини кондириш хамда барча ёшларнинг шахсини камол топтиришда ва айникса хавф остида турувчи ёки ижтимоий хавфли холатга келиб колган хамда алохида эътибор ва химояга мухтожларни куллаб-кувватлаш тизимини яратиш;

- жиноятчиликнинг келиб чикишига олиб келувчи сабаб ва шартшароитларнинг олдини олишга каратилган конунларни, жараёнларни, муассасаларни, восита ва хизмат тизимларини куллашга асосланган вояга етмаганлар орасида жиноятчиликнинг олдини олишга каратилган махсус назариялар ва ушбу масалага ёндашувларни ишлаб чикиш;

- купчилик экспертларнинг фикрича, вояга етмаган шахсга «бузгунчи», «хукукбузар» ёки «ёш жиноятчи» тамгасини босиш, уларда номакбул хатти-харакатларнинг ривож топишига асос булади.

6. Вояга етмаганлар орасида жиноятчиликнинг олдини олиш учун, айникса, хали хеч кандай муассасалар ташкил этилмаган худудларда жамоавий хизматлар ва дастурларни ишлаб чикиш лозим. Ижтимоий назоратни амалга оширувчи расмий муассасалар хизматидан факатгина сунгги чора сифатида фойдаланилиши керак.

Бу категориядаги хужжатлар ювенал юстиция сохасидаги халкаро стандартларнинг асоси булиб хизмат килади. Яъни ювенал юстиция сохасидаги халкаро стандатлар - балогатга етмаган бола тугрисида, у содир этган хукукбузарликлар тугрисида, унинг жиноий ва бошка хил юридик жавобгарлиги, давлатнинг бундай хукукбузарликка нисбатан жазолаш ёки шу каби мажбурий таъсир курсатиш чораларини куллаш курнишидаги муносабати ва нихоят, жиноий юстиция таъсир доирасига тушиб колган балогатга етмаган бола хукуклари, эркнликлари ва конуний манфаатларини судда химоя килиш концепциясининг асосий меъёрлари тугрисидаги юридик доктринанинг асосий коидаларини ташкил этади.

- Бола хукукларини махсус тартибга солишга каратилган декларациялар ва конвенциялар: 1924-йилдаги Бола хукуклари тугрисидаги Женева декларацияси, 1959-йилдаги Бола хукуклари тугрисидаги декларация, 1989-йилдаги Бола хукуклари конвенцияси ва ушбу конвенцияга 2002-йилдаги иккита: Куролли можароларда иштирок этувчи болалар тугрисидаги Кушимча протокол.

Бола хукуклари тугрисидаги конвенция бола хукуклари буйича асосий хужжат хисобланади хамда уни бола хукукларига оид узига хос кодификациялаш деса хам булади. Конвенция 54 моддани уз ичига олган булиб, уларни 4 та категориядаги хукукларга булиш мумкин: а) яшай олиш хукуки: бола талабларини кондириш ва хаётий хукукларини узида мужассам этиш каби асосий шартларни хамда тиббий хизматдан фойдалана олиш, овкатланиш, бошпанага эга булиш каби адолатли меъёрларни уз ичига олади; б) ривожлана олиш хукуки: болаларнинг уз кобилиятларини кенгрок ривожлантиришга эришишлари зарур. Масалан, билим олиш, уйин, хордик чикариш, маданий фаолиятлар, ахборот олиш ва виждоний поклик каби хукуклар; в) болалар зуравонлик ва эксплуатация килинишдан химояланган булишлари шарт. Бу борада куйидаги муаммоларга, яъни: кочок болалар масаласидаги муаммоларга, судловни амалга ошириш тизимидаги зуравонликларга ва кийнокларга, болаларни куролли можароларга жалб этиш муаммоларига, болалар мехнатига, балогат ёшига етмаганларни жинсий эксплуатация килиш ва усмирларнинг гиёхванд моддаларни истеъмол килиш муаммоларига алохида эътибор берилган булиши керак; г) иштирок этиш хукуки: болани жамият ва мамлакат хаётида фаол иштирок этишга чорлайди. Бу категория, болаларнинг хаётга тааллукли булган муаммолар буйича жахоншумул

йигилишларда ва тадбирларда иштирок этиш хукукини ва уз фикрмулохазаларини айтишда эркин булиш каби хукукларини белгилайди. Болалар улгайиб боришлари давомида жамият хаётида фаол иштирок этиш учун барча пайдо булиб борувчи имкониятларнинг хаммасига эга булиб боришлари хамда хаётий мухим ечимларнинг масъулиятини хис килган холда уларни уз зиммаларига олишга тайёр булишлари керак.

НАТИЖА

Бундан ташкари, Конвенцияда иштирокчи-давлатлар томонидан бола хукукларининг химояланиши, кафолатланиши хам таъминланиши борасида шароит ва имконият яратилиши учун улар зиммасига мажбуриятлар белгиланган. Масалан, Конвенциянинг 29-моддасида:

1. Иштирокчи-давлатлар болага таълим бериш куйидаги йуналишларда олиб борилиши лозимлигига розилик билдирадилар:

а) боланинг шахси, истеъдоди, аклий ва жисмоний кобилиятлари энг тула хажмда ривожланиши;

б) инсон хукуклари ва асосий эркинликларига, БМТ Низомида эълон килинган тамойилларга хурматни тарбиялаш;

с) боланинг ота-онасига, унинг маданий узига хослиги, тили ва кадриятларига, бола яшаётган мамлакатнинг, у дунёга келган мамлакатнинг миллий кадриятларига, узиникидан фарк киладиган маданий тараккиёт даражасига хурмат билан карашни тарбиялаш;

д) болани эркин жамиятда, тинчлик, сабртокатли булиш, эркаклар билан аёлларнинг тинчлиги хамда барча халклар, этник, миллий ва диний гурухлар, шунингдек, туб ахоли орасидан булган шахслар уртасида дустлик рухида тарбиялаш;

е) атроф-табиатга хурмат рухида тарбиялаш.

2. Ушбу модданинг ёки 28-модданинг хеч кайси банди алохида шахслар ва органларнинг укув юртларини очиш хамда уларга ушбу модданинг 1 -бандида баён этилган тамойилларга риоя килган холда рахбарликни амалга ошириш хамда бундай укув юртларида бериладиган таълим давлат томонидан урнатилган минимал меъёрларга жавоб бериши керак, деган талабнинг бажарилишидаги эркинлигини чеклаш сифатида талкин килинмайди.

Ушбу конвенция ижодкорлари бола хукуклари буйича уз концепцияларини - либерал, патернализм назарияси асосида ишлаб чикишган. Ушбу концепция гоялари туфайли болалар жамиятнинг тула хукукли аъзоси деб эътироф этилган. Бу концепция билан бола ота-онага ёки уларнинг урнини босувчи бошка шахсларга тегишилилиги тугрисида юз йиллар давомида мавжуд булиб келган

коидага чек куйилган. Хрзирги кунга келиб эса, Бола хукуклари тугрисидаги конвенция энг универсал хужжатлардан бири булиб, АКТТТдан ташкари 196 давлат уни ратификация килган. Узбекистон Республикаси ушбу конвенцияга 1992-йилда кушилган булиб, узининг Миллий маърузасини доимий равишда такдим этиб келмокда.

ХУЛОСА

Хулоса килиб айтганда, бола хукукларига оид халкаро хужжатларнинг классификацияси шуни курсатмокдаки, биринчидан, бола хукуклари сохасидаги халкаро хужжатларнинг мазмунмохиятини тугри тушунишга ёрдам берса, иккинчидан, бола хукуклари сохасидаги халкаро хукукий база, хам универсал микёсда, хам минтакавий микёсда ривожланиб бораётганлигини, аммо, бу ривожланиш барча минтакаларда хам бир хил кетмаётганлиги тугрисидаги манзарани курсатиб беради. Шу билан бирга, турли минтакалардаги давлатларнинг сиёсий, иктисодий тузумидаги фарклар, уларнинг диний ва маданий хилмахиллиги каби омиллар давлатларнинг бу сохадаги минтакавий интеграциясига таъсир килувчи омиллар эканлигини тушунишга ёрдам беради. Учинчидан эса, бола хукукларига оид халкаро шартномаларни классификациялаш асосида, уларга мос равишда миллий конун хужжатларини ва уларнинг нормаларини урганишни осонлаштиради. Бу эса, халкаро нормалар асосида миллий конунчиликни такомиллаштиришни тадкик килишда ва уларни урганишда хам назарий, хам амалий жихатдан мухим ахамият касб этади. Мисол учун, Бола хукуклари тугрисидаги конвенцияни миллий конуничиликка имплементация килиш тугрисида фикр юритилганда авваламбор, Узбекистон Республикасининг «Бола хукукларининг кафолатлари тугрисида»ги ^онунига ёки ХМТнинг болалар мехнатига оид хужжатларининг имплементацияси тугрисида фикр юритилганда Узбекистон Республикасининг Мехнат кодекси ва шу каби мехнат муносабатларини тартибга солувчи миллий конунчилик хужжатлари тушунилади.

REFERENCES

1. Балогатга етмаган болалар хукукларига оид халкаро хужжатлар/Международные документы по правам несовершеннолетних. - Т.: Адолат. 2002.

2. Женева конвенциялари туплами./А. Саидов тахрири остида. - Тошкент, 2002.

3. ЮНЕСКОнинг халкаро меъёрий хужжатлари. Туплам./Масъул мухаррир Л. Саидова. - Т.: Адолат, 2004.

4. Узбекистон Республикасининг Жиноят кодекси. Lex.uz

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.