Научная статья на тему 'ПОНЯТИЕ МЕЖДУНАРОДНЫХ СТАНДАРТОВ В ТЕОРИИ МЕЖДУНАРОДНОГО ПРАВА И ОСОБЕННОСТИ «МЯГКОГО ПРАВА»'

ПОНЯТИЕ МЕЖДУНАРОДНЫХ СТАНДАРТОВ В ТЕОРИИ МЕЖДУНАРОДНОГО ПРАВА И ОСОБЕННОСТИ «МЯГКОГО ПРАВА» Текст научной статьи по специальности «Право»

CC BY
187
38
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Review of law sciences
Область наук
Ключевые слова
международный стандарт / нормы международного права / принципы международного права / международно-правовой стандарт / «мягкое право» (soft law) / «жесткое право» (hard law). / international standard / norms of international law / principles of international law / “international legal standard» / “soft law” / “hard law”.

Аннотация научной статьи по праву, автор научной работы — Сулайманов Одилжон

В статье исследуются понятий международного стандарта и нормы «мягкого права» в теории международного права. На основе правовых взглядов ученых, описавших понятие «международный стандарт», «международно-правовой стандарт» в теории международного права, раскрывается понятие международного стандарта. Под этим термином понимаются правила этики, закрепленные как в общепринятых правилах, так и в технических документах, сравнительный анализ различных научных подходов к вопросам стандартизации, позволил определить дифференцированное отношение общественных отношений к определению международных стандартов в различных областях. Этот фактор формирует теоретическую базу для изучения всех различных проявлений международных норм в различных областях международного права. В научно-теоретическом обороте дано авторское определение понятию «международно-правовой стандарт». Изучены различия между нормами «мягкого права» (soft law) и «жесткого права» (hard law) в доктрине международного права. Нормы «мягкого права» являются необходимым элементом международной системы права, основанной на том, что она широко используется при поиске решений проблем, которые не могут быть решены «жестким правом».

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

THE CONCEPT OF INTERNATIONAL STANDARDS IN THE THEORY OF INTERNATIONAL LAW AND FEATURES OF SOFT LAW

The article examines the concepts of international standard and soft law in the theory of international law. Based on the legal views of scientists who described the concept of «international standard», «international legal standard» in the theory of international law, the concept of an international standard is revealed. This term refers to the rules of ethics enshrined in both generally accepted rules and technical documents, a comparative analysis of various scientific approaches to standardization makes it possible to determine the differentiated attitude of public relations to the definition of international standards in various fields. This factor forms the theoretical basis for studying all the various manifestations of international norms in various areas of international law. In academic theoretical circulation, the author’s own definition of the concept of “international legal standard» is given. The differences between the norms of “soft law” and “hard law” in the doctrine of international law are studied. Soft law rules are a necessary element of the international legal system, based on the fact that it is widely used in the search for solutions to problems that cannot be solved by hard law.

Текст научной работы на тему «ПОНЯТИЕ МЕЖДУНАРОДНЫХ СТАНДАРТОВ В ТЕОРИИ МЕЖДУНАРОДНОГО ПРАВА И ОСОБЕННОСТИ «МЯГКОГО ПРАВА»»

UDC: 341 (042)(575.1)

Сулайманов Одилжон

Тошкент давлат юридик университети доценти, юридик фанлар номзоди Е-mail: odiljon.sulaymanov@gmail.com

ХАЛЦАРО ^УЦУЦ НАЗАРИЯСИДА ХАЛЦАРО СТАНДАРТ ТУШУНЧАСИ ВА «ЮМШОЦ ^УЦУЦ» НОРМАЛАРИНИНГ

УЗИГА ХОС ХУСУСИЯТИ

Аннотация. Мацоладахалцароууцуцназариясидахалцаро стандарт тушунчаси ва "юмшоцууцуц" нормаларинингузигахосхусусиятлариурганилган. Халцаро ууцуц назариясидаги "халцаро стандарт", "халцаро ууцуций стандарт" тушунчасига таъриф берган олимларнинг ууцуций царашлари асосида халцаро стандарт тушунчаси ёритилган. Мазкур атама уам умумий конвенциявий цоидаларда, уам техник уужжатларда мустаукамлаб цуйилган одоб-ахлоцца оид цоидаларни англатиши, стандартлаштириш масалалари буйича турли илмий ёндашувларнинг циёсий тащили, ижтимоий муносабатларнинг турли соуалардаги халцаро стандартлари таърифига нисбатан дифференциал муносабатни аницлашга имкон берган. Мазкур омил халцаро ууцуцнинг турли соуаларидаги халцаро стандартларнинг барча хилма-хил куринишларини урганиш учун назарий асосни шакллантиради. Халцаро ууцуций стандарт тушунчасига муаллифлик таърифи берилган. Халцаро ууцуц доктринасидаги "юмшоц ууцуц" (soft law) ва "цаттиц ууцуц" (hard law) нормалари уртасидаги фарцлар тадциц цилинган. "Юмшоц ууцуц" нормалари халцаро ууцуц тизимининг зарурий элементи булиб, "цаттиц ууцуц " билан уал цилиб булмайдиган муаммоларга ечим топишда кенг фойдаланилаётгани асосланган.

Калит сузлар: халцаро стандарт, халцаро ууцуц нормалари, халцаро ууцуц принциплари, халцаро ууцуций стандарт, "юмшоц ууцуц" (soft law), "цаттиц ууцуц" (hard law).

Сулайманов Одилжон

доцент Ташкентского государственного юридического университета, кандидат юридических наук

ПОНЯТИЕ МЕЖДУНАРОДНЫХ СТАНДАРТОВ В ТЕОРИИ МЕЖДУНАРОДНОГО ПРАВА И ОСОБЕННОСТИ «МЯГКОГО ПРАВА»

Аннотация. В статье исследуются понятий международного стандарта и нормы «мягкого права» в теории международного права. На основе правовых взглядов ученых, описавших понятие «международный стандарт», «международно-правовой стандарт» в теории международного права, раскрывается понятие международного стандарта. Под этим термином понимаются правила этики, закрепленные как в общепринятых правилах, так и в технических документах, сравнительный анализ различных научных подходов к вопросам стандартизации, позволил определить дифференцированное отношение общественных отношений к определению международных стандартов в различных областях. Этот фактор формирует теоретическую базу для изучения всех различных проявлений международных норм в различных областях международного права. В научно-теоретическом обороте дано авторское определение понятию «международно-правовой стандарт». Изучены различия между нормами «мягкого права» (soft law) и «жесткого права» (hard law) в доктрине международного права. Нормы «мягкого права» являются необходимым элементом международной системы права,

основанной на том, что она широко используется при поиске решений проблем, которые не могут быть решены «жестким правом».

Ключевые слова: международный стандарт, нормы международного права, принципы международного права, международно-правовой стандарт, «мягкое право» (soft law), «жесткое право» (hard law).

Sulaymanov Odiljon

Associate Professor of Tashkent State University of Law, PhD in Law

THE CONCEPT OF INTERNATIONAL STANDARDS IN THE THEORY OF INTERNATIONAL

LAW AND FEATURES OF SOFT LAW

Ab&ract. The article examines the concepts of international standard and soft law in the theory of international law. Based on the legal views ofscientitis who described the concept of «international tiandard», «international legal standard» in the theory of international law, the concept of an international standard is revealed. This term refers to the rules of ethics enshrined in both generally accepted rules and technical documents, a comparative analysis of various scientific approaches to standardization makes it possible to determine the differentiated attitude ofpublic relations to the definition of international Standards in various fields. This factor forms the theoretical basis for Studying all the various manifetiations of international norms in various areas of international law. In academic theoretical circulation, the author's own definition of the concept of "international legal Standard» is given. The differences between the norms of "soft law" and "hard law" in the doctrine of international law are Studied. Soft law rules are a necessary element of the international legal sytiem, based on the fact that it is widely used in the search for solutions to problems that cannot be solved by hard law.

Keywords: international Standard, norms of international law, principles of international law, "international legal Standard», "soft law", "hard law".

Халкаро стандарт тушунчаси иктисодиёт, савдо, молия, хукук, экология ва бош^а турли сохаларда ишлатилади. Стандартларга багишлан-ган ишлар турли сохадаги адабиётларда ва ман-баларда урганилган. Юридик сохада эса инсон хукуклари ва халкаро оммавий хукукнинг турли сохаларида - халкаро иктисодий хукук, халкаро савдо хукуки, халкаро мехнат хукуки, халкаро жиноят хукуки ва бош^а стандартлар мавжуд.

Инсон хукуклари сохасидаги халкаро хукукий стандартларнинг концепцияси назария ва хал^а-ро хукукни куллаш амалиётида хар доим хам бир хил тарзда белгиланмайди. Баъзи лолларда хал^а-ро хукукнинг инсон хукуклари ва эркинликлари сохасидаги турли нормалари хал^аро стандартлар деб тан олинади. Ушбу нормаларга хал^аро шарт-номалар, хал^аро ташкилотларнинг карорлари, сиёсий битимлар коидалари (Европада хавфсиз-лик ва хамкорлик кенгаши якунловчи хужжати [1. 314-б] 1975 йил), хал^аро одатлар киради.

Инсон хукуклари сохасидаги хал^аро хукукий стандартларнинг европача тал^ини россиялик олима С.А. Горшкова томонидан урганилган. У бундай стандартлар Европа суди ва Инсон хукуклари буйича кенгаш карорлари асосида ту-зилган конвенцияларнинг хукукий нормаларини ва прецедент хукукини тан олиш керак [2. C. 352], деб хисоблайди.

Умуман олганда, "стандарт" сузи инглиз-чадан стандарт - намуна, мезон, модель, бош^а шунга ухшаш объектлар билан тавдослашнинг бошлангич ну^таси сифатида кабул килинган. Инсон ху^у^лари сохасидаги халкаро хукукий стандартлар тал^ини, норматив минимуми сифатида тугри тал^инга купрок мос келади, чунки унга кура, давлат томонидан инсон ва фукаролар-нинг ху^у^лари ва эркинликлари тартибга солиш-нинг зарур ва етарли даражаси, шунингдек, ушбу хукук ва эркинликларни ушбу вазиятда минимал даражадан ошиб кетиши ёки ани^лаш шаклида

^онуний йул ^уйиб булмайдиган чекловлар билан амалга оширилишини белгилайди.

Бош^ача айтганда, одатда конвенциялар, дек-ларациялар, тавсиялар, принциплар, ^оидалар куринишида ифодаланган стандартлар минимал халцаро ху^у^ий нормалар булиб, уларнинг ^абул ^илувчиси бутун жахон хамжамияти ёки муайян халцаро ташкилотга аъзо давлатлар гурухи хисоб-ланади.

Бундан таш^ари, бундай нормаларнинг ми-нималлиги, унинг мазмуни хар ^андай асоссиз (узбошимчалик билан), яъни ху^у^ий нормалар ва курсатмалардан таш^арида амалга оширилса, ушбу ху^у^ларнинг камситилиши (нормада кузда тутилган инсон ва фу^ароларнинг ху^у^лари, эркинликларнинг камситилиши) муайян халцаро ху^у^ий о^ибатларга олиб келадиган халцаро стандартнинг бузилиши, деб хисобланади.

Шундай ^илиб, инсон ху^у^лари ва эркинлик-ларининг халцаро стандартлари сифатида муай-ян тоифадаги шахслар, масалан, болалар, аёллар, жазони ижро этиш муассасасида са^ланаётган-лар, ^онунийликни са^лаш учун жавобгар шахс-ларнинг минимал ху^у^лари тушунила бошлади. Шулар жумласига 1948 йилги Инсон ху^у^ла-ри умумжахон декларациясини ва умумбашарий ахамиятга эга иккита жужжат - 1966 йилги Фу^а-ролик ва сиёсий ху^у^лар тугрисидаги ва И^тисо-дий, ижтимоий ва маданий ху^у^лар тугрисидаги халцаро пактлар киради.

Инсон ху^у^лари буйича халцаро стандартлар инсон ху^у^ларини химоя ^илиш умумий тизими-нинг бир ^исми сифатида бир ^атор хусусиятлар билан ажралиб туради. Шулардан бири уларнинг функцияларидир. Инсон ху^у^лари буйича халцаро стандартларнинг асосий функциялари ^уйида-гилардан иборат:

биринчидан, пактлар ва конвенциялар ишти-рокчилари булган барча давлатлар учун асосий ва мажбурий булган ху^у^ ва эркинликларнинг руйхатини белгилаш;

иккинчидан, миллий даражадаги (давлат доирасидаги) Конституция ва бош^а норма-тив-ху^у^ий хужжатларда акс эттирилиши лозим булган ху^у^ ва эркинликларнинг асосий хусусият-ларини шакллантириш;

учинчидан, давлатларнинг эълон ^илинган ху^у^ ва эркинликларни тан олиш ва таъминлаш мажбуриятларини белгилаш ва халцаро ми^ёсда

уларга (ху^ук ва эркинликлар) во^еликни таъмин-лайдиган зарурий кафолатларни киритиш;

туртинчидан, ^онуний чекловлар, шу жумла-дан, та^и^лар билан богли^ ху^у^ ва эркинликлар-дан фойдаланиш шартларини шакллантириш.

Инсон ху^у^лари буйича халцаро стандарт-лар функциялари давлатлар томонидан инсон ху^у^лари буйича халцаро стандартларга риоя ^илинишини таъминлаш механизмларини урна-тишни (ани^лашни) уз ичига олмайди.

Шунга ^арамай, бу давлатнинг халцаро маж-буриятлари концепциясида кузда тутилган бу-либ, конституциявий тартибларга мувофи^ ^о-нунчилик, маъмурий ва суд чораларини ^абул ^илиш, ху^у^ ва эркинликларни бирлаштириш, таъминлаш ва химоя ^илиш ма^садида ^абул ^илинишини англатади. Бундан таш^ари, ушбу мажбурият ваколатли (^онун чи^арувчи) давлат хокимияти органлари томонидан ратификация ^илиш ор^али халцаро даражада (ва албатта мил-лий ху^у^ий хужжатларда) ^айд этилади. Давлат томонидан бундай мажбуриятни (шунингдек, давлатнинг узи томонидан ^абул ^илинган бош-^а халцаро мажбуриятларни) бажармаганлик халцаро ху^увда назарда тутилган жавобгарлик-ка сабаб булади. Давлатнинг инсон ху^у^лари ва эркинликларини таъминлаш ва химоя ^илиш сохасидаги халцаро мажбуриятлари бажарилма-ган тавдирда, масалан, инсон ху^у^лари буйича ихтисослашган халцаро суд органларининг имкониятларини жалб ^илиш хасида гапириш мумкин (Европа инсон ху^у^лари суди, Халцаро жиноий суд, Гаага харбий трибунали ва бош^а-лар).

Юридик адабиётларда ва инсон ху^у^лари амалиётида инсон ху^у^ларини химоя ^илиш учун универсал ва минта^авий (Европа, Америка-аро, Африка, Осиё, Араб) тизимларининг та^сим-ланиши муносабати билан инсон ху^у^лари буйича иккита тоифадаги, яъни глобал ва минта^а-вий стандартлар мавжудлиги масаласи долзарб хисобланади. Ушбу тизимлардан хар бирининг ху-сусиятларини ва инсон ху^у^лари буйича тегиш-ли стандартларни тахлил ^илмасдан, биз ^уйида-гиларни куриб чи^амиз.

Инсон ху^у^ларини химоя ^илишнинг Европа стандартлари Европа хамжамияти томонидан тан олинган ва унинг хужжатларида инсон хаётининг барча ху^у^ларини, шунингдек, уларни кафолат-

лаш, химоя килиш ва амалда куллаш механизмла-ри белгиланган.

Европа стандартларига мувофик, инсон хукуклари ва уларнинг асосий эркинликларини эътироф этиш ва уларга риоя килиш Европанинг айрим давлатларида конун устуворлиги ва демок-ратиянинг ривожланиш даражасини аниклаш ме-зонига айланган. Халкаро ахлок ва халкаро хукук кучига эга булган инсон хукуклари ва эркинликлари сохасидаги Европа стандартларининг маз-муни кенгайиши ва чукурлашуви давом этмокда.

Куриниб турибдики, бу холатда биз халкаро стандартларда булгани каби минимал тартиб-га солиш талаблари хакида фикр юритмаяпмиз. Шунга карамай, инсон хукуклари буйича халка-ро стандартлар инсон хукуклари ва эркинликлари сохасидаги Европа нормаларидан фарк килмай-ди, гарчи инсон хукуклари назариясида баъзида иккаласини фарклашга уринишлар булади. Баъ-зи холларда бундай узига хос фарклар мавжуд-лигига шубха йук. Бу, хусусан, инсон хукук ва эркинликларини шакллантириш хусусиятлари, уларнинг кафолатлари ва уларни амалга ошириш механизмларида намоён булади. Масалан, Инсон хукуклари умумжахон декларациясининг 4-мод-дасида куллик, кул савдоси ва куллик холатига йул куймаслик муаммоси жуда кискача баён ки-линган [3. 30-36 б]. Аммо Инсон хукуклари ва асосий эркинликларини химоя килиш тугриси-даги Европа конвенциясининг 4-моддасида ушбу стандарт ушбу модданинг уч кисмида етарлича батафсил очиб берилган [4], жумладан, Инсон хукуклари умумжахон декларациясида мавжуд булмаган "мажбурий мехнат" атамасининг таъри-фи хам.

Аммо глобал ва минтакавий, хусусан, инсон хукуклари сохасидаги баъзи бир Европа стандарт-лари антик даврда пайдо булган табиий-хукукий назарияни шакллантириш ва ривожлантириш марказида булган гоялар асосида шаклланган. Гарчи инсон хукукларининг узига хос жихатлари давлатларнинг ижтимоий хаётидаги узгаришлар-га, халкаро хамкорликнинг ривожланиши билан боглик холда ривожланиб ва кенгайиб борган булса-да, гоянинг узи - инсон хукукларининг та-биийлиги ва ажралмаслиги узгармасдан колган.

Россиялик олимлардан С.А. Голубок халкаро стандарт тугрисида ёзар экан, "иштирокчи дав-латлардан талаб килинадиган унификация килин-

ган минимал шартларга" [5. Б. 112-124] нисбатан "стандарт" атамаси бир неча халкаро хукукий хужжатларда кулланилишини таъкидлайди. БМТ биринчи конгресси томонидан кабул килинган Жиноятчиликнинг олдини олиш ва хукукбузар-лар билан муомала килиш тугрисидаги коидалар-ни мисол тарикасида келтиради. Шу билан бирга, "принциплар" ва "стандартлар" тушунчаларини кабул килса-да, стандартлар йул куйилган мини-мал консенсус сифатида амал килади ва "таклид учун намуна" хисобланишини таъкидлайди.

Мазкур нуктаи назар муайян даражада тугри-дир. Хдкикатан хам принцип ва стандарт тушун-чалари бир-бирига ухшаш атамалар эмас, халка-ро хукук стандартлари уз ичига олган халкаро хукукнинг принциплари ва нормаларига асослан-ган булади, масалан, "минимал халкаро стандарт" асосан инсон хукуклари халкаро хукуки доира-сида кулланилади ва инсоннинг яшашга булган хукуки, дахлсизлиги, конун ва суд олдида тенг-лигига (шу жумладан, адолатли суд мухокамасига булган хукуки) оид бутун бир халкаро хукук нор-маларини билдиради ва иктисодиёт хамда атроф-мухит ва бошка сохалардаги бир катор хукуклар-ни уз ичига олади.

Профессор Р.А. Мюллерсоннинг фикри купрок умумий ёндашувни акс эттиради ва унга кура, халкаро стандартларга шахсий хукук ва эр-кинликларга оид халкаро хукукнинг барча норма-лари киради [6. Б. 31].

Профессор А.С. Автономов халкаро стандарт деганда халкаро хукук принципларини назарда тутади. Принципларни "хукук нормаларини ифо-далашдан, талкин килишдан ва амалга ошириш-дан келиб чикадиган (ёки келиб чикиши шарт булган) фундаментал ибтидо", деб таърифлай-ди [7. Б. 4]. Унинг фикрига А.Б. Степин куши-либ, куллаб-кувватлаб, стандартлар факат хукук принципларига таянади, деб ёзади [8. Б. 59-63]. Аммо принципларга таяниш ва халкаро хукук принциплари деб аташ мохияти жихатидан турли тушунчалардир. Халкаро стандартлар, хусусан, инсон хукукларини химоя килиш ёки экологияга тугрисида суз борганда худди бошка хукуклар, курсатмалар ва тавсиялар сингари халкаро хукук принципларига таянади. Шунинг учун бундай ту-шунчаларни фарклаш максадга мувофикдир.

Айтиш жоизки, БМТ Халкаро суди мохияти жихатидан "принциплар" ва "нормалар" айнан

бир хил тушунчани англатадиган терминлар, деб белгилаб куйган [9]. Демак, принциплар халкаро хукукнинг нормалари хисобланади. Шуни назар-да тутиш керакки, принциплар халкаро хукук-нинг умумий, асосий коидаларини ифодалайди. Халкаро хукук нормалари эса бундай фундамен-талликка эга эмас.

Айни пайтда, халцаро иктисодий муносабат-ларни тартибга солишда, жумладан, халкаро сав-до хукукида ишлатиладиган "стандарт" тушунчаси у ёки бу принципни хамда урнатилган режим-нинг мазмун-мохиятини талкин килишда тез-тез ишлатилади.

Америкалик муаллифлардан Xj. Шчепел стан-дартлашни анъанавий тартибга солишга нисбатан кушимча функция деб хисоблайди, чунки ижроси шарт булмаган мажбуриятлар хукукдаги бушлик-ни "тулдирувчи восита сифатида бахоланиши мумкин", бу шу билан асослантириладики, хозир-ги тез-тез узгариб турадиган дунёда анъанавий давлатга барча сохаларни самарали тартибга со-лиш учун ресурслар етишмайди, деб таъкидлайди [10].

Мазкур ёндашув халкаро хукук манбалари-нинг янги концепциялари билан боглик юридик адабиётларда алохида кайд киланади. Хусусан, И.М. Лифшицнинг таъкидлашича, молиявий соха-даги муносабатларнинг замонавий тенденция-ларини тартибга солиш давлатнинг халкаро мо-лиявий стандартлар деган "юмшок" нормаларга "утишидан" дарак беради: "дунёнинг турли дав-латларининг давлат органларининг хамкорлиги хамда халкаро институтлар доирасида молия бо-зори профессионал ассоциациялари иштирокчи-лари тавсиявий хужжатларни ишлаб чикиш, кабул килиш ва имплементациясини назорат килишда уз ифодасини топади" [11. Б. 400] Хдкикатан хам, замонавий давлатлар стандартлаштириш (ГОСТ), халкаро стандартларни имплементация килиш ва техник регламентлар сохасидаги "истеъмолчилар сифатида намоён булади". Бундан ташкари, му-аллиф халкаро молиявий стандартларнинг "юм-шок" хукукка нисбатан муносабатини адолатли кайд этади. Назаримизда, бундай таъкид бошка халкаро стандартлар, шу жумладан, савдо сохаси-га нисбатан хам адолатлидир.

Л.И. Беляеванинг фикрича, "халкаро стан-дартлар бу олимлар ва амалиётчиларнинг, юрист-лар ва педагогларнинг, медиклар ва психологлар-

нинг халкаро хамкорлик шартлари асосида ишлаб чикилган коидалардир" [12. Б. 5] Натижада, кел-тирилган таърифдан келиб чикиб, стандартлар ту-шунчаси остида факат коидалар тушунилиши за-рур. Стандартларни яратишда иштирок этадиган субъектлар руйхатини келтириш эса хеч кандай ахамиятли мазмунга эга булиши мумкин эмас. Хдкикатан хам, халкаро стандартлар илмий маъ-лумотларга асосланади, аммо бу бундай стандарт-ларнинг белгиларидан биттаси, холос.

Яна шундай карашлар борки, унга мувофик, стандарт - бу норма ва принциплардан фарк ки-ладиган алохида категориядир. Бу фикрга ку-шилмасдан илож йук. Халкаро савдо ташкилоти коидаларининг доктринаси контекстида халкаро стандартларга турлича таъриф берилади. Ма-салан, В.М. Шумилов Жахон савдо ташкило-тининг коидалари тугрисида гапирар экан, у принцип-стандартларни ва принцип-методларни эътироф этади. Барча принципларни амалга оши-ришни таъминлаш методлари сифатида махсус - "принцип-методлар", "принцип-стандартлар" кулланилади. Иктисодий камситмаслик принци-пи (ёки савдода камситмаслик принципи), купрок кулайлик такдим этиш принципи (купрок кулай-лик режими билан таъминлаш принципи), мил-лий режим такдим килиш приципи, имтиёз бериш принципи. Бундай принципларсиз халкаро савдо-ни ташкиллаштириш ва баркарор хукукий инти-зомни урнатиш мумкин булмаган булар эди" [13].

Немис доктринасига кура, "стандарт" ва "принцип" категориялари халкаро иктисодиёт до-ирасида бир-бирига тенглаштирилади. Стандарт-лар деганда аник нормалар асосидаги алохида олинган холатларда мохияти урнатиладиган хал килувчи булган халкаро иктисодий хукукнинг бу-лимлари ва секторларида амал киладиган принци-плар тушунилади [14].

Инвестиция сохасида хам халкаро стандарт-лар амал килади. Уларнинг роли чет эл инвестор-лари томонидан корпоратив ижтимоий жавобгар-ликни таъминлашдир (бу инвестициянинг ижти-моий жавобгарлик стандартлари деб хам аталади) [15. Б. 333-382]. Бундай халкаро стандартга мисоллардан бири стандартлаштириш буйи-ча халкаро ташкилот томонидан ишлаб чикил-ган Ижтимоий жавобгарлик буйича кулланма -ISO 26000:2010 [16]дир. ISO сайтида курсати-лишича, мазкур хужжат факат кулланма хисоб-

ланади, талаблар эмас. Унда ташкилотлар учун ижтимоий жавобгарлик, амалиётга татбик килиш, ижтимоий жавобгарликнинг даражасини оши-ришга аниклик киритилади.

Хусусан, ижтимоий жавобгарлик деганда, жа-мият ва атроф-мухитга ташкилотнинг карорлар кабул килиш ва фаолиятига таъсир килиш учун жавобгарлиги тушунилади. Бу шаффофлик ва хулк-атвор оркали баркарор ривожланишга жа-миятнинг согломлиги ва фаровонлигига кумак-лашади, манфаатдор тарафларнинг кутилаётган натижаларини хисобга олади, кулланилган ко-нунчиликка мос келади хамда конунчиликка эти-канинг халкаро нормалари билан мослаштирила-ди. Барча ташкилотларнинг фаолиятига таалук-ли ва уларнинг узаро муносабатларига татбик ки-линади.

Жавобгарликнинг халкаро стандартларини белгилайдиган бошка хужжатлар хам мавжуд. Масалан, хужжатлар ичида куп давлатлар ишти-рокидаги кушма корхоналарни, Иктисодий хам-корлик ва тараккиёт ташкилоти (ОЭСР) куллан-масини, куп давлатлар иштирокидаги корпора-циялар ва ижтимоий сиёсатга доир уч томонлама декларация принциплари, Халкаро мехнат таш-килоти, БМТнинг Глобал шартномаси кабиларни ажратиб курсатиш мумкин.

Иктисодий хамкорлик ва тараккиёт ташкилоти кулланмасида корпоратив фаолият, мехнат муно-сабатлари, инсон хукуклари, атроф-мухитни хи-моя килиш хамда истеъмолчиларнинг манфаатла-рига оид тавсиялар мавжуд [17]. Халкаро мехнат ташкилотининг Куп миллатли корпорация-лар ва ижтимоий сиёсатга таалукли принциплар тугрисидаги уч томонлама декларациясида банд-лик, касбий тайёргарлик, мехнат ва турмуш ша-роитлари хамда мехнат муносабатлари каби соха-лар ёритилган [18]. БМТнинг Глобал шартномаси инсон хукуклари, мехнат стандартлари, атроф-мухит ва коррупцияга карши фаолият сохасидаги 10 та принципга асосланган [19]. Номлари келти-рилган барча хужжатлар ихтиёрий булган халка-ро стандартларни урнатади.

Юкорида келтирилганларни умумлаштириб шундай хулосага келиш мумкинки, халкаро хукук назариясидаги "халкаро стандарт" тушунчаси куп маъноли хисобланади. Мазкур атама хам умумий конвенциявий коидалар, хам техник хужжатларда мустахкамлаб куйилган одоб-ахлокка оид коида-

ларни англатади. Стандартлаштириш масалалари буйича турли илмий ёндашувларнинг киёсий тах-лили ижтимоий муносабатларнинг турли сохала-ридаги халкаро стандартлар таърифига нисбатан дифференциал муносабатни аниклашга имкон берди. Мазкур омил халкаро хукукнинг турли сохаларидаги халкаро стандартларнинг барча хилма-хил куринишларини урганиш учун наза-рий асосни шакллантиради.

Халкаро муносабатларни тартибга солиш жа-раёнини юридик маънода хукукий булмаган кои-далар оркали тартибга солишга уринишлар бор-ган сари купаймокда. Халкаро амалиётда бундай коидалар "юмшок хукук" деб номланади. Хори-жий доктринада халкаро хукук нормалари икки тоифага булинади: "юмшок хукук" (soft law) ва "каттик хукук" (hard law) нормалари. Профессор И.И. Лукашук "юмшок хукук'ни куйидагича тас-нифлайди: 1) халкаро хукук нормаларининг мах-сус тури; 2) хукукий булмаган халкаро нормалар [20. Б. 124]. Халкаро хукук нормаларининг мах-сус тури деганда халкаро шартномаларда кулла-ниладиган умумий нормалар ва принциплар ту-шунилади.

Биз умумий шартномавий мажбуриятлар хакида фикр юритяпмиз, унинг мазмуни муа-йян бир мажбуриятни ташкил этмайди. Масалан, БМТнинг Иклим узгариши буйича хадли конвен-цияси (1992) аслида иклим узгариши масаласида уни имзолаган барча мамлакатлар харакатлари-нинг умумий принциплари тугрисидаги келишув булиб, томонларнинг аник мажбуриятлари иклим узгариши тугрисидаги бошка шартномаларда мавжуд. "Юмшок" битимлар, шунингдек, "то-монлар хисса кушади", "томонлар ёрдам курсата-ди", "томонлар рагбатлантиради" каби сузларни уз ичига олган шартномалар ролини уйнайди.

Демак, "юмшок хукук" нормаларининг ик-кинчи турини - хукукий булмаган халкаро нор-маларни тахлил киламиз. Бугунги кунда "юмшок хукук" нормаларини халкаро характердаги турли хужжатларда учратиш мумкин: халкаро конфе-ренцияларда кабул килинган декларацияларда; БМТ Бош Ассамблеясининг резолюцияларида (масалан, БМТ Бош Ассамблеясининг 1985 йил 29 ноябрдаги 40/32-резолюцияси билан Суд орган-лари мустациллигининг асосий принциплари тас-дицланган; одоб-ахлок кодексларида (Судьялар-нинг одоб-ахлокига оид Бангалор принциплари)

ва иш курсатмаларида; халкаро ташкилотларнинг тавсияларида (Атом энергияси халкаро агент-лиги, Халкаро денгиз ташкилоти, Озик-овкат ва кишлок хужалиги ташкилоти, Халкаро фукаро авиацияси ташкилоти). Ушбу мисоллар халкаро муносабатларда "юмшок хукук" нормаларидан кенг фойдаланилаётганини тасдиклайди.

Бундай нормаларнинг юридик кучи тугрисида турли фикрлар мавжуд. Аммо аксарият юристлар "юмшок хукук" нормалари халкаро хукукийлиги-дан келиб чикади.

Куплаб юристлар, жумладан, франциялик олим П. Вейл "юмшок хукук" нормаларига сал-бий муносабатда, чунки унинг ривожланиши халкаро хукукий тизимнинг мустахкамланишига хисса кушмайди, деб хисоблайди [21. Б. 413-442]. Бизнингча, бу фикрга кушилиш кийин, чунки бу амалиёт амалда кенг таркалгани сабабли унга карши курашиш мантикий эмас. Умуман олганда, "юмшок хукук" нормалари халкаро хукук тизи-мининг зарурий элементи булиб, "каттик хукук" билан хал килиб булмайдиган муаммоларни хал килишда фойдаланилмокда.

"Юмшок хукук"да купинча томонларнинг ке-лишмовчилигини ёпиш учун хизмат киладиган коидаларни учратиш мумкин.

"Юмшок хукук" нормаларининг иккинчи тури халкаро шартнома булмаган халкаро хужжатлар, халкаро органлар ва ташкилотлар карорлари, кушма баёнотлар, коммюникелардаги нормалар-ни уз ичига олади.

Бугунги кунда Европада хавфсизлик ва хам-корлик ташкилоти хужжатлари Европада халкаро муносабатлар тизимини кайта куриш учун асосий воситага айланган бундай нормаларга намуна бу-либ хизмат килмокда. Ушбу турдаги нормалар хукукий эмас, балки ахлокий-сиёсийдир.

Ушбу "юмшок хукук"нинг узига хос тури кучга кириши кутилаётган шартномалардир. Куп томонлама шартномалар купинча бу холатда куп йиллар давомида сакланиб туради. Уларнинг ко-идалари халкаро хукук нормаларини шархлашда хисобга олинади, давлатлар амалиётига ва хатто миллий конунчиликка таъсир килади. Халкаро мехнат ташкилоти Бош котибининг ушбу ташки-лотнинг конвенциялари тугрисидаги хисоботида кайд этилишича, гарчи ратификация килинмаса хам "улар конунчилик ва миллий амалиётга таъ-сир утказа олади" [22].

Иккинчи турдаги "юмшок хукук" нормалари халкаро хукук нормалари билан узаро муносабат-да булиб, улар бирор бир сабабга кура ёки бошка сабабларга кура халкаро хукук нормалари хал кила олмайдиган вазифаларни бажаради. Купин-ча улар конунга йул очиб берадиган дастлабки, хукукий тартибга солишдан олдинги тартибга солишни таъминлайди. Бундай "юмшок хукук" нормаларининг халкаро органлар ва ташкилотлар фаолияти учун ахамияти жуда катта, чунки улар ёрдамида халкаро муносабатларни куп жихатдан тартибга солинади ва халкаро хукукнинг ривож-ланишига таъсир курсатилади.

Узбекистон халкаро хукук амалиётида "юм-шок хукук" атамасига нисбатан якин булган "халкаро шартнома булмаган халкаро хужжат-лар" атамаси ишлатилишига гувох буламиз. "Узбекистон Республикасининг халкаро шарт-номалари тугрисида'ги конуннинг 51-моддасида 'Узбекистон Республикасинингхалкаро шартнома булмаган халкаро хужжатлари юридик мажбури-ят юкловчи коидаларни уз ичига олмаслиги хамда Узбекистон Республикасининг халкаро шарт-номаларига, Конституциясига ва бошка конун хужжатларига зид булмаслиги керак. Бунда шун-дай халкаро хужжатларда Узбекистон Республи-касининг халкаро шартномаларидан келиб чика-диган мажбуриятларга хавола килишга йул куйи-лади.

Узбекистон Республикасининг халкаро шарт-нома булмаган халкаро хужжатлари, коида та-рикасида, декларациялар, баёнотлар, коммюнике, англашув меморандумлари, ахдлашув баённома-лари, хамкорлик режалари ва дастурлари шакли-да кабул килинади.

Ушбу конун коидаларининг халкаро шартно-малар тузиш ташаббуси билан чикишга ва уларни имзолашга оид кисми Узбекистон Республикаси-нинг халкаро шартнома булмаган халкаро хуж-жатларига нисбатан хам кулланилади" [23], деб белгиланган.

"Узбекистон Республикасининг халкаро шартномалари тугрисида"ги конунга Узбекистон Республикаси Ташки ишлар вазирлиги Шартно-мавий-хукукий департаменти томонидан берил-ган шархда халкаро шартнома булмаган халкаро хужжатлар юридик мажбурият юкловчи коида-ларни уз ичига олмаслиги лозимлиги [24] кайд килинган.

Мазмун жихатдан бу икки тушунча хам бир хил маънода кулланилмокда. Яъни иккаласи хам юридик мажбурият юкламасдан, тавсиявий ва максадларнинг маштараклигини англатувчи аха-мият касб этади.

Шундай килиб, "юмшок хукук" купчилик юристлар хисоблаганидек, гайритабиий ходиса эмас. "Каттик хукук'дан фойдаланишнинг ило-жи булмаган холларда тартибга солишга имкон берадиган табиий жараёндир. Бу халкаро муноса-батларни тартибга солувчи воситалар хилма-хил ва факат хукук билан чекланмаганини яна бир бор тасдиклайди. Ушбу воситадан кандай фой-даланишни таъминлаш мухим масаладир. Хдмма холларда хам хукук муаммоларни хал килишнинг энг яхши воситаси эмас. Купинча натижалар-га камрок хатти-харакат сарфи ёрдамида, бошка тартибга солувчи норматив воситалар оркали эришиш мумкин.

Россиялик халкаро хукукшунос олим А.Ковлер халкаро хукукий стандартларни имплементация килиш борасида "халкаро хукук принциплари ва нормаларини миллий хукукда куллаш ёки кулла-маслик хакидаги ички хукукий фанимизда мухо-камага бархам бериш вакти келганга ухшайди, токи давлатлар конституцияларида ёки давлат-ларнинг олий судлари карорларида бунга бево-сита курсатма булмагунча [25. Б. 351-372], деб хулоса килади. Бу фикрдан халкаро хукук фани олдида халигача хам халкаро хукук норма ва принципларини имплементация килиш борасида тортишувлар давом этаётганини куришимиз мум-кин.

Р.А. Гурбанов фикрича, одил судлов сохаси-даги интеграция жараёнлари миллий одил судлов органлари айрим давлатлар устида турувчи тузил-маларга буйсунишини англатмайди, балки адо-латли ва мустакил судлов учун умумий стандарт-ларни ишлаб чикиш ва куллашни англатади. Бун-дай стандартлар шахсий хукук ва эркинликларни тан олиш ва химоя килиш, ахлокий, ижтимоий ва хукукий кадриятларнинг асоси булиб хизмат

килади. Бу эса бирор бир шахснинг рухсатини талаб килмайдиган тугридан-тугри таъсир кучи-га эга нормалар хисобланади [26. Б. 243]. Муал-лифнинг фикрига кушилган холда одил судловга оид халкаро стандартлар инсон хукук ва эркин-ликларини химоя килиш, инсон хукукларига оид умумэътироф этилган кадриятларни таъминлаш-га хизмат килиши лозимлигини таъкидлаш лозим.

Халкаро хукукий стандарт халкаро ташки-лотлар ёки давлатлар томонидан кабул килинган принциплар, хулк-атвор коидалари куриниши-да ифодаланган минимал халкаро хукукий нор-малардир. Минимал халкаро хукукий нормалар халкаро хукукий тизимнинг ёки унинг алохида сохасининг муътадил фаолият курсатиши учун за-рур булган халкаро хамжамият томонидан кабул килинган энг кам хукукий талаблардир. Халкаро хукукий стандартлар давлатларнинг у ёки бу халкаро шартномага кушилган ёки кушилмагани-га караб, мажбурий ёки ихтиёрий куринишда бу-лиши мумкин.

Замонавий халкаро муносабатларда норма яратиш жараёнида ягона муросага келиш тобора кийинлашгани сари "юмшок хукук" нормалари сони ортиб бормокда. Шу сабабли халкаро му-носабатларда юридик мажбурият юкловчи ко-идаларни уз ичига олмаган декларациялар, баё-нотлар, коммюнике, англашув меморандумлари, ахдлашув баённомалари, хамкорлик режалари ва дастурлари каби куплаб хужжатлар кабул ки-линмокда. Ушбу хужжатлардаги "юмшок хукук" нормалари иштирокчи томонларга юридик мажбурият юкламайди.

Хукукий булмаган халкаро нормалар халкаро хукук субъектларининг бир муросага келиши асосида тузилган коидалар, декларациялар, баё-нотлар, коммюнике, англашув меморандумлари, ахдлашув баённомалари, хамкорлик режалари, дастурлари ва бошка куринишдаги нормалар бу-либ, ушбу нормалар юридик мажбурият юкловчи коидаларни уз ичига олмайди.

Фойдаланилган адабиётлар руйхати

1. Европада хавфсизлик ва хамкорлик кенгаши якунловчи хужжати. Инсон ху^у^лари буйича халкаро шартномалар туплами. - Тошкент: "Адолат", 2004. - 314 б.

2. Горшкова С.А. Стандарты Совета Европы по правам человека и российское законодательство. -М.: НИМП, 2001. - 352 с.

3. Инсон хукуклари умумжахон декларацияси. Инсон хукуклари буйича халкаро шартномалар туплами. - Тошкент: "Адолат", 2004. - 30-36 б.

4. Конвенция о защите прав человека и основных свобод г. Рим, 4.XI.1950 г https://www.echr.coe.int/ Documents/Convention_RUS.pdf

5. Голубок С.А. Международно-правовые стандарты права на судебную защиту // Правоведение. 2007.№ 1. С. 112-124.

6. Мюллерсон Р.А. Права человека: идеи, нормы, реальность. - М., 1991. - С. 31.

7. Автономов А.С. Автореферат учебного пособия «Ювенальная юстиция» // Вопросы ювенальной юстиции. 2009. № 4. - С. 4.

8. Степин А.Б. Место и роль международных стандартов в современной системе российского законодательства // Современное право. 2016. № 9. - С. 59-63.

9. Delimitation of the Maritime Boundary in the Gulf of Maine Area (Canada/United States of America)// https://www .icj-cij.org/en/case/67

10. Schepel, H., 'Confuting Private Governance Regimes: Standards Bodies in American Law' in C. Joerges, I.-J. Sand and ... 17 L. Senden, Soft Law in European Community Law (Hart, 2004).

11. Лифшиц И. М. Феномен ^andard-setting bodies в международном финансовом правопорядке. -М., 2016. - С. 400.

12. Беляева Л. И. Несовершеннолетний в ВК: международные стандарты. - М.: Институт прав человека, 1998. - C. 5.

13. Шумилов В.М. Право ВТО и правовая система России // URL: http://www.ilarb.ru/html/news/2013/ Shumilov.html

14. Schwarzenberger G. The Principles and Standards of International Economic Law // RCADI. 1966. Vol. 117. № 1.

15. Lipsey R. Home and ho& country effects of FDI // Challenges to Globalization. 2004. - P. 333-382.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

16. ISO 26000 social responsibility.// https://www.iso.org/iso-26000-social-responsibility.html.

17. The OECD Guidelines for Multinational Enterprises.// http://mneguidelines.oecd.org/guidelines/

18. Трёхсторонняя декларация принципов, касающихся многонациональных корпораций и социальной политики принята Административным советом Международного бюро труда на его 204-й сессии (Женева, ноябрь 1977 г.) с поправками, внесёнными на 279-й (ноябрь 2000 г.), 295-й (март 2006 г.) и 329-й (март 2017 г.) сессиях. https://www.ilo.org/wcmsp5/groups/public/—ed_emp/—emp_ent/documents/ publication/wcms_574716.pdf

19. The UN Global Compact Operational Guide for Medium-scale Enterprises. July 2007.Publication by the UN Global Compact. //http://www.undp.ru/publications/sled_gc_eng.pdf

20. И. Лукашук. Халкаро тартибга солиш тизимидаги халкаро хукук нормалари. - М., 1997. - 124 б.

21. Weil, P. Towards Relative Normativity in International Law? //American Journal of International Law. 1983. Vol. 77. N 3. P. 413-442.

22. Доклад Генерального Директора Международная конференция труда, 85 сессия. https://www. ilo.org/moscow/information-resources/publications/WCMS_306449/lang--ru/index.html

23. "Узбекистан Республикасининг халкаро шартномалари тугрисида'ги 06.02.2019 йил конуни. // "Узбекистан Республикаси конун хужжатлари туплами", 2019 йил 11 февраль, 6-сон, 94-модда.

24. О законе «О международных договорах Республики Узбекистан» (№ Узру-518 от 6 февраля 2019 г.) Комментарий Договорно-правового департамента МИД. //https://mfa.uz/ru/press/news/2019/ 02/17681/.

25. Kovler A. European Convention on Human Rights in Russia: Fifteen years after. Cambridge 2016. -P.351-372.

26. Гурбанов Р. А. Интеграционные процессы в сфере правосудия на европейском пространстве. -М., 2015. - C. 243.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.