Научная статья на тему 'НЕКОТОРЫЕ АСПЕКТЫ ИМПЛЕМЕНТАЦИИ МЕЖДУНАРОДНЫХ СТАНДАРТОВ ПО НЕДОПУЩЕНИЮ ПРИНУДИТЕЛЬНОГО ТРУДА В НАЦИОНАЛЬНОЕ ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВО'

НЕКОТОРЫЕ АСПЕКТЫ ИМПЛЕМЕНТАЦИИ МЕЖДУНАРОДНЫХ СТАНДАРТОВ ПО НЕДОПУЩЕНИЮ ПРИНУДИТЕЛЬНОГО ТРУДА В НАЦИОНАЛЬНОЕ ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВО Текст научной статьи по специальности «Право»

CC BY
99
30
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Review of law sciences
Область наук
Ключевые слова
принудительный труд / международные стандарты / Международная организация труда / имплементация / конвенция / рекомендация. / forced labour / international standards / International Labour Organization / implementation / convention / recommendation.

Аннотация научной статьи по праву, автор научной работы — Расулов Журабек

В статье анализируются некоторые аспекты вопроса имплементации международных стандартов по недопущению принудительного труда в законодательство Республики Узбекистан. Изучена правовая природа фундаментальных конвенций Международной организации труда по недопущению принудительного трудаКонвенции МОТ № 29 о принудительном или обязательном труде и Конвенции МОТ № 105 о недопущении принудительного труда, а также Рекомендации МОТ № 35 о косвенном принуждении к труду, содержание законодательных актов по данным вопросам. Исследована практика применения в законодательстве Республики Узбекистан положений между-народных договоров по вопросам труда, имеющих обязательную юридическую силу для Узбекистана; соответствие законодательных актов Республики Узбекистан по трудовым отношениям нормам международных документов. По результатам исследования были сделаны выводы о совершенствовании законодательства о труде, уголовной и административной ответственности, а также были разработаны предложения о внесении дополнений и изменений в статью 7 Трудового кодекса, статью 1482 Уголовного кодекса и статью 51 Кодекса об административной ответственности, Закон Республики Узбекистан «О занятости населения». Автором даны рекомендации по совершенствованию трудового, уголовного и административного законодательства Республики Узбекистан.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

SOME ASPECTS OF THE IMPLEMENTATION OF INTERNATIONAL STANDARDS ON THE ABOLITION OF FORCED LABOUR INTO NATIONAL LEGISLATION

The article analyzes certain problems in the implementation of international standards for the abolition of forced labour into the legislation of the Republic of Uzbekistan. The legal nature of fundamental conventions and the recommendations of the International Labour Organization on the abolition of forced labor such as Forced Labour Convention 1930 (№ 29), Abolition of Forced Labour Convention 1957 (№ 105), Forced Labour (Indirect Compulsion) Recommendation 1930 (№ 35), the content of legislative acts on these issues have been studied. The practice of applying the provisions of international agreements on labour issues, which are legally binding for Uzbekistan, into the legislation of the Republic of Uzbekistan; compliance of the legislative acts of the Republic of Uzbekistan on labour relations with the norms of international documents have been investigated. Based on the results of the study, conclusions were drawn on the improvement of labor legislation, criminal and administrative liability, and proposals were also developed for amendments and additions to Article 7 of the Labor Code, Article 1482 of the Criminal Code and Article 51 of the Code of Administrative Responsibility, the Law of the Republic of Uzbekistan «On employment of the population «. The author made conclusions on improving the labor, criminal and administrative legislation of the Republic of Uzbekistan.

Текст научной работы на тему «НЕКОТОРЫЕ АСПЕКТЫ ИМПЛЕМЕНТАЦИИ МЕЖДУНАРОДНЫХ СТАНДАРТОВ ПО НЕДОПУЩЕНИЮ ПРИНУДИТЕЛЬНОГО ТРУДА В НАЦИОНАЛЬНОЕ ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВО»

UDC: 341.24 (042)(575.1)

Расулов Журабек

Тошкент давлат юридик университеты "Халкаро хукук ва инсон хукуклари" кафедраси укитувчиси

E-mail: rasulovjura@mail.ru

МАЖБУРИЙ МЕ^ЫАТЫИ ТУГАТИШ БУЙИЧА ХАЛ^АРО СТАЫДАРТЛАРЫИ МИЛЛИЙ ЦОЫУЫЧИЛИККА ИМПЛЕМЕЫТАЦИЯ ЦИЛИШЫИЫГ АЙРИМ ЖЩАТЛАРИ

Аннотация. Мацолада мажбурий меунатни тугатишга оид халцаро стандартларни Узбекис-тон Республикаси миллий цонунчилигига имплементация цилишдаги айрим муаммовий уолатлар тау-лил цилинган. Халцаро меунат ташкилотининг мажбурий меунатни тугатишга оид фундаментал уужжатлари - 1930 йилги Зурлаб ишлатиш ёки мажбурий меунат тугрисидаги, 1929 ва 1957 йиллар-даги Мажбурий меунатни тугатиш тугрисидаги 105-конвенциялари, шунингдек, 1930 йилги Меунатга билвосита мажбурлаш тугрисидаги 35-тавсиясининг ууцуций табиати, ушбу масала юзасидан миллий цонунчилик нормаларининг мазмун-моуияти урганилган. Узбекистон учун меунат масалалари бу-йича юридик мажбурий булган халцаро шартномалар цоидаларини миллий цонунчиликка узлаштириш амалиёти, меунат соуасидаги муносабатлар буйича Узбекистон цонунчилигида тартибга солинган айрим масалаларнинг халцаро уужжатлар нормаларига мувофицлиги тадциц цилинган. Урганиш на-тижасида меунат, жиноят ва маъмурий жавобгарлик тугрисидаги цонунчиликни такомиллаштириш юзасидан хулосалар цилинган, шунингдек, Узбекистон Республикаси Меунат кодексининг 7-моддасига, Жиноят кодексининг 1482-моддаси уамда Маъмурий жавобгарлик тугрисидаги кодекснинг 51-мод-дасига, "Ауоли бандлиги тугрисида"ги цонунга тегишли узгартириш ва цушимчалар киритишнинг мацсадга мувофицлиги юзасидан таклифлар билдирилган. Муаллиф томонидан мажбурий меунатни тугатиш буйича цушимча ва узгартиришларни миллий цонунчиликка киритиш, цонунчиликни халцаро стандартлар цоидаларига мувофицлаштириш юзасидан тавсиялар билдирилган.

Калит сузлар: мажбурий меунат, халцаро стандартлар, Халцаро меунат ташкилоти, имплемен-тация, конвенция, тавсия.

Расулов Журабек

преподаватель кафедры «Международное право и права человека» Ташкентского государственного юридического университета

ЫЕКОТОРЫЕ АСПЕКТЫ ИМПЛЕМЕЫТАЦИИ МЕЖДУЫАРОДЫЫХ СТАЫДАРТОВ ПО ЫЕДОПУЩЕЫИЮ ПРИЫУДИТЕЛЬЫОГО ТРУДА В ЫАЦИОЫАЛЬЫОЕ

ЗАКОЫОДАТЕЛЬСТВО

Аннотация. В статье анализируются некоторые аспекты вопроса имплементации международных стандартов по недопущению принудительного труда в законодательство Республики Узбекистан. Изучена правовая природа фундаментальных конвенций Международной организации труда по недопущению принудительного труда - Конвенции МОТ № 29 о принудительном или обязательном труде и Конвенции МОТ № 105 о недопущении принудительного труда, а также Рекомендации МОТ № 35 о косвенном принуждении к труду, содержание законодательных актов по данным вопросам. Исследована практика применения в законодательстве Республики Узбекистан положений между-

народных договоров по вопросам труда, имеющих обязательную юридическую силу для Узбекистана; соответствие законодательных актов Республики Узбекистан по трудовым отношениям нормам международных документов. По результатам исследования были сделаны выводы о совершенствовании законодательства о труде, уголовной и административной ответственности, а также были разработаны предложения о внесении дополнений и изменений в статью 7 Трудового кодекса, статью 1482 Уголовного кодекса и статью 51 Кодекса об административной ответственности, Закон Республики Узбекистан «О занятости населения». Автором даны рекомендации по совершенствованию трудового, уголовного и административного законодательства Республики Узбекистан.

Ключивые слова: принудительный труд, международные стандарты, Международная организация труда, имплементация, конвенция, рекомендация.

Jurabek Rasulov

Lecturer of the Department of International Law and Human Rights, Tashkent State University of Law

SOME ASPECTS OF THE IMPLEMENTATION OF INTERNATIONAL STANDARDS ON THE ABOLITION OF FORCED LABOUR INTO NATIONAL LEGISLATION

Ab&ract. The article analyzes certain problems in the implementation of international standards for the abolition of forced labour into the legislation of the Republic of Uzbekitfan. The legal nature of fundamental conventions and the recommendations of the International Labour Organization on the abolition of forced labor such as Forced Labour Convention 1930 (№ 29), Abolition of Forced Labour Convention 1957 (№ 105), Forced Labour (Indirect Compulsion) Recommendation 1930 (№ 35), the content of legislative acts on these issues have been studied. The practice ofapplying the provisions of international agreements on labour issues, which are legally binding for Uzbekitfan, into the legislation of the Republic of Uzbekitfan; compliance of the legislative acts of the Republic of Uzbekitfan on labour relations with the norms of international documents have been invetfigated. Based on the results of the tfudy, conclusions were drawn on the improvement of labor legislation, criminal and adminitfrative liability, and proposals were also developed for amendments and additions to Article 7 of the Labor Code, Article 1482 of the Criminal Code and Article 51 of the Code of Adminitfrative Responsibility, the Law of the Republic of Uzbekitfan «On employment of the population «. The author made conclusions on improving the labor, criminal and adminitfrative legislation of the Republic of Uzbekitfan.

Keywords: forced labour, international standards, International Labour Organization, implementation, convention, recommendation.

Хал^аро шартномалар, шу жумладан, мехнат масалаларига оид хал^аро шартномалар мамлакат ху^у^ тизимида икки хил роль уйнайди: хал^аро ху^у^ манбаси сифатида (бундай сифатда мазкур давлатнинг хал^аро шартноманинг бош^а ишти-рокчилари билан муносабатларида ^улланилади) ва миллий ху^у^ манбаси сифатида (мамлакат ху-дудида ху^у^ субъектлари томонидан ^улланили-ши учун).

Мехнат сохасидаги муносабатларда ^улла-нилиши юзасидан миллий ва хал^аро ху^у^ ур-тасидаги ало^а, айни^са, кучлидир. Замонавий хал^аро ху^у^ жудаям мухим даражада миллий мехнат ^онунчилиги нормаларининг нисбатан

муваффа^иятли намуналари таъсирида шакллан-ган. Аммо бирор бир мехнат масалаларига оид миллий ху^у^ тизими тахлилида хал^аро мехнат ху^у^и нормаларининг миллий ^онунчиликка акс таъсири янада сезиларли экани намоён булади.

Миллий мехнат ху^у^и ва хал^аро мехнат стандартлари узаро таъсирининг иккита асо-сий усулини курсатиш мумкин: хал^аро мехнат ху^у^и нормаларининг ички ху^увда имплемента-цияси ва хал^аро мехнат стандартларини хисобга олган холда ички мехнат ^онунчилигининг ^абул ^илиниши. Хал^аро мехнат стандартларининг ички ^онунчиликка таъсирининг дастлабки ва энг ани^ усули бу уларни ички ху^увда имлементация

цилишдир. Узбекистон Конституцияси муцадди-масида мазкур уужжатнинг халцаро ууцуцнинг умумэътироф этилган цоидалари устунлигини тан олган уолда цабул цилингани цайд этилган булса [1], Меунат кодексининг 10-моддасида "Узбекистон Республикасининг халцаро шартномасида ёки Халцаро меунат ташкилотининг Узбекистон томонидан ратификация цилинган конвенциясида ходимлар учун меунат тугрисидаги цонунлар ёки бошца норматив уужжатларга нисбатан имтиёзли-роц цоидалар белгиланган булса, халцаро шартно-ма ёки конвенциянинг цоидалари цулланилиши, шунингдек, Узбекистон Республикаси халцаро шартномаларининг ёки Халцаро меунат ташкилотининг Узбекистон томонидан ратификация цилинган конвенциясининг цоидалари меунатга оид муносабатлар бевосита цонун уужжатлари билан тартибга солинмаган уолларда уам цулланили-ши мумкин"лиги белгиланган [2]. Шунга кура, меунатга оид халцаро шартномалар цоидалари Узбекистон уудудида тугридан-тугри амалда бу-лиши мумкин. Халцаро шартнома цоидаларининг ички цонунчилик таркибига киритилиши мазкур шартноманинг самарали амалга оширилиши учун уам ижобий, уам салбий оцибатларга эга булиши мумкин. ХМТ тарихида давлатларнинг у ёки бу конвенцияни ратификация цилган уолда узлари-нинг мазкур конвенцияни цуллаш буйича мажбу-риятлари бажарилган деб уисоблаган уоллар куп марта содир булган. ХМТнинг назорат органлари 1930 йиллардан бошлаб конвенцияларни самара-ли амалга ошириш учун ратификация цилишнинг узи етарли эмаслигини цайд этиб келишади.

Халцаро мех,нат стандартларининг ички ууцуц-ца таъсир курсатишининг иккинчи усули миллий цонунчилик уужжатларини халцаро меунат стан-дартларини уисобга олган уолда цабул цилишдир.

Узбекистон учун юридик мажбурий булган меунат масалалари буйича халцаро шартномалар цоидаларини узлаштириш амалиёти уам нисба-тан кенг тарцалган. Узбекистон цонунчилигида меунат соуасидаги муносабатлар буйича тартибга солинган куплаб масалалар халцаро уужжатларда уам акс этган. Уз навбатида, бундай ички норма-лар у ёки бу халцаро меунат стандартларини уи-собга олган уолда цабул цилинган. Бундан ташца-ри, миллий цонунчилик уужжатларининг у ёки бу тарзда талцин цилинишига нима таъсир цилгани-ни, ички сабабларми ёки меунат соуасидаги маз-

мунан ухшаш халцаро уужжатнинг мавжудлиги-ми, уар доим уам аниц белгилаш мумкин эмас

Мажбурий меунатга оид халцаро стандартлар-нинг Узбекистон Меунат кодексининг 7-модда-сидаги талцини халцаро шартномалар цоидалари-нинг миллий цонунчиликда цулланиш борасида юцорида билдирилган фикрнинг ёрцин намунаси-дир. Ушбу модда ХМТнинг бу масалага оид икки-та фундаментал конвенцияси: 1930 йилги Зурлаб ишлатиш ёки мажбурий меунат тугрисидаги 29 ва 1957 йилги Мажбурий меунатни тугатиш тугрисидаги 105-конвенцияларининг цоидаларига матн жиуатдан ухшаш, лекин уларнинг мазмунига ай-нан мувофиц эмас. Меунат кодексида мажбурий меунат тушунчасига таъриф бериш ва бундай меунат уисобланмайдиган истисноли уолатлар руйхатини белгилашда ушбу конвенциялар матни узлаштирилгани очиц куриниб турибди. Меунат кодексининг конвенциялар матнидан парча цилиб кучирилган 7-моддасидаги мажбурий меунатнинг таърифида мажбурий меунат "бирон-бир жазони цуллаш билан тахдид цилиш орцали (шу жумла-дан, меунат интизомини сацлаш воситаси тарица-сида) иш бажариш" [2] сифатида цабул цилинган.

ХМТ конвенциялари ва Узбекистон Республи-каси Меунат кодексида мажбурий меунат тацицла-надиган соуаларнинг цулланилиши уам узаро номувофиц уисобланади. Мажбурий меунатнинг меунат муносабатларига нисбатан цулланилиши борасида фарцларни кузатишимиз мумкин. Узбе-кистон Меунат кодексининг 7-моддасига асосан мажбурий меунат тацицланган булишига цара-май, ушбу кодекснинг меунат муносабатлари уи-собланмайдиган ууцуций муносабатларга нисба-тан цулланилиши масаласи савол тугдириши мумкин. Муаммо шундаки, мажбурий меунатни меунат цонунчилигининг тартибга солиш пред-метига кирувчи ууцуций муносабатлар сифатида бауолаш куп уолларда асосга эга эмас. Чунки бу уринда суз кишини унинг ихтиёрига зид равишда иш бажариш учун ноцонуний мажбурлаш уацида бормокда. Яъни Меунат кодексининг мазмунини чекланган уолда шарулайдиган булсак, мантицсиз уолат юзага келиши мумкин: меунатга мажбур-лаш Меунат кодексига асосан "мажбурий меунат" деб уисобланмаслиги мумкин, чунки шахс меунат муносабатларига киришмаган.

Зурлаб ишлатиш ёки мажбурий меунат тугри-сидаги 29-конвенция эса бундай уолатларда суз-

сиз ^улланилади, чунки ушбу конвенциянинг хеч бир моддасида унинг фа^ат мехнат шартномаси буйича юзага келадиган муносабатларга нисбатан тааллу^ли булиши тугрисида ^оида белгиланма-ган. Мажбурий мехнат тушунчаси ^улланилиши-да миллий ^онун ижодкорлари 29-конвенцияда-ги таърифни сезиларли даражада тахрир ^илган, бу эса мажбурий мехнатнинг ху^у^ий таърифи жиддий камчилик билан ^абул ^илинишига олиб келган. Миллий ^онун хужжатларида хал^аро стандартларда белгиланган мажбурий мехнат тушунчасидан "шахснинг уз хизматларини их-тиёрий равишда таклиф ^илмаслиги" элементи тушириб ^олдирилган. Мазкур элементнинг маж-бурий мехнат таърифига киритилмаслиги ушбу таърифни ху^у^ий жихатдан тугри тал^ин ^илиш имконини бермайди. ХМТ Экспертлар ^умита-сининг 2007 йилги умумий шархида хизматларини ихтиёрий равишда таклиф ^илмаслик ишчи-мигрантларнинг алдов, ёлгон ваъдалар ва хуж-жатларининг но^онуний ушлаб турилиши на-тижасида иш берувчининг ихтиёрида мажбуран ^олиши холатларида хам мавжудлиги таькидла-нади. Бундай харакатлар 29-конвенциянинг явдол бузилиши хисобланади, Мехнат кодексида кабул ^илинган мажбурий мехнат тушунчаси эса уларга нисбатан тааллу^ли булмайди.

Зурлаб ишлатиш ёки мажбурий мехнат тугри-сидаги 29-конвенциянинг 2-моддаси 2-бандида "зураки ёки мажбурий мехнат" сифатида бахо-ланмайдиган холатлар келтирилган булиб, улар-нинг руйхати Мехнат кодексининг 7-моддаси иккинчи ^исмида кузда тутилган холатлар билан деярли ухшаш. Аммо мазкур хужжатларнинг ^и-ёсий тахлили миллий ^онунчилик нормаларининг бу масалада сезиларли камчиликларга эга экани-ни курсатди.

Конвенциянинг 2-моддаси 2-банди "а" ки-чик бандига мувофщ, "мажбурий харбий хизмат тугрисидаги ^онунлар кучига кура талаб ^илина-диган ва ха^и^ий харбий тусдаги ишларга кулла-ниладиган хар ^андай иш ёки хизмат"[3. 189 б.] конвенциянинг ^улланиш доирасидан чи^арила-ди. Жужжат лойихасининг мухокамалари давоми-да турли мамлакатлар амалиётида мавжуд булган харбий хизматга буйсунадиган, аммо расман ^у-ролли кучлар таркибида булмаган шахсларнинг жамоатчилик ишларини бажаришга мажбур экани юзасидан низо келиб чи^ади. Соф харбий хусу-

сиятга эга ишларни 29-конвенциянинг ^улланиш доирасидан истисно ^илишдан ма^сад харбий хизматга ча^ирилувчиларни жамоавий ишларга жалб ^илишнинг олдини олишга ^аратилган эди.

Кейинчалик ХМТнинг 1957 йилги Мажбурий мехнатни тугатиш тугрисидаги 105-конвенция-сининг 1-моддасига асосан и^тисодий таравдиёт эхтиёжлари учун иш кучини сафарбар этиш ^атьи-ян та^и^ланади. Хдр ^андай мажбурий харбий хизмат мавжудлигининг асосий сабаби миллий мудофаа зарурати эканлиги ХМТнинг Конвенция ва тавсияларни ^уллаш буйича экспертлар ^умитаси (Экспертлар ^умитаси) томонидан ^айд этилади, аммо жамоавий ишларни бажариш учун мажбурий булган хизмат мажбуриятлари юза-сидан бундай асослантиришлар мавжуд эмасди. Мажбурий харбий хизматда мажбурий мехнат-ни ^уллаш буйича истиснолар мавжуд булса-да, бундай истиснолар харбий хизматдаги фу^аровий хизматчилар учун тааллу^ли булмайди. Бу маса-ла ХМТнинг Экспертлар ^умитаси томонидан хо-димнинг иш жойини эркин танлаш ху^у^и билан богли^ равишда бир неча бора куриб чи^илган. Экспертларнинг таъкидлашича, ю^орида кел-тирилган холатлар куролли кучларга ихтиёрий равишда кирганларнинг "хизматни муайян бир о^илона муддатдан кейин ёки о^илона муддат тугрисида огохлантириш йули билан тарк этиш ху^у^и" рад ^илиниши лозимлигини о^лаш учун фойдаланилмаслиги лозим [4. 192 б.].

Худди шу мазмундаги норма Мехнат кодекси-нинг 7-моддасида ^уйидагича ^айд этилган: "харбий ёки му^обил хизмат тугрисидаги ^онунлар асосида бажарилиши лозим булган ишлар мажбу-рий мехнат деб хисобланмайди" [2].

Ушбу икки холатда ажралиб турган маса-ла, яьни 29-конвенцияда келтирилган "ха^и^ий харбий тусдаги ишлар"нинг мазмунига миллий ^онунчилик хужжатлари, хусусан, Узбекистан Республикасининг 2002 йилда кабул ^илинган "Умумий харбий мажбурият ва харбий хизмат тугрисида"ги ^онунида хам, харбий хизматни уташ тартибига оид бош^а ^онун хужжатларида хам ху^у^ий бахо берилмаган. Хусусан, мазкур конуннинг 4-моддасида харбий хизмат Узбекис-тон Республикаси фу^ароларининг Куролли Кучлар сафида умумий харбий мажбуриятни ба-жариш борасидаги давлат хизматининг алохида тури сифатида белгиланган [5]. Ушбу таьриф-

дан айнан цандай ишлар уациций уарбий тусдаги ишлар сирасига киришини аницлаш мумкин эмас. Мазкур конвенция Узбекистон Республикаси томонидан ратификация цилингани ва унинг та-лабларини бажариш миллий ууцуц тизими субъ-ектлари учун мажбурий экани нуцтаи назаридан келиб чицсак, цонун уужжатларида унинг мазму-нини аницлаштириш, уарбий ёки муцобил хизмат тугрисидаги цонунлар асосида бажарилиши ло-зим булган "уациций уарбий тусдаги ишлар"нинг руйхатини цатъий белгилаш лозим булади. Акс уолда уарбий хизматни утовчи фуцароларнинг ууцуц ва цонуний манфаатларини бузиш уолат-ларига ууцуцни цуллаш амалиётида уаццоний ууцуций бауо бериш мураккаблашади. Хдрбий хизматчи томонидан уарбий тузилма командири-нинг буйруцларини бажариш унинг мажбурияти уисобланади, бундан фацат бошиданоц цонунга зид булган буйруцларни бажариш мустасно уисоб-ланади. Агар уарбий хизматчи уарбий хусусиятга эга булмаган ишларга, масалан, бино цурилиши-га жалб этилганда командирнинг буйруцларини бажаришдан буйин товлашини тасаввур цилиш цийин. ХМТнинг Мажбурий меунат тугрисидаги 29-конвенциясига мувофиц эса уарбий хизматчи-ларнинг бундай ишларга жалб цилиниши мажбу-рий меунатни истисно циладиган уолатлар доира-сига кирмайди.

Шунингдек, 29-конвенциянинг уаракат дои-расидан чицариладиган истисно уолатлардан яна бири унинг 2-моддаси 2-банди "е" кичик бандида белгиланган. Унга кура, "жамоанинг майда хиз-матларини, яъни жамоанинг бевосита фойдаси учун шу жамоа аъзолари томонидан бажарилади-ган ва шу туфайли жамоа аъзоларининг одатдаги фуцаролик бурчлари деб уисобланиши мумкин булган ишларни, фацат ушбу жамоа аъзолари ёки унинг бевосита вакиллари шу ишларнинг мацсад-га мувофицлиги буйича маслауатлашиш ууцуцига эга булиши шарти билан"[3] бажариш мажбурий меунат сифатида бауоланмайди. ХМТнинг Экс-пертлар цумитаси ушбу истиснонинг чегарала-рини белгилайдиган мезонларни урнатди. Би-ринчидан, хизматлар авваламбор техник хизмат курсатиш буйича ишларга тааллуцли ва истисно уолларда ушбу жамоа аъзоларининг ижтимоий шароитларини яхшилашга мулжалланган бино-ларни таъмирлаш учун зарур булган иккинчи да-ражали хизматлардан иборат булиши керак. Ик-

кинчидан, хизматлар коммунал соуага тегишли булиши ва жамоанинг бевосита манфаатларига жавоб бериши керак. Учинчидан, жамоанинг ва-киллари билан амалга оширилиши суралаётган хизматларнинг зарурлиги юзасидан масалауатла-шилиши лозим [4. 192 б.].

Миллий цонунчиликда "жамоанинг майда хизматлари" тушунчасига таърифнинг мавжуд эмаслиги бундай турдаги ишларга фуцароларни жалб цилиш уларнинг меунат ууцуцлари бузи-лишига олиб келиши мумкинлигини инобатга олиб, мазкур масалага ууцуций бауо бериш уамда фуцароларни бундай турдаги ишларга жалб ци-лиш тартибини цонун уужжатларида, хусусан, "Ауоли бандлиги тугрисида'ги цонунга тегишли цушимчалар киритиш орцали мустаукамлаш ло-зим. Бунда ХМТ Экспертлар цумитаси томонидан белгиланган мезонларни инобатга олиш мацсадга мувофицдир.

Шунингдек, 29-конвенциянинг уаракат дои-расидан истисно цилинган яна бир уолат унинг 2-модда 2-банди "d" кичик бандида мустаукам-ланган булиб, унга асосан, "фавцулодда уолатлар шароитида, [...] хавф остига цуядиган ёки цуйиши мумкин булган вазиятлар шароитида талаб цили-надиган уар цандай иш ёки хизматни" [3] бажариш мажбурий меунат уисобланмайди. Фавцу-лодда уолатлар (ёки форс-мажор) тушунчаси тусатдан, олдиндан билиб булмайдиган, зудлик билан царши чоралар куришни талаб циладиган уодисага тегишлидир. Бундай шароитда иш бажа-ришга талаб цилиш ууцуци уациций хавф тугдира-ётган фавцулодда уолатлар билан чегараланиши, мажбурий бажариладиган ишнинг давомийлиги ва уажми, шунингдек, унинг мацсадлари юзага келган уолатнинг эутиёжларига мувофиц тарзда чекланиши цатъий талаб цилинади.

ХМТ 29-конвенцияси 2-моддасида мажбу-рий меунат уисобланмайдиган ишларнинг ту-гал ва цатъий руйхати белгиланган булиб, ушбу руйхатда кузда тутилмаган истисноларни мил-лий цонун уужжатларида белгилаш мумкин эмас. Шунга кура, Узбекистон Республикаси Меунат кодексида мажбурий меунат деб уисобланмай-диган уолатлар сирасига киритилган ишларнинг руйхатида "цонунда назарда тутилган бошца уол-ларда бажарилиши лозим булган ишлар"нинг белгиланиши халцаро стандартлар талабларига номувофицдир. Шу сабабли Меунат кодексининг

7-моддаси иккинчи кисмини ХМТ 29-конвенция-си 2-моддаси 2-бандида белгиланган истисноли холатлар билан узаро мувофиклаштириш, миллий конунчиликда белгиланган мажбурий мехнат кул-ланилмайдиган истисноли холатлар жумласига "мамлакат фукароларининг одатдаги фукаролик бурчларининг бир кисмини ташкил киладиган хар кандай иш ёки хизмат" ва "жамоанинг майда хизматларини, яьни жамоанинг бевосита фойдаси учун шу жамоа аьзолари томонидан бажарилади-ган ва шу туфайли жамоа аьзоларининг одатдаги фукаролик бурчлари деб хисобланиши мумкин булган ишлар"ни киритиш хукукни куллаш ама-лиётида юзага келиши мумкин булган муаммоли вазиятларга тугри хукукий бахо бериш имконини яратади.

ХМТнинг 1930 йилги Мехнатга билвосита мажбурлаш тугрисидаги 35- тавсияси хозирги кун-га кадар долзарб хужжат хисобланади. 35-тавсия-нинг III кисмига кура, "иш кучининг ишнинг бир туридан иккинчи турига ёки бир худуддан иккинчи худудга ихтиёрий утишини хар кандай чеклашлардан, яьни мехнаткашларни хужалик-нинг муайян тармокларига ёки муайян худудларда ишга киришига мажбурловчи билвосита окибат-ларга олиб келиши мумкин булган чеклашлардан воз кечиш максадга мувофикдир" [6]. Узбекис-тондаги "доимий ва вактинча яшаш жойи буйича руйхатга олиш" институти мамлакат фукаролари-нинг бошка минтакага яшаш ёки ишлаш учун кел-ганда хабардор этиш тартибини назарда тутади. Аммо бундай руйхатга олиш фукароларга нисба-тан уларнинг мажбурияти сифатида кулланилади. Яшаш жойи буйича руйхатга олиш собик совет давридан колган прописка тизимининг асорати булиб, собик СССР фукаролари маьмурий орган-ларнинг рухсатисиз хатто мамлакат ичкарисида хам харакатланиш эркинлиги хукукига эга бу-лишмаган.

Узбекистон Мехнат кодексининг 6-модда-сида белгиланишича, "Барча фукаролар мехнат хукукларига эга булиш ва улардан фойдаланишда тенг имкониятларга эгадир. Жинси, ёши, ирки, миллати, тили, ижтимоий келиб чикиши, мулкий холати ва мансаб мавкеи, динга булган муноса-бати, эьтикоди, жамоат бирлашмаларига мансуб-лиги, шунингдек, ходимларнинг ишчанлик ко-билиятларига ва улар мехнатининг натижалари-га алокадор булмаган бошка жихатларига караб

мехнатга оид муносабатлар сохасида хар кандай чеклашларга ёки имтиёзлар белгилашга йул ку-йилмайди ва булар камситиш деб хисобланади" [2]. Мехнат конунчилигида белгиланган мехнат муносабатлари сохасига оид хар кандай чеклашлар деганда конунчилик бевосита ва билвосита че-кловларни назарда тутади. Яшаш жойи буйича руйхатга куйиш институти эса мехнат муноса-батлари борасида билвосита чеклашни келтириб чикаради ва камситишнинг мезонларидан бирига тааллукли хисобланади. Буни мазкур мезон буй-ича ишга кабул килишни рад килиш амалиёти кенг таркалганидан куриш мумкин. Узбекис-тон минтакаларининг иктисодий ривожланиш да-ражалари бир-биридан сезиларли фарк килади. Ички мехнат миграциясини хар кандай воситалар билан, шу жумладан, руйхатга куйиш институти оркали тийиб туриш ишчиларни узларининг яшаб турган минтакаларида мехнат килишга билвосита мажбур килган холда ХМТнинг 35-тавсияси талаб-ларига зиддир. Бундан ташкари, мазкур институт мехнаткашларнинг мобиллигини сусайтирган холда бандликни куллаб-кувватлаш буйича чора-ларнинг мазмун-мохиятига карши самара беради. Шунингдек, у мамлакатимизнинг турли минтака-ларида иш хаки даражаси кескин табакаланиши-нинг сакланиб колишига олиб келади.

29-конвенциянинг асосий талаби, конвенциянинг 1-моддаси 1-бандида кузда тутилганидек, хужжатни ратификация килган давлатлар "зураки ёки мажбурий мехнатни куллашнинг барча шакл-ларини имкон кадар киска муддатда бекор килиш мажбуриятини уз зиммасига олиши" шартлиги хисобланади. Давлатларнинг узлари мажбурий мехнатни талаб хам килмаслиги, бундай амалиёт содир этилиши холатларига эса токат хам килмас-лиги лозим. Бу эса, Л.Томаснинг эьтирофича, "дав-латларга тийилиш мажбуриятини хамда харакат килиш мажбуриятини юклайди" [4. 192 б.]. Маж-бурий мехнатни куллашга имконият берадиган ёки бундай амалиётни кузда тутадиган барча ко-нунлар, конунчилик ёки маьмурий хужжатлар, ху-сусий шахсларга ёки давлат хизматчиларига таал-лукли булишидан катьи назар, бекор килиниши лозим.

Бундан ташкари, давлатлар мажбурий мехнат-нинг кулланиш холатини жиноят сифатида жа-золаши шарт ва тайинланадиган жазо чоралари етарли булиши ва катьий бажарилиши лозим.

Амалиётда етарли санкцияларнинг мавжуд эмас-лиги мажбурий меунатни самарали тарзда туга-тишга асосий тусицлардан бири булмоцда. ХМТ-нинг урганишлари ва тадцицотлари курсатишича [7], мажбурий меунат купгина давлатларда жи-ноят сифатида эътироф этилса-да, у деярли жа-золанмасдан цолмоцда. Конунга мувофиц таъциб цилинган уолларда уам цулланиладиган санкция-лар содир этилган жиноятнинг огирлиги билан таццослаганда одатда катта эмас. Бугунги кунда, асосан, хусусий шахслар ва корхоналар давлат ва ууцуцни мууофаза цилиш органлари томони-дан жазоланмай цолган уолда мажбурий меунат амалиётидан фойдаланишмоцда. Шунга царамай, давлат ва унинг органлари мажбурий меунатнинг барча шакллари олдини олиш, тугатиш ва улар учун жазо чораларини цуллаш юзасидан жавоб-гар уисобланади.

Узбекистон Конституциясининг 37-модда-сида суд уукми билан тайинланган жазони уташ тартибидан ёки цонунда курсатилган бошца уол-лардан ташцари мажбурий меунат тацицланиши [1] цатъий белгиланган. Шунингдек, 2020 йил 22 январда цабул цилинган "Узбекистон Республи-касининг айрим цонун уужжатларига узгартиш ва цушимчалар киритиш тугрисида'ги цонунга асо-сан, Жиноят кодекси ва Маъмурий жавобгарлик тугрисидаги кодексга меунатга маъмурий тарзда мажбурланганлик учун тегишлича жиноий ва маъмурий жавобгарликни белгилашга оид узгар-тиш ва цушимчалар киритилди [8]. Мазкур уо-латлар мажбурий меунат амалиётини тугатишга оид халцаро стандартларни миллий цонунчилик-да цатъият билан жорий цилиш борасидаги саъй-уаракатлардан далолат беради.

Шу билан бирга, Узбекистон Республикаси-нинг жиноят ва маъмурий жавобгарлик тугри-сидаги цонунчилигида белгиланган мажбурий меунат цулланганлиги учун жавобгарликка оид нормалар мажбурий меунатни тугатиш буйича халцаро стандартлар цоидаларини тулацонли акс эттирмайди.

Мажбурий меунатга царши саъй-уаракатлар-нинг асоси уисобланувчи мууим принцип сифати-да мазкур амалиёт жиддий жиноят сифатида бауо-ланиши лозимлигига эътибор царатилиши керак. 29-конвенциянинг 25-моддасига кура, "мажбурий ёки зураки меунатга ноцонуний мажбурлаш жи-ноят тартибида таъциб цилиниши лозим уамда

ХМТнинг мазкур конвенцияни ратификация цил-ган уар бир аъзоси цонунда белгиланган санкция-нинг уациций самарасини ва унга цатъий риоя ци-линишини таъминлашга мажбур". Яъни меунатга ноцонуний мажбурлаш жиноят сифатида жазога тортилиши уамда аъзо давлатлар цонунчиликда белгиланган жазоларни уацицатан уам етарли да-ражада булишини ва цатъий тарзда бажарилиши-ни таъминлашлари шарт.

Узбекистон Республикаси цонунчилигида мажбурий меунат уолатлари учун жавобгарлик масалалари Маъмурий жавобгарлик тугрисидаги кодекснинг 51-моддасида ва Жиноят кодексининг 1482-моддасида мустаукамланган булиб, мазкур моддаларнинг диспозиция цисми цуйидагича баён цилинган: "меунатга бирон-бир шаклда маъмурий тарзда мажбурлаш, бундан цонунда назарда ту-тилган уоллар мустасно". Мазкур цонун уужжат-ларига асосан бундай уолатлар учун тегишлича маъмурий ва жиноий жавобгарлик белгиланган.

Агар Узбекистон Конституцияси, Меунат кодекси ва "Ауоли бандлиги тугрисида"ги цонуни-да мажбурий меунатнинг тацицланиши принципи кенг маънода талцин цилинган булса, Жиноят кодексининг 1482-моддаси ва Маъмурий жавобгарлик тугрисидаги кодекснинг 51-моддасида фацатгина "маъмурий тарзда мажбурлаш" уацида суз юритилмоцда. Тадцицотчи У. Абдураумонов-нинг жиноят ва маъмурий жавобгарлик тугрисидаги цонунчиликда цулланилган цоидалар маж-бурий меунат тушунчасининг барча жиуатларини цамраб олмаслиги [9. Б. 66] юзасидан билдирган фикрига тулиц цушилган уолда, мажбурий меунат цулланилгани учун нафацат маъмурий органлар ва мансабдор шахсларнинг, балки мазкур ама-лиётдан фойдаланадиган уар цандай жисмоний ва юридик шахсларнинг жавобгарлигини цонун уужжатларида кузда тутиш халцаро стандартлар талабларига мувофиц булишини таъкидлаш ло-зим. Бу уринда мажбурий меунат цулланиладиган ицтисодиёт соуалари нафацат расман тан олин-ган соуалар билан, балки норасмий ицтисодиёт соуалари билан цамраб олинишига уам алоуида эътибор царатилиши шарт. Чунки айнан норасмий ицтисодий фаолиятда мажбурий меунатнинг цул-ланилиши жудаям кенг тарцалган уолатдир.

Куриниб турибдики, мамлакатимиз цонун-чилигида мажбурий меунатга фацат маъмурий тарзда жалб цилинганлик учун жавобгарлик бел-

гиланган. Бу эса мажбурий мех,нат куринишла-ри сифатида бахоланадиган аксарият холатлар учун жавобгарликни белгилашда бушликларни юзага келтириши мумкин. Амалиётда мажбурий мехратдан фойдаланиш холатлари маъмурий таъ-сир курсатиш ваколатига эга булмаган шахслар томонидан хам содир этилиши мумкинлигини инобатга олиш лозим.

Шу сабабли Жиноят кодексининг 1482-мод-даси ва Маъмурий жавобгарлик тугрисидаги кодекснинг 51-моддаси диспозициясидан "маъмурий тарзда" сузларини чикариб ташлаш мажбурий мехнатни куллайдиган хар кандай шахсни тегишлича жиноий ва маъмурий жавобгарликка тортишга имкон беради.

Мажбурий мехнатни тугатишга оид халкаро стандартлар ва миллий конунчиликка оид айрим жихатларнинг киёсий тахлили асосида куйидаги хулосалар килинади.

Биринчидан, Узбекистан Республикасининг мехнат муносабатларига оид конунчилигида халкаро хукук нормаларининг ички хукук нор-маларидан устуворлиги принципи мустахкам-ланган булиб, Узбекистон Республикаси халкаро шартномаларининг ёки Халкаро мехнат ташкило-тининг Узбекистон томонидан ратификация ки-линган конвенциясининг коидалари мехнатга оид муносабатлар бевосита конун хужжатлари билан тартибга солинмаган холларда хам кулланилиши мумкинлиги белгиланган.

Иккинчидан, миллий конунчиликда мажбу-рий мехнатга тегишли коидаларни белгилашда ХМТнинг иккита фундаментал конвенцияси - 1930 йилги Зурлаб ишлатиш ёки мажбурий мехнат тугрисидаги 29 ва 1957 йилги Мажбурий мехнатни тугатиш тугрисидаги 105-конвенция-лари матнидан сезиларли камчиликлар билан, тахрир килинган холда кучирилганини кузатиш мумкин, яъни миллий конунчилик ва халкаро стандартлар куп холларда мувофик эмас.

Учинчидан, ХМТ конвенциялари ва Узбекис-тон Республикаси Мехнат кодексида мажбурий мехнат такикланадиган сохаларнинг кулланили-ши хам узаро номувофикдир. Мажбурий мехнат-нинг мехнат муносабатларига нисбатан куллани-лиши борасида фаркларни кузатишимиз мумкин. Узбекистон Республикаси Мехнат кодексининг 7-моддасига асосан мажбурий мехнат такиклан-ган булишига карамай, ушбу кодекснинг мехнат

муносабатлари хисобланмайдиган хукукий муно-сабатларга нисбатан кулланилиши масаласи савол тугдириши мумкин. Муаммо шундаки, мажбурий мехнатни мехнат конунчилигининг тартибга со-лиш предметига кирувчи хукукий муносабатлар сифатида бахолаш куп холларда асосга эга эмас.

Узбекистон Республикаси конунчилигини та-комиллаштириш юзасидан куйидаги таклифлар билдирилади:

1. Мажбурий мехнат тушунчасининг кулла-нилишида миллий конун ижодкорлари 29-кон-венциядаги таърифни сезиларли даражада тахрир килган, бу эса мажбурий мехнатнинг хукукий таъ-рифи жиддий камчилик билан кабул килинишига олиб келган. Миллий конун хужжатларида халка-ро стандартларда белгиланган мажбурий мехнат тушунчасидан "шахснинг уз хизматларини их-тиёрий равишда таклиф килмаслиги" элемен-ти тушириб колдирилган. Мазкур элементнинг мажбурий мехнат таърифига киритилмаслиги ушбу таърифни хукукий жихатдан тугри талкин килиш имконини бермайди. Шу муносабат билан Мехнат кодексининг 7-моддаси биринчи кисмини куйидаги тахрирда баён килиш таклиф этилади:

"Мажбурий мехнат, яъни уз хизматларини ихтиёрий равишда таклиф этмаган хар кандай шахсни хар кандай жазолаш билан тахдид килиш оркали хар кандай иш ёки хизматни бажаришга мажбурлаш такикланади".

2. Мехнат кодексининг 7-моддаси иккинчи кисми иккинчи хатбошисини куйидаги тахрирда баён килиш: "харбий ёки мукобил хизмат тугри-сидаги конунлар асосида талаб килинадиган ва хакикий харбий тусдаги ишларга кулланиладиган хар кандай иш ёки хизмат". Шунингдек, Узбекистон Республикасининг "Умумий харбий мажбу-рият ва харбий хизмат тугрисида"ги конунида "хакикий харбий тусдаги ишлар"нинг руйхатини катъий белгилаш максадга мувофик.

3. ХМТнинг 29-конвенцияси 2-моддасида мажбурий мехнат хисобланмайдиган ишлар-нинг тугал ва катъий руйхати белгиланган. Ушбу руйхатда кузда тутилмаган истисноларни мил-лий конун хужжатларида белгилаш мумкин эмас. Шунга кура, Мехнат кодексининг 7-моддаси иккинчи кисми бешинчи хатбошисини чикариб ташлаш таклиф этилади. Шунингдек, Мехнат кодексининг 7-моддаси иккинчи кисмини ХМТ 29-конвенцияси 2-моддаси 2-бандида белгиланган

истисноли уолатлар билан узаро мувофицлашти-риш, миллий цонунчиликда белгиланган маж-бурий меунат цулланилмайдиган истисноли уо-латлар жумласига "мамлакат фуцароларининг одатдаги фуцаролик бурчларининг бир цисмини ташкил циладиган уар цандай иш ёки хизмат" ва "жамоанинг майда хизматлари" каби уолатларни киритиш мацсадга мувофиц.

4. ХМТнинг 1930 йилги Меунатга билвосита мажбурлаш тугрисидаги 35- тавсиясини инобат-га олган уолда Узбекистон Республикаси цонун-чилигида мавжуд булган "доимий ва вацтинча

руйхатга цуйиш" институтини эркин меунат му-носабатларини билвосита чекловчи восита сифа-тида халцаро стандартлар ва хорижий мамлакат-лар тажрибасини инобатга олиб цайтадан куриб чициш мацсадга мувофиц.

5. Узбекистон Республикаси Жиноят кодек-сининг 1482-моддаси ва Маъмурий жавобгарлик тугрисидаги кодексининг 51-моддаси диспози-циясидан "маъмурий тарзда" сузларини чицариб ташлаш мажбурий меунатни цуллайдиган уар цандай шахснинг тегишлича жиноий ва маъмурий жавобгарликка тортилишига имкон беради.

Фойдаланилган адабиётлар руйхати

1. Узбекистон Республикаси Конституцияси https://lex.uz/docs/20596

2. Узбекистон Республикаси Меунат кодекси https://lex.uz/docs/142859

3. Зураки ёки мажбурий меунат тугрисидаги 29-конвенция// Инсон ууцуцлари буйича халцаро шартномалар: туплам. - Тошкент: "Адолат", 2004, - 189 б.

4. Thomas L. Steps to Compliance with International Labour Standards. The International Labour Organization (ILO) and the Abolition of Forced Labour. 1й Edition 2011. VS Verlag für Sozialwissenschaften | Springer Fachmedien Wiesbaden GmbH. 2011, - P. 192.

5. Узбекистон Республикасининг "Умумий уарбий мажбурият ва уарбий хизмат тугрисида"ги цо-нуни https://lex.uz/docs/78717

6. Рекомендация МОТ о косвенном принуждении к труду (№35) https://www.ilo.org/wcmsp5/groups/ public/—ed_norm/—normes/documents/normativein&rument/wcms_r035_ru.htm

7. Доклад IV (1). Активизировать действия, чтобы положить конец принудительному труду. Четвертый пункт повестки дня. Международная конференция труда. 103-я сессия, 2014 г. Международное бюро труда. Женева. https://www.ilo.org/wcmsp5/groups/public/—ed_norm/—relconf/documents/ meetingdocument/wcms_218225.pdf

8. "Узбекистон Республикасининг айрим цонун уужжатларига узгартиш ва цушимчалар киритиш тугрисида"ги цонун https://lex.uz/docs/4708436

9. Понятие принудительного труда: международные стандарты и законодательство Республики Узбекистан. Узбекистон Республикаси Бош прокуратураси ахборотномаси. 2 (42), 2020, С.66

10. Hakimov R.R. Development of the legal framework of parliamentary control in Uzbeki^an: the main provisions of the law» On parliamentary control //International Journal for Social Studies. - 2016. - Т. 2. -№. 9. - С. 34-39.

11. Musaev, B., 2017. The importance and pecularity of legal regimes applying to the subjects of labour relations in international private law. Review of law sciences, 1(1), p.16.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.