Научная статья на тему 'ХОРИЖИЙ ДАВЛАТЛАРДА ВОЯГА ЕТМАГАНЛАРНИНГ ЖИНОЯТЛАРИ ҲАҚИДАГИ ИШЛАРНИ ЮРИТИШ (ҚИЁСИЙҲУҚУҚИЙ ТАҲЛИЛ)'

ХОРИЖИЙ ДАВЛАТЛАРДА ВОЯГА ЕТМАГАНЛАРНИНГ ЖИНОЯТЛАРИ ҲАҚИДАГИ ИШЛАРНИ ЮРИТИШ (ҚИЁСИЙҲУҚУҚИЙ ТАҲЛИЛ) Текст научной статьи по специальности «Науки о Земле и смежные экологические науки»

287
56
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
жиноят / ҳуқуқ / вояга етмаганлар / нормалар / қонун

Аннотация научной статьи по наукам о Земле и смежным экологическим наукам, автор научной работы — Малик Муротович Бобоев

Мазкур мақолада хорижий давлатларда вояга етмаганларнинг жиноятлари ҳақидаги ишларни юритиш (қиѐсий-ҳуқуқий таҳлил) асосида кўриб чиқилади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ХОРИЖИЙ ДАВЛАТЛАРДА ВОЯГА ЕТМАГАНЛАРНИНГ ЖИНОЯТЛАРИ ҲАҚИДАГИ ИШЛАРНИ ЮРИТИШ (ҚИЁСИЙҲУҚУҚИЙ ТАҲЛИЛ)»

ХОРИЖИЙ ДАВЛАТЛАРДА ВОЯГА ЕТМАГАНЛАРНИНГ

ЖИНОЯТЛАРИ ХДКВДАГИ ИШЛАРНИ ЮРИТИШ (КИЁСИЙ-

ХУКУКИЙ ТАХДИЛ)

Малик Муротович Бобоев

Узбекистан Республикаси Судьялар олий кенгаши хузуридаги Судьялар олий мактаби Жиноят хукукий йуналиши тингловчиси

АННОТАЦИЯ

Мазкур маколада хорижий давлатларда вояга етмаганларнинг жиноятлари хакидаги ишларни юритиш (киёсий-хукукий тахлил) асосида куриб чикилади.

Калит сузлар: жиноят, хукук, вояга етмаганлар, нормалар, конун.

КИРИШ

Бизга маълумки, вояга етмаганларнинг жиноят ишларини юритиш буйича тавсиявий хусусиятга эга халкаро-хукукий нормалар мавжуд.

Пекин коидаларида инсон хукукларини химоя килишга оид халкаро-хукукий хужжатларнинг (Инсон хукуклари умумжахон декларацияси, Фукаролик ва сиёсий хукуклар тугрисидаги халкаро пакт, Инсон хукуклари ва эркинликларини химоя килиш буйича Европа конвенцияси) ушбу масалага доир умумий коидалар акс эттирилган булиб, вояга етмаганлар жиноятларининг олдини олишда ёшларга муносиб турмуш шароитини яратиш ва уларнинг тарбиясида мухим урин тутиши таъкидланган.

АДАБИЁТЛАР ТАХДИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Ушбу коидаларда вояга етмаганларнинг жиноят ишларини юритиш хар бир давлатнинг миллий жиноят процессининг бир кисми булиб, унда барча вояга етмаганларнинг ижтимоий тенглигини таъминлаш, ёшларни химоя килиш ва жамиятда тартибни саклаш вазифалари биргаликда хал килиниши курсатилган. Пекин коидалари турли хукук тизимларини хисобга олиб ишлаб чикилган, шу билан бирга, унда вояга етмаган хукукбузарлар билан муомала килишнинг минимал стандартлари, жиноий жавобгарликка тортиш ёши жуда хам кичик булмаслиги кераклиги белгиланган. Ушбу коидаларда вояга етмаганларга нисбатан жиноят ишларини юритиш максади сифатида: вояга етмаганларнинг муносиб

April, 2022

393

келажагини таъминлаш; таъсир чораларининг вояга етмаганларнинг шахсий хусусиятлари ва содир этилган килмишнинг ижтимоий хавфлилик даражасига мослиги; вояга етмаганларга нисбатан жазо чораларини куллашнинг чекланиши кабилар киради. Мазкур коидаларга кура, вояга етмаганларга нисбатан жиноят ишини юритаётган шахслар махсус малакага эга булиши керак хамда бундай жиноят ишларини куришга ихтисослаштирилган судлар тузилиши максадга мувофикдир. Жиноят ишларини юритиш вояга етмаганларнинг конуний манфаатларига жавоб бериши хамда тез фурсатларда олиб борилиши, улар суд мухокамасида катнашиб, уз курсатмаларини очик баён килиш хукукига эга булиши керак.

Бундай тоифадаги шахсларнинг жиноят ишлари буйича махфийлик (ишни ёпик суд мажлисида курилиши) таъминланиши шарт. Зарурат булмаган холда вояга етмаганларнинг жиноятларига оид маълумотлар ошкор килиниши мумкин эмас. Пекин коидаларида суд мухокамасида вояга етмаганларнинг ишлари буйича махфийлик сакланиши коидасини мажбурий универсал принцип сифатида жиноят процессининг вояга етмаганларга оид барча боскичларига жорий килишга уринишлар мавжуд. Шунингдек, мазкур коидалар вояга етмаганларга нисбатан жиноят ишини судга кадар юритиш боскичларида тугатиш имкониятини кузда тутади (унинг асосий шарти вояга етмаганнинг ихтиёрий розилигидир). Жиноят ишини тугатиш масаласини хал килишда вояга етмаганга нисбатан хеч кандай таъсирнинг булишига йул куйилмайди, улим жазоси ва жисмоний азоб берадиган жазонинг кулланиши такикланади. Озодлигини чеклаш эса минимал даражага туширилиши керак. Озодликдан махрум килишда вояга етмаганни бирор-бир муассасага жойлаштириш хар доим сунгги чора сифатида кулланиши кераклиги таъкидланади.

Энди баъзи давлатларнинг бу сохадаги амалиёти билан танишамиз. Россия Федерациясининг "Ёшлар ва болалар жамоат бирлашмаларини куллаб-кувватлаш тугрисида"ги федерал конуннинг 4-моддасига кура ёшлар жамоат бирлашмаси деб топиш учун унинг иштирокчиларининг ёши 30 ёшгача деб белгиланган. Ушбу моддадан куриниб турибдики биз урганишга харакат килинаётган "ёшлар", "болалар" категориясига Россия Федерациясининг конунчилигида 18 ёшдан 30 ёшгача булган фукаролар киритилган. 18 ёшгача булганлар эса болалар каторига киритилган. Беларусь Республикасининг конунчилигида хам "ёшлар" тушунчасига таъриф берилган. 1992 йил 24 апрелда кабул килинган "Давлат ёшлар сиёсатининг бошлангич асослари тугрисида"ги конунда

April, 2022

394

"ёшлар" деганда 18 ёшдан 31 ёшгача булган фукаролар назарда тутилган. Яна ушбу конунда давлатнинг ёшлар сиёсати субъектлари курсатиб утилган булиб, унга куйидагилар киритилган:

31 ёшгача булган ёшлар;

Ёш оилалар(тарафлардан бири 31 ёшгача булиши лозим);

Ёшлар жамоат бирлашмалари.

Бундан ташкари, Беларусь Республикаси ва Россия Федерацияси уртасида 1995 йил 30 июнда узаро келишув имзоланган булиб, унда ёшлар ва болалар сиёсатини хамкорликда олиб бориш тугрисида нормалар белгиланган.

Болалар хукукларини таъминлашда хатто баъзи давлатларда болалар омбудсмани мавжуддир. Болалар хукуклари буйича омбудсман ёки вакил институти биринчи булиб, 1982 йил Норвегияда таъсис этилган. Хрзирда бола хукуклари буйича Омбудсман Европа (Австрия, Бельгия, ГФР, Дания, Исландия, Испания, Литва, Люксембург, Норвегия, Финландия ва Швеция) ва Лотин Америкаси (Гватемала, Колумбия, Коста-Рика, Перу) хамда Канада, Исроил, Янги Зеландия каби давлатларда мавжуд. Ушбу давлатларнинг аксариятида ушбу институт парламент билан хамкорликда болалар хукукларини химоя килишга каратилган халкаро конвенция ва декларацияларни миллий конунчиликка имплементация килишади. Шунингдек, миллий конунчиликда болалар хукукларини таъминланишини назорат килиб боради ва керакли хужжатларни кабул килади.

Швеция парламентида "Болалар ва ёшлар омбудсмани" ташкил этилган булиб, у асосан давлатнинг ёшлар хукукларига оид конунларни назорат килади ва ёшлар сиёсатининг умумий ахволи тугрисида парламентга хисобот беради. 2000 йил 25 майда Литва Сеймида "Бола хукукларини химоялаш буйича назоратчи" ташкил этилган булиб, унинг асосий вазифаси болалар ва ёшлар хукукларини химоя килиш хисобланади.

Узбекистон Республикасининг "Бола хукукларининг кафолатлари тугрисида"ги конунида хам болалар хукукларини химоя килувчи омбудсман тугрисида айтиб утилган. Бу норма бизнинг давлат кай даражада демократлаштириш йулида кетаётганини курсатади.

Европа ва Лотин Америкаси мамлакатлари бола ёки усмирнинг суд тизими билан кераксиз алокаларига йул куймаслик учун амалий хамда асосли услубларни изламокда. Бу айникса биринчи марта айбланаётган ва майда хукукбузарликларни содир этганларга тааллуклидир. Мукобил санкциялар бундай хукукбузарлик

April, 2022

395

ишларини судда эмас, балки бошка орган томонидан куриб чикиш кераклигини кузда тутади. Бизнинг фикримизча, энг оддий мукобил чора - бу хукукбузар тугрисида профилактика инспекторини огох этишдир.

Бундай вазиятда профилактика инспектори мустакил равишда ёки боланинг оиласи ва ижтимоий ходим билан маслахатлашганидан сунг унга расмий айблов куймасликка карор килади ва болани унинг килмишлари окибатларидан саклаш хамда кейинги сафар бундай ишлар суд билан тугаши хакида тушунча беради.

Вояга етмаганлар ишлари буйича энг нозик ёндашув Францияда кулланилади. "Крнун билан танишув" деб аталувчи ушбу ёндашувда суд вакилининг вояга етмаган бола ва унинг ота-онаси билан сухбати кузда тутилган. Сухбат чогида вояга етмаган бола узи томонидан содир этилган хукукбузарликка тааллукли конун матни, шунингдек, судда унга кандай хукм чикарилиши мумкинлиги билан танишади. Бундан ташкари ота-оналарга конун буйича уларнинг мажбуриятлари хакида эслатилади.

Бу борада энг кенг таркалган ёндашув ижтимоий соха ходими утказадиган пухта ва хар томонлама текширув хисобланади ва у жазолаш вазифасига эга булмаган ташкилий чораларнинг вояга етмаган болага ижобий таъсир килиш эхтимоллигини бахолайди. Агарда эхтимоллик ижобий бахоланиб, вояга етмаган бола хукукни бузганлигини тан олса ва таклиф этилаётган чораларга рози булса, прокуратура одатда вояга етмаган болага индивидуал рухий ёрдам берадиган "жамоатчилик хулки куникмалари" гурухи курсидан муваффакиятли утса ёки кушимча шартларни бажарса, масалан жабрланувчидан кечирим сураса, ишни тухтатади. Курсдан муваффакиятли утганидан сунг вояга етмаган боланинг иши буйича кузгатилган иш тугатилади. Иккинчи томондан, агар вояга етмаган бола куйилган шартларга риоя килмаса, бундай холатда у суд олдида жавоб беради.

Айни пайтда расмий судларни урнини боса оладиган ва унчалик жиддий конунбузарликка йул куймаган хамда айбини тан олган усмирлар ишларини куриб чикиш ваколатига эга булган катор органлар ташкил этилмокда.

Масалан, Шотландияда "болаларни тинглаш тизими" машхурдир. 18 ёшгача булган болаларнинг килган жиноятлари огир деб хисобланмасагина ушбу тизим уларга нисбатан кулланилади. Усмирлар жиноят суди олдида жавоб бериш урнига судда ишни куриш жараёнига караганда норасмий ва адоватсиз вазиятда утказиладиган судда иштирок этади. Ишни бу тарика куриб чикиш давомида

April, 2022

396

жамоатчиликнинг махсус укитилган вакилларидан иборат хайъат аъзолари, ота-оналар, ижтимоий соха ходимлари, укитувчилар ва боланинг узи билан мухокама килганидан сунг боланинг ижобий карашларига асосланган таъсир чоралари тугрисида карор кабул килади. Бунда суд хукмидан норозилик шикоятини суд оркали билдириш мумкин, бирок куплаб ишларни судларда куриб чикиш давомида болага адвокат берилмайди, чунки бу юридик ёрдамни кафолатлайдиган Бола хукуклари тугрисида конвенциянинг 37(d) бандига зиддир. Мазкур Конвенцияни ратификадия килишда Буюк Британия хукумати кушимча шарт куйди. Бу шарт куп йиллар давомида вояга етмаганлар муаммоларини хал этишнинг самарали услуби хисобланган ва айни пайтда амалда кулланилаётган болалар ишлари буйича суд мажлиси тизимини саклаб колиш хукукидир.

Янги Зелландияда 10-13 ёшдаги болаларга нисбатан оилавий маслахатлар тизими мавжуд булиб, унга бола томонидан килинган хукукбузарликлар хусусияти ва кулами унинг келажаги тугрисида жиддий хавотирга сабаб булгандагина мурожаат килинади.

Австралияда 1991 йилдаёк "Вояга етмаганларни огох этиш дастури" ташкил этилган булиб, унга мувофик полиция купчилик ёш конунбузарлар ишларини воситачилар ёрдамида куриб чикишга жунатади ва ушбу ишни мухокама килишда жабрланувчилар, конунни бузувчи ва унинг ота-онаси, ижтимоий соха ва хукукни мухофаза килиш органлари ходимлари иштирок этади. Бунда мувофиклаштирувчи барча иштирокчиларга куриб чикилаётган иш ва келтирилган зарарни коплаш буйича муросага келишга ёрдам беради, эришилган келишувни расмийлаштиради ва унга риоя килишни таъминлашга доир чораларни аниклайди.

Филиппинда низони одил судловни кишлок жамоасига юбориш тизимидан фойдаланиш оркали дустона бартараф этишга каратилган воситачилик тизими мавжуд. Ижтимоий соха ходими Ижтимоий таъминот ва ривожланиш департаменти назорати остида ота-оналар ёки жамоанинг масъул аъзосига кафиликка бериладиган вояга етмаган конунбузар номидан воситачи сифатида иштирок этади. Ижтимоий таъминот тизими Лотин Америкаси мамлакатларида кенг кулланилиб, бу тизим 60-70 йилларда кенг таркалди. Бу каби ёндашувда вояга етмаган конунбузарга гамхурлик ва химоя талаб этилади, шу тарзда у конунда курсатилган жиноий таъкибга эмас, ижтимоий таъминот чораларини куллаш сохасига тушади. Ушбу ёндашув жамиятга карши хатти - харакатларни амалга

April, 2022

397

оширган усмирни унинг маънавий ёки жисмоний соглигига хавф тугдирадиган "гайритабиий" холат курбони, деб хисобланганда уз аксини топади. Бундай ёндашувда жиноий жавобгарлик ёши юкори даражада белгиланади (айрим холатларда 18 ёшгача) ва бу ижобий булиб, таъсир чоралари эса жиноий хусусиятга эга булмайди. Шунга карамай, куплаб мамлакатларда болалар хукукларини химоя килувчилар унинг концептуал асосларининг уринли эканлиги ва амалий натижага эга эканлигига шубха билан карамокда.

Бу борада Жанубий Африка тажрибасига тухталиб утсак. Бу ерда хозир вояга етмаганларга нисбатан одил судлов максадлари ва тузилмалари тубдан кайта бахоланиб, катор новаторлик дастурлари пайдо булмокда. Бу ерда оилавий гурухлар кенгашларининг тажриба лойихасини амалга ошириш бошланди ва унинг асосида оксоколлар рахбарлигидаги жамоалар кенгашларининг доктринал амалиёти ётади. Ушбу кенгашлар хукукбузилган холатда томонларни яраштириш ва товон тулаш тугрисидаги масалани хал этиш учун чакирилади. Ана шундай кенгашлардан бири битта усмир иккинчисини пичоклаганда чакирилди. Ушбу холатда иккала томон конун бузган боланинг оиласи жабрланганни даволаш учун кетадиган маблагни тулаши ва йиртилган куйлак урнига янгисини олиб бериши хакида келишиб олди. Жабрланувчига олиб бериладиган янги куйлак конунни бузган боланинг уйида байрам дастурхони устида топширилди.

Албатта, бу - анъанавий урф-одатлардан фойдаланиш хар доим хам ижобий натижалар беради, дегани эмас. Бу - жиноятчиликка карши курашишда давлат сиёсатини аниклаш, жамоатчилик муносабатларининг хукукий бошкарувини такомиллаштириш ва хукукни химоя килиш тизимининг самарадорлиги учун жуда мухимдир.

Вояга етмаганларга оид ишларни судда куришда ва бу оркали вояга етмаганлар хукукларини химоя килишда одил судловни тиклаш модели хам мавжуд. Купчиликка ушбу атама таниш булмасада, бу янгилик эмас. Тикловчи одил судлов жазолашга эмас, балки куллашга асосланган одил судлов назарияси хисобланади ва у яхши фаолият курсатадиган жамият хукук ва мажбурият доирасида ишлаши учун шароит яратишдан бошланади. Ушбу мувозанатни бузадиган можаро содир булганда махалла аъзолари, шу жумладан конунбузар ва жабрланувчи ушбу жанжални бартараф этиш услубини топиши зарур.

Бу борада конунбузарни жазоламасдан уни жабрланувчи билан яраштириш ва зарарни ундириш максадга мувофикдир. Тикловчи одил судлов - бутунлай бошкача

April, 2022

398

караш, жамиятнинг жиноятга нисбатан бошкача жавоб фалсафаси, "бошкача парадигма"дир. Тикловчи одил судлов харакати Канадада XX асрнинг 70-йиллари урталарида пайдо булган.

МУХОКАМА ВА НАТИЖАЛАР

Одил судловнинг асосий максади - давлат томонидан белгиланган бузилган хукук-тартиботни тиклаш сифатидаги расмий юридик тиклаш тушунчаси эмас, балки кенг ижтимоий-антропологик доирада жабрланувчини уз холига келтириш, унга етказилган зарарни коплаш, айбдорнинг гунохини ювиши, масъулиятни уз зиммасига олиши, ижтимоий жамоатда бузилган муносабатларни тиклашдир.

Янгича караш асосида янги амалиёт юзага келади. Яраштирув технологиясининг марказий таркибий кисми - бу воситачилик. Шундай килиб, тикловчи одил судловнинг максади масъулиятни белгилаш, эхтиёжларни кондириш ва узгаришга ёрдам беришдан иборат. Оддий хукукка асосланган суднинг асосий максади эса ножуя хатти - харакатни амалга оширганлик фактини тан олиш ва уни тузатиш учун нима килиш кераклигини аниклашдан иборат.

Яраштирув дастурлари жиноят адлияси билан якин хамкорлик киладиган мустакил ташкилотлар томонидан утказилмокда. Бизнингча, уларга ишлар суд ёки тергов органлари томонидан берилади. Яраштирув жиноятга муносабат билдиришнинг мукобил услубига айланмокда. Яраштирув учрашуви чогида хукукни бузувчи ва жабрланувчи махсус тайёрланган учрашувни олиб борувчилар ёрдамида юзма-юз узларининг хиссиётлари ва кечинмалари хакида сузлаб беради, сунгра хукукни бузувчи тавба килиб, зарарни коплашга тайёрлигини билдирса, яраштирув шартномаси тузилади ва унинг бажарилиши назорат килинади. Яраштирув дастурини олиб борувчининг вазифаси жабрланувчи ва уни ранжитган кишига вокеа, унинг сабаблари ва окибатлари хакида субъектив хакикатни айтишга ёрдам бериш ва уларни ижтимоий макбул келишувга олиб келишдан иборат. Агар муросага эришилмаса, иш расмий тизимга кайтарилади.

Тиклаш тадбирлари конунни бузувчи ва жабрланувчининг реабилитация тадбирларидан онгли равишда утиши учун шарт-шароит яратади. Тикловчи одил судлов "маълум бир вокеа учун" яраштирув учрашуви билан чекланибгина колмай, балки яраштирувдан олдин буладиган ва унинг натижаси хамда карорларини

April, 2022

399

мустахкамлайдиган катор боскичларни хам кузда тутади.

Жазоловчи одил судлов ёндашуви - бу бепарволик ва хамма нарсани кечириш эмас, балки бу жамиятнинг соглом фикридир. Негаки, бу борада конун бузувчининг жавобгарлик тамойиллари амалга оширилади. Вахоланки, яраштирув ишлари факатгина конунбузар уз айбига икрор булиб, курилган зарарни коплашга тайёр булсагина амалга оширилади.

Жазоловчи тизим томонидан хукм килинган кимса купинча узини жабрланувчи деб хисоблайди ва жазо муддатини уташда давлат олдидаги жавобгарликни олиб боради, бирок жабрланувчи олдидаги хакикий жавобгарликни уз зиммасига олмайди.

Тикловчи ёндашув нафакат конунни бузувчи ва жабрланувчига нисбатан инсонпарварлик муносабатлари нуктаи назаридан, балки жамиятни химоя килиш нуктаи назаридан хам самаралидир.

Мукобил жазолашнинг мавжудлиги жавобгарлик принципини саклаган холда айбни кандай булмасин тан олмасликдан сакланиш, жиноятга энди кул урган жиноятчнларнн жазони уташ жойларида криминаллаштириш ва гайри-ижтимоийлаштиришнинг олдини олиш, жиноятнинг такрорланиш даражасини пасайтириш, жиноий судловга кетадиган харажатларни саклаш, ресурсларни кайта таксимлаб, уларни текширишга жунатиш, янада мураккаб ишларни судда куриб чикиш, камалганларни саклашга кетадиган сарф-харажатларни сезиларли кискартириш имконини беради.

Дунёда бундай дастурлар 20 йилдан ортик вакт мобайнида фаолият курсатиб келмокда. Айни пайтда ушбу дастурлар Канада, АКШ, Янги Зелландия, Австрия, Англия, Германия, Франция, Голландия, Чехия ва бошка мамлакатларда кулланиб келинаётир. Одатда тикловчи дастурлар хукукбузар ёки жиноят содир килган шахс конунни бузганлигини тан олганда кулланилади ва бу дастур ижтимоий окибатлар нуктаи назаридан огир хусусиятга эга эмас.

Бизнинг конунчилигимизда хам тикловчи тизимнинг айрим элементлари намоён булади. Жиноят-процессуал кодексида курсатилганидек, агар шахсга айб эълон килингунга кадар айбни тан олса, ушбу холат енгиллаштирувчи холат хисобланади. Бундан ташкари, Жиноят кодексида ижтимоий хавфи катта булмаган жиноятларни биринчи марта содир этган шахсларга нисбатан жазо кулланмаслигини хам келтириш мумкин.

Бир вактнинг узида норепрессив чоралар (масалан, жиноий жазо) мутахассислар ва олимларнинг фикрича, ахлокни ижобий тузатиш имкониятига эга эмас. Негаки

April, 2022

400

бундай холатларда усмир масъулиятдан осонгина кутилиб колади, бирок усмир буни англамаса, купчилик судьяларнинг таъкидлашича, у жиноий жазо олганидан сунг куп утмай яна кора курсига утиради. Тикловчи дастурларга келсак, бу борада усмир жиноий санкцияларни четлаб утиб, уз зиммасига содир этган килмишлари учун ёшига яраша жавобгарлигини олади.

Тикловчи одил судловнинг асосий натижалари куйидаги учта максадга эришиш хисобланади:

1. Жиноят жабрланувчисини даволаш.

2. Жабрланувчига келтирилган зарарни коплаш буйича жавобгарлик.

3. Одамларнинг криминал юстицияни хал этишда иштироки.

Биз жазоловчи эмас, балки айнан тикловчи услуб дунёда жиноят адлиясини ислох килишнинг асосий стратегияси, деб хисоблаймиз. Бу Европа Кенгашининг маълумотларида хам кайд этилган.

Жиноий жанжал иштирокчилари юзага келган вазиятдан чикиб кетиш йулини топиш учун яраштирув тадбиридан фойдаланиш таклифини бажонидил маъкуллайди.

Бельгияда вояга етмаганларга нисбатан жиноий ишларни куриб чикишда дилеквент (бундай атама ёшларга жиноятчи тамгасини ёпиштирмаслик учун кабул килинган) тарбияси шароитларини аниклашга купрок эътибор каратадиган, унинг шахсини пухта урганадиган ва усмирни кайта тарбиялаш имкониятларини тахлил килишга жиддий эътибор берадиган махсус судлар ташкил этила бошланди. Бундай судларда енгилрок жазо тайинланади ва мукобил жазо сифатида эса жамоат ишларида иштирок этиш мажбурияти, тарбиявий тадбирлар ёки ёшлар клубига мунтазам катнашиш кабилар кулланилади.

Швейцарияда Бельгиядан урнак олган холда дам олиш ташкилотлари, махсус ёрдам департаментлари, тиббий-педагогик ва васийлик хизматини уз ичига олган ёшлар хизмати ташкил этилган. Айрим Европа мамлакатларида кечалари жамоат жойларида ишлаган куча тарбиячиларидан иборат узига хос педагогик хизматлар пайдо булган. Ушбу муассасалар тарбияси тарбияси огир усмирларни ижтимоий фойдали мехнатга йуналтириш учун бир-бирига ухшаш ёндашувларни топиш имконини берди.

Азият чеккан болалар купчилик ота-оналарининг яраштирув учрашувларида иштирок этишининг асосий сабаби айбланаётган болалар ахлокини тузатиш ва уларнинг

колонияга тушишига йул куймасликдир.

April, 2022

Уз туйгуларини ифода этиш имконияти сезиларли даражада яраштирув учрашуви иштирокчиларининг бир-бирига, узига ва вазиятга булган муносабатини узгартиришга таъсир килади хамда даргазаблик мухити амалий сухбатлар билан алмашади. Хукукни бузиш холатлари бошка кайтарилмаслиги учун кандай йул тутиш кераклиги хакидаги масаланинг кизикарли ва эътиборли мукокама этилиши купчилик болаларнинг шахсий муаммоларини англаш ва уларни хал этиш йулларини белгилашга мажбур этди.

ХУЛОСА

Юкорида таъкидланган фикрлардан шундай хулосага келиш мумкин:

- болаларнинг моддий ва ижтимоий томондан химоясини таъминлаш оркали жиноятчиликни олдини олиш мумкин;

- ривожланган мамлакатларнинг вояга етмаганлар хукукларини химоя килиш буйича тажрибасининг ижобий жихатларини урганиш ва миллий конунчиликка тадбик этиш;

- вояга етмаганлар томонидан содир этиладиган хукукбузарликларни олдини олиш ва шу оркали шахсларнинг хукук ва конуний манфаатларини химоя килиш максадида умумтаълим мактабларида, коллеж ва академик лицейларда хукук ва мажбурият, хукукбузарликнинг аянчли окибатлари, хукукбузарликка йул куймасликни ургатувчи махсус курсларни укитиш йулга куйилиши;

- доимий равишда вояга етмаганлар ва хукукни мухофаза килувчи органлар вакиллари билан мана шундай таълим муассасаларида турли учрашувлар ташкил этилиши лозим.

Бундан ташкари, яна шу нарсани таъкидлаш жоизки, вояга етмаганларни хукукларини химоя килиш буйича "ювенал юстиция" нафакат вояга етмаганлар ишлари буйича ихтисослашган судларни уз ичига олади, балки бу тизимга ювенал судья, ювенал прокуратура, болалар адвокатураси институтларини, вояга етмаганлар хукукларини химоя килиш ва уларнинг хукукбузарлиги профилактикаси органлари ва муассасаларини хам (таълим, согликни саклаш, ижтимоий таъминот, бандлик хизмати муассасалари, ёшлар ташкилотлари ва бошкалар) киритиш лозим. Факатгина ушбу тизимнинг алохида элементларининг хамжихатлиги ва узаро харакати хамда улар фаолиятининг суд ва прокуратура органлари томонидан мувофиклаштирилиши оркали кузланган максадга эришиш мумкин.

April, 2022

402

REFERENCES

1. Сахаддинов. С "Вояга етмаганлар хукукбузарлиги". "Хукук ва бурч" журнали . 2011й. 5-сон

2. Саидов А.Х. Узбекистон Республикасида бола хукукларини таъминлашда халкаро хукук ва миллий конунчилик. Халкаро Форум материаллари (Болаларни ижтимоий химоялаш тизимидаги ислохотлар) 15-16 ноябрь 2010, -Т.: ЮНИСЕФ, 2010. 96-б

3. Саидов А.Х. Узбекистон Республикасида бола хукукларини таъминлашда халкаро хукук ва миллий конунчилик. Халкаро Форум материаллари (Болаларни ижтимоий химоялаш тизимидаги ислохотлар) 15-16 ноябрь 2010, -Т.: ЮНИСЕФ, 2010. 96-б

4. Узбекистон Республикаси конун хужжатлари туплами, 2012 йил, 1 -2-сон, 1 -модда

5. Зареева. А.В, Малкова В.Д.. Ювенальное право: Учебник для вузов / Под. ред.: - М: ЗАО Юстицинформ, 2008. - С. 320.

April, 2022

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.