CC BY
83
НОМАИ ДОНИШГОҲ» УЧЁНЫЕ ЗАПИСКИ» SCIENTIFIC NOTES»
№4(41) 2014
УДК 83,3 (0) 9 Т.С.КЕЛДИЁРОВ
ТАЪСИРИ «ТАЗКИРАТ-УЛ-АВЛИЁ»-И АТТОРИ НИШОПУРЙ БА «ҶАВОҲИР- УЛ-АСРОР»-И КАМОЛУДДИНИ ХОРАЗМЙ
Вожаҳои калидӣ: Камолиддин Ҳусайни Хоразмӣ, шарҳи «Ҷавоҳир-ул-асрор ва завоҳир-ул-анвор», «Тазкират-ул-авлиё», Шайх Аттори Нишопурӣ, баҳрабардорӣ
Дар бораи Камолиддин Ҳусайни Хоразмӣ (вафоташ 1436) - муаллифи шарҳи «Ҷавоҳир-ул-асрор ва завоҳир-ул-анвор» бар «Маснавии маънавӣ»-и Мавлоно Ҷалолуддини Румӣ баъзе маълумоти дақиқ дар даст бошанд ҳам, наметавонанд тамоми соярӯшанҳои рӯзгори Камолуддини Хоразмиро пешорӯи хонанда боз кунанд. Бархе муҳаққиқон ашъори дар жанрҳои газал ва қасида сурудаи ӯро иштибоҳан ба номи сӯфии маъруфи асри IX Мансури Ҳаллоҷ мансуб донистаанд (1) ва бархи дигар шахсияти ӯро бо Камолуддин Ҳусайни Хоразмӣ - сӯфии бузурги ҳамноми ӯ, ки дар охири асри XV ва ибтидои асри XVI дар Мовароуннаҳр зиста, баъдан дар Самарқанд ба ҷавори раҳмати ҳақ пайвастааст, омехта кардаанд (2). Ҳатто муаллифи сарсухани шарҳи “Ҷавоҳир-ул-асрор” Муҳаммад Ҷаводи Шариат ҳангоме ки дар бораи аз тарафи Маҳмуди Ғиждувонӣ ном шахсе таълиф гардидани китоби “Мақомоти Шайх Камолуддини Ҳусайн” изҳори назар мекунад, ба асли масъала сарфаҳм нарафта, ин ду шахсиятро яке пиндоштааст. Ӯ менависад: “Шахсе ба номи Маҳмуди Ғиҷдувонӣ китобе навиштааст ба номи “Мақомоти Шайх Камолуддини Ҳусайн”, ки то он ҷо, ки ман таҳқиқ кардаам, нишонае аз ин китоб дар даст нест”. (3, «ёздаҳ»). Бинобар ин, дар сарсухани мазкур ӯ зиндагии ду шахсияти ҳамномро бо ҳамдигар омехта баён кардааст.
«Ҷавоҳир-ул-асрор»-и Камолуддини Хоразмӣ яке аз аввалин шарҳҳои шоҳасари олами ирфон «Маснавии маънавӣ» аст, ки дар ибтидои садаи XV мелодӣ дар Хоразм таълиф гардидааст. Табиист, ки шореҳ зимни таълифи асари хеш ба маъхаз ва сарчашмаҳои зиёд муроҷиат кардааст, ки онро хонанда зимни мутолиаи “Ҷавоҳир-ул-асрор” ба хубӣ эҳсос менамояд. Азбаски ҷилди аввали “Ҷавоҳир-ул-асрор” ба сурати муқаддима, бар шарҳи мазкур таълиф гардида, қисми аввали ин муқаддима бештар ба сохтори тазкираҳои ирфонӣ шабоҳат пайдо кардааст, мо дар мақолаи мазкур кӯшидем, ки роҷеъ ба иртиботи “Ҷавоҳир-ул-асрор” бо яке аз муҳимтарин тазкираҳои ирфонии адаби форсӣ - «Тазкират-ул-авлиё» изҳори андеша намоем.
Бешак, яке аз муҳимтарин китобҳое, ки дар таълифи шарҳи “Ҷавоҳир-ул-асрор” ҳамчун сарчашмаи адабӣ хидмат кардааст, «Тазкират-ул-авлиё»-и чеҳраи тобони адабиёти сӯфия, шоир ва орифи маъруф Шайх Фаридаддин Аттори Нишобурӣ(1245-1221) мебошад. Китоби мазкур фарогири зиндагиномаи 96 тан аз авлиё ва машоихи сӯфия, ва мақомоту маноқиб, шарҳи аҳвол, суханони ҳикматнок ва риёзоту муҷоҳидоти онон мебошад. Бо он ки дар огози зиндагиномаи чеҳраҳои ирфонии китоби мазкур чанд сатри бо насри мусаҷҷаъ зиннатёфта оварда мешавад, вале дар маҷмӯъ «Тазкират-ул-авлиё» бо забони сода ва равони форсӣ таълиф гардида, камтар асареро метавон назири он донист. Ба иловаи доштани насри бисёр равону дилкаш ва мазомини густардаи ирфонӣ «Тазкират-ул-авлиё» инчунин, бинобар ба таври комил фаро гирифтани масоили марбут ба зиндагӣ, рӯзгор ва ақволи ашхоси барҷастаи тасаввуф дар радифи осори барҷастаи ирфонӣ қарор гирифтааст.
Мутолиа ва таҳқиқи муқаддимаи шарҳи «Ҷавоҳир-ул-асрор» нишон медиҳад, ки Хоразмӣ дар зимни таълифи мақолаи аввали асари мазкур, ки «Фи зикри баъзи машоихи ҳозиҳи-т- тариқати ва ироди мо натаку биҳи мин-ал ҳақиқати» (3, 25-106) ном дорад ва бахусус ҳангоми навиштани бахшҳое, ки ба рӯзгору осор, ақволу аҳволи риҷоли барҷастаи сӯфия бахшида шудаанд, аз ин сарчашмаи муҳими ирфонӣ баҳраҳои зиёд бардоштааст. Баҳрабардории Хоразмиро, аз «Тазкират-ул-авлиё», пеш аз ҳама, дар тартиби овардани номи ашхоси бузурги ирфон мушоҳида менамоем. Чунончи, асари мазкур бо зикри Имом Ҷаъфари Содиқ огоз гардида, сипас маноқиб ва аҳволи машоихи бузурге чун Увайси Қаранӣ, Ҳасани Басрӣ, Молики Динор, Муҳаммади Восеъ, Ҳабиби Аҷамӣ, Абӯҳозими Маккӣ, Утбат-ул-Ғулом, Робиа, Фузайли Аёз, Иброҳими Адҳам, Бишри Ҳофӣ, Зуннуни Мисрӣ ва дигарон оварда мешавад. Агар аз ҳамин дидгоҳ ба
НОМАИ ДОНИШГОҲ* УЧЁНЫЕ ЗАПИСКИ* SCIENTIFIC NOTES*
№4(41) 2014
«Ҷавоҳир-ул-асрор» бингарем, хоҳем дид, ки усули зикри машоих дар ин ду асар шабоҳати зиёд дорад. Хоразмӣ асари хешро бо зикри маноқиби Алӣ ибни Абетолиб огоз намуда, сипас дар бораи Увайси Қаранӣ, Ҳасани Басрӣ, Шайх Молики Динор, Шайх Муҳаммади Восеъ, Шайх Ҳабиби Аҷамӣ, Шайх Абӯусмони Маккӣ, Султон Иброҳими Адҳам, Робияи Адавия, Фузайли Аёз, Бишри Ҳофӣ, Шайх Абулфайз Зуннуни Мисрӣ ва дигарон иттилоъ додааст, ки тартиби зикри номи машоих дар ин асар бо он тартибе, ки дар «Тазкират-ул-авлиё» омадааст, тақрибан ҳамгун аст. Аз байни 28 нафар бузург тасаввуф, ки дар шарҳи «Ҷавоҳир-ул-асрор» муфассал зикрашон рафтааст, танҳо номи панҷ нафар аз машоих дар «Тазкират-ул- авлиё» дида нашуд. Ин ашхоси мутабаҳҳир, ки дар шоҳасари Шайх Аттор зикрашон нарафтааст, Шайх Абулқосими Курагонӣ, Имом Аҳмади Ғаззолӣ, Шайх Абӯнаҷиби Сӯҳравардӣ, Шайх-ул-муҳаққиқин Аммори Ёсир ва Наҷмуддини Кубро мебошанд, ки аҳволу ақволашон дар фаслҳои охири мақолаи аввали «Ҷавоҳир-ул-асрор» баён гардидааст. Ҳарчанд исми Абӯҳозими Маккӣ (4,55) дар «Ҷавоҳир-ул-асрор» ба тариқи «Шайх Абӯусмони Маккӣ» (3,47) оварда шудааст, аммо асноди дар бораи ин ду нафар овардаи Аттор ва Хоразмӣ зикршуда далолат бар он мекунанд, ки ҳар ду як шахсанд.
Чунонки таъкид кардем, Камолуддини Хоразмӣ ҳангоми таълифи мақолаи аввал бе он ки ба тазкираи Шайх Аттор ишора кунад, бархе аз матолибро аз ин асар айнан нақл намояд ва гоҳе ҳам ҳамон як маъониро бо ибороти дигар баён медорад. Барои он ки андешааамон бо далел бошад, чанд намунаро аз ин ду асар тариқи муқоиса зикр менамоем.
"Тазкират-ул-авлиё" дар бораи Боязид:
"Он халифаи илоҳӣ, он даъомаи номутаноҳӣ, он пухтаи ҷаҳони нокомӣ, Шайхи вақт Абӯязиди Бастомӣ раҳматуллоҳи алайҳ, акбари машоих буд ва аъзами авлиё, ... доим дар мақоми қурб ва ҳайбат буд ва гарқаи оташи муҳаббат, пайваста танро дар муҷоҳада ва дилро дар мушоҳада медошт ва ривоёти ӯ дар аҳодис олӣ буд, пеш аз ӯ касеро дар маъонии тариқат чандон истинбот набуд, ки ӯро. Гуфтанд, ки дар ин шева нахуст ӯ буд, ки алам ба саҳро зада буд ва камоли ӯ пӯшида нест, то ҳадде, ки Ҷунайд разияллоҳу анҳу гуфт: Боязид дар миёни мо чун Ҷабраил аст дар миёни малоика”(4,118).
Дар "Ҷавоҳир-ул-асрор":
"Он султони асҳоби тариқат ва он бурҳони арбоби ҳақиқат, он мазҳари анвори илоҳӣ ва он музҳари асрори номутаноҳӣ, он шаҳнаи ҷаҳони нокомӣ Абӯязиди Бастомӣ аз кабоири машоих буд ва аз уззоми авлиё ва доим дар мақоми хавф ва ҳайбат буд ва пайваста гарқаи оташи муҳаббат. Ҳамеша танро дар муҷоҳада ва дилро дар мушоҳада медошт. Ва ҳиммат бар нафйи агёр аз хилватхонаи ёр мегумошт ва пас аз ӯ касеро дар маъонии тариқат чандон истинбот набуд, ки ӯро, то ба ҳадде, ки Саййидуттоифа Ҷунайди Бағдодӣ қ.с гуфт, ки "Боязид дар миёни мо чун Ҷабраил аст дар миёни малоика"(3, 62).
Тагйироти ҷузъие, ки дар ин мутун ба назар мерасад, мушаххасан чунин аст: Ҷумлаи тавсифии аввал ва чанд калимаву ибора ва ҷумлаҳои алоҳида дар насри Хоразмӣ дар қиёс бо асари Аттор бо тафовути андак зикр гардидааст.Масалан, Хоразмӣ ибораи "қурб ва ҳайбат"-ро ба тариқи «хавф ва ҳайбат», «Ҷунайд разияллоҳу анҳу гуфт»-ро ба тариқи «Ҷунайди Багдодӣ қуддиса сирруҳу гуфт» ва г.зикр намудааст. Инчунин, ҷумлаи «Ва ҳиммат бар нафйи агёр аз хилватхонаи ёр мегумошт» танҳо дар насри Хоразмӣ корбаст гардида, дар асари Шайх Аттор мушоҳида нагардид. Хоразмӣ пас аз ин, дар бораи Боязид ҳикоётеро нақл мекунад, ки беш аз навад дарсад бо он чи Аттор овардааст, мушобеҳат дорад ва чунонки мушоҳида мегардад, хеле кам иттифоқ афтодааст, ки Хоразмӣ таркиби ибороту ҷумлаҳои аз «Тазкират-ул-авлиё» овардаашро дигар карда бошад.
Дар "Тазкират-ул-авлиё
«Нақл аст, ки Ҷаъфари Содиқ муддате хилват гирифт ва берун наёмад. Суфёни Саврӣ ба дари хонаи вай омад ва гуфт: Мардумон аз фавоиди анфоси ту маҳруманд, чаро узлат гирифтӣ? Содиқ гуфт:
«Фасадаззамону ва тагаййяра-ал-ихвону» ва ин ду байт хонд. Шеър:
Заҳаба-л-вафоу заҳоба амси-з-зоҳибин,
Ва-н-носу байна махоилин ва маорибин.
Яфшуна байнаҳуму-л-маваддата ва-л вафоа Ва қулубуҳум маҳшунатун биақориба(4, 18-19)
Дар "Ҷавоҳир-ул-асрор":
«Нақл аст, ки Ҷаъфари Содиқ муддате хилват гирифт ва берун наёмад. Суфёни Саврӣ ба дари хонаи вай омад ва гуфт: Ё бани Расулиллоҳи, мардум аз фавоиди анфоси ту маҳрум гаштаанд,
НОМАИ ДОНИШГОҲ» УЧЁНЫЕ ЗАПИСКИ» SCIENTIFIC NOTES»
№4(41) 2014
чаро узлат гирифтӣ? Содиқ гуфт: Фасадаззамону ва тагаййяр-ал-ихвону», яъне фасоди замон ва тагайюри ихвон боиси узлат шудаанд.Шеър:
Заҳаба-л-вафоу заҳоба амса-з-зоҳибин,
Ва-н-носу байна махоилин ва маорибин.
Янсавна байнаҳуму-л-маваддата ва-л вафоа Ва қулубуҳум маҳшунатун биақориба(3, 38).
Дар ин порча Хоразмӣ тамоми матлабро аз «Тазкират-ул-авлиё» гирифтааст ва танҳо дар сухани Суфёни Саврӣ хитоби «Ё бани Расулиллоҳи»-ро ворид карда, инчунин, ба ҷойи «маҳруманд» - «маҳрум гаштаанд» зикр кардааст. Тарҷумаи қавли Содиқро, ки дар асари Аттор ба забони арабӣ омадааст, бо забони форсӣ низ овардааст. Низ дар байти дуюм ба ҷойи «янсавна» «яфшуна» овардааст.Ба хотири парҳез аз пургӯӣ бахшҳои дигареро, ки дар ин ду асар ба ҳамдигар шабоҳати зиёд доранд, ба тариқи зерин нишон додан мумкин аст:
- «Зикри Шайх Ҳасани Басрӣ (раз.)» (Хоразмӣ, саҳ. 42-43, муқоиса шавад бо тазкираи Аттор, саҳ. 29);
- «Зикри Шайх Молики Динор қаддасаллоҳу руҳаҳу» (Хоразмӣ, саҳ. 43-44, муқоиса шавад бо асари Аттор саҳ. 42, 43, 45, 47);
- «ЗикриШайх Муҳаммади Восеъ (раҳ.)» (Хоразмӣ, саҳ. 44-45, муқоиса шавад бо асари Аттор, саҳ. 48);
- «Зикри Шайх Ҳабиб Аҷамӣ қаддасаллоҳу руҳаҳу» (Хоразмӣ, саҳ. 45, муқоиса шавад бо асари Аттор, саҳ. 53);
-«Зикри Шайх Абӯусмони Маккӣ раҳ.» (Хоразмӣ, саҳ. 47, муқоиса шавад бо асари Аттор, саҳ. 55-56). Чунонки таъкид кардем, номи ин шахсият дар сарлавҳа ва матни асари Аттор ба тариқи «Абӯҳозими Маккӣ» омадааст, вале дар асари Хоразмӣ сарлавҳа шояд иштибоҳан «Абӯусмони Маккӣ» зикр шудааст, вале дар дохили матн монанди тазкираи Аттор «Абӯҳозими Маккӣ» оварда шудааст.
- Зикри Робеаи Адавия (Хоразмӣ, саҳ. 53, 54, 55, 56 муқоиса шавад бо асари Аттор саҳ. 59,63, 69)
- Зикри Султон Иброҳим қаддасаллоҳу руҳаҳу (Хоразмӣ, саҳ. 58, 59 муқоиса шавад бо асари Аттор саҳ. 80, 81).
-Зикри Фузайли Аёз раҳматуллоҳи алайҳ (Хоразмӣ, саҳ. 56-57 муқоиса шавад бо асари Аттор саҳ. 71-72). Бо вуҷуди ин, Хоразмӣ дар баъзе маворид ба хотири худдорӣ кардан аз тафсили муфассал ва иҷтиноб аз пургӯӣ ба «Тазкират-ул-авлиё» сареҳан ишора мекунад. Чунончи, дар фасли «Зикри Фузайли Аёз раҳматуллоҳу алайҳ» мегӯяд: «Ва қиссаи... радди ӯ мазолими халқро ва зар шудани хок дар дасти ӯ ва имон овардани чуҳуд машҳур аст ва дар «Тазкират-ул-авлиё» мастур» (3, 56).
Бо овардани нуктаҳои мазкур метавон гуфт, ки Камолуддини Хоразмӣ дар зимни таълифи мақолати аввали шарҳи хеш бевосита аз китоби «Тазкират-ул-авлиё» баҳраи мустақим бурдааст ва танҳо беш аз як маврид, ки дар боло ёдовар шудем, аз ин асар ёд намекунад. Дар баробари ин, Хоразмӣ ба сарчашмаҳои дигаре низ андак-андак руҷӯъ карда ва ақволеро аз ин кутуб ба сароҳат баён доштааст. Чунончи, дар «Зикри Робеаи Адавия» ба Абдуллоҳи Ансорӣ чунин ишора мекунад: «Ва Шайх Абдуллоҳи Ансорӣ қуддиса сирруҳу аз ин ҷо мегӯяд: Агар бар ҳаво паррӣ магасе бошӣ ва гар бар об равӣ хасе бошӣ, дил ба даст ор, то касе бошӣ» (3, 55).
Тафовутҳои дигаре, ки дар байни бахшҳои мазкури ин ду китоб омадаанд, ба гунаи зеранд:
Хоразмӣ аксари машоихро бо лақаби «Шайх» зикр кардааст, аммо ин шахсиятҳо дар асари Аттор бидуни ин лақаб оварда шудаанд.
Хоразмӣ ҳангоми баёни аҳвол ва каромоти машоихи тасаввуф аз дафтарҳои чудогонаи Маснавии Мавлоно, «Куллиёти девони Шамси Табрезӣ», осори Абдуллоҳи Ансорӣ, ашъори худ тариқи истинод абёти шоҳид нақл мекунад. Ин хусусиятро «Тазкират-ул-авлиё» надорад, зеро зикри ашъори форсӣ дар «Тазкират-ул-авлиё» умуман мавқеъ надорад. Хоразмӣ зимни шарҳи маснавӣ на танҳо аз «Тазкират-ул-авлиё»-и Шайх Аттор, балки аз осори дигари ӯ низ истифода намудааст. Чунончи, зимни шарҳу тавзеҳи масъалаи мушоҳидаи ҷамоли Илоҳӣ дар оинаи қалб аз ҳикоёти «Мантиқ-ут-тайр» ба таври ҷудогона 10 байт ба истишҳод овардааст (3, 180-181).
Ҳамин тариқ, баррасии мақолаи аввали шарҳи «Ҷавоҳир-ул-асрор» нишон медиҳад, ки сарчашмаи асосии фикрии шореҳ дар таълифи ин фасл «Тазкират-ул-авлиё»-и Шайх Фаридаддини Аттор қарор гирифта будааст. Ногуфта намонад, ки мо дар ин бахш баҳрабардориҳои шореҳро танҳо дар зимни таълифи муқаддимаи шарҳ мавриди баррасӣ қарор
НОМАИ ДОНИШГОҲ* УЧЁНЫЕ ЗАПИСКИ* SCIENTIFIC NOTES*
№4(41) 2014
додем, вале бояд гуфт, ки Хоразмй дар мавориди зиёде аз осори дигари Шайх Аттор баҳраҳо бардоштааст.
ПАЙНАВИШТ:
1. Ҳаллоҷ, Мансур.Девон/М.Ҳаллоҷ.-Теҳрон: Китобхонаи Саной, 1370.-255 с.
2. Ҳодизода, Расул. Самарқанднома /Р.Ҳодизода.- Душанбе: Пайванд, 2002.- 392 с.
3. Хоразмй, Камолуддин Ҳусайн ибни Ҳасан. Ҷавоҳир-ул-асрор ва завоҳир-ул-анвор: муқаддима ва тасҳеҳу таҳшияи доктор Муҳаммад Ҷаводи Шариат/Камолуддин Ҳусайн ибни Ҳасани Хоразмй.-Теҳрон: Асотир, 1384.-1972 с.
4. Аттор, Шайх Фаридуддин. Тазкирату-л-авлиё: иборат аз 2 ҷилд. Баргардон ва фароҳамоварандаи матн, муаллифи муқаддима ва таълиқот М.Оқилова/Шайх Фаридуддини Аттор.-Хуҷанд: Ношир, 2009.-474 с.
REFERENCES:
1. Halloj, Mansour, Divan / M. Halloj, Tehran: Kitobkhonai Sanoyi, 1370.-255p.
2. Hodizoda, Rasul, Samarqandnoma /R. Hodizoda, Dushanbe: Paivand, 2002.-392p.
3. Khorazmi, Kamoluddin Husayn ibn Hasan. Javohir-ul-Asror wa zavohir-ul-anvor: foreword, correction and notes by Dr. Muhammad Javodi Shariat / Kamoluddin Husayn ibn Hasani Khorazmi, Teheran: Asotir, 1384.1972p.
4. Attor, Shaikh Fariduddin. Tazhkirat-ul-avlyo, consisted of 2 volumes. Transliteration, preparation of the text, foreword and addition done M.Oqilova / Shaikh Fariduddini Attor, Khujand: Noshir, 2009.-474p.
Влияние «Тязкирет-ул-авлия» Аттора Нишапури на «Джавохир-ул-асрор» Камолуддина Хорезми Т.С.Келдиёров
Ключевые слова: Камолиддин Хусайн Хорезми, комментарии «Джавохир-ул-асрор ва завохир-ул-анвор», «Тязкирет-ул-авлия», Шайх Аттор Нишапури, взаимствование
В статье рассматривается вопрос влияния «Тезкират - ул-авлия» Аттора Нишапури на комментарии Хорезми «Джавохир-ул-асрор ва завохир -ул-анвор», написанные к поэме Мавляна Руми «Маснавии маънави» («Поэма о скрытом смысле») . Выявляются основные факторы влияния тазкире Аттора на указанные комментарии Камолуддина Хорезми.
An impact of "Tazkiret-ul-awliya" ofAttoriNishoburi to"Javohir-ul-Asror"
of KamoluddinKhorezmi T.S.Keldiyorov
Key words: Kamoliddin Husain Khorezmi, commenary of to "Javohir-ul-asror wa zavohir-ul-anvor", "Tazkiret-ul-awliya ' Shaykh Attori Nishopuri, borrowings
The article reviens the impact of "Tezkirat-ul-awliya" of AttoriNishapuri on the commentary of Khorezmi"Javohir-ul-asrorand zavohir-ul-anvor"it revears the primary fauters of influence of Attor’s anthology an the mentioned commentary of Kamoluddin Khorasmi.
Маълумот дар бораи муаллиф:
Келдиёров Тоцибой Султонович, номзади илмҳои филология, дотсенти кафедраи адабиёти классикии тоцики Донишгоҳи давлатии Хуцанд ба номи академик Б.Ғ.Ғафуров (Ҷумҳурии Тоҷикистон, ш.Хуцанд), E-mail:[email protected]
Сведения об авторе:
Келдиёров Тоджибой Султанович, кандидат филологических наук, дотсент кафедры таджикской классической литературы Худжандского государственного университета имени академика Б.Г. Гафурова(Республика Таджикистан, г.Худжанд ), E-mail: [email protected]
Information adout the author:
Keldiyorov Tojiboy Sultonovich, Candidate of Philological Sciences Associate Professor of the department of Tajik Classic Literature, Khujand State University named after academician B.G.Gafurov (Republic of Tajikistan, Khujand),E-mail: [email protected]
