CC BY
91
УДК 8т1 ББК 83.3(0)9
«ШАРҲИ ТААРРУФ» ВА ТАЪСИРИ Сатторов Абдувалӣ Ҳамидович,
ОН БАР МАНОБЕИ ДИГАРИ аспиранти ДДХ ба номи акад. Б. Гафуров
СӮФИЯ (Т°Цикистон, Хуцанд)
«ШАРХИ ТААРРУФ» И ЕГО Сатторов Абдували Хамидович,
ВЛИЯНИЕ НА ДРУГИЕ аспирант Худжандского государственного СУФИЙСКИЕ ИСТОЧНИКИ университета им. акад. Б.Гафурова
(Таджикистан, Худжанд)
«SHARHITAARUF» AND ITS INFLUENCE OVER OTHER SUFI
SOURCES
Sattorov Abduvali Khamidovich,
post-graduate of the department of Tajik literature under KSU named after academician B. Gafurov (Tajikistan, Khujand)
E-MAIL: mumtoz87@bk.ru
Ключевые слова: история таджикско-персидской прозы, мистическая проза, Калободи
Бухори, «Шарҳи Таарруф» Мустамилли Бухори, «Кашф-ал-махджуб» Худжвири,
«Тазкират-ул-авлиё» Аттора
«Шархи Таарруф» Абуиброхима ибн Исмоила ибн Мухаммада ибн Абдуллаха Мустамилли Бухори является самым древним образцом мистической прозы, в котором впервые нашли отражение важнейшие проблемы суфизма. Книга оказала существенное влияние на все последующие прозаические суфийские сочинения.
В статье предпринята попытка определить влияние сочинения Мустамилли Бухори на два известнейших источника суфийской мысли «Кашф-ал-махджуб»(«Открытие сокровенного») Худжвири и «Тазкират-ул-авлиё»(«Антология святых») Шейха Аттора. На основе сопоставления указанных книг автор приходит к следующим выводам: а) Книга Мустамилли Бухори послужила основным источником сочинения Худжвири. Если автор «Шархи Таарруф» больше тяготеет к подробному изложению, Худжвири проявляет склонность к лапидарному стилю; б) Шейх Аттор в процессе написания «Тазкират-ул-авлиё» также использовал книгу «Шархи Таарруф», однако во избежание повтора творчески использовал рассказы, приведенные в труде Мустамилли Бухори.
Key words: history of Tajik-Persian prose, mystical prose, Kalobodi Bukhori, «Sharkhi Taarruf» by Mustamilli Bukhori, «Kashf-ul-makhjub» by Khudjviri, «Tazkirat-ul-avliyo» by Attor
«Sharkhi Taarruf» by Abuibrokhim ibn Ismail inb Mukhammad ibn Abdullakh Mustamilli Bukhori is the very ancientest pattern of mystical prose the most important problems of sufizm found their reflection in. The book exerted essential influence over all subsequent prosaic Sufi compositions .
The author of the article makes an endeavour to determine the influence of Mustamilli Bukhori's composition over the two mostly well-known originals of Sufi ideas: «Kashf-al-
69
Sattorov A. K. «Sharhi Taaruf» and its Influence over other Sufi Sources
Makhjub» («Discovery of the Sincerest») by Khudjviri and «Tazkirat-ul-avliyou» («Anthology of the Saint») by Sheikh Attor. Proceeding from correlation of the books in question the author comes to the following conclusion: a) Mustamilli Bukhori's book served as the main source for Khudjviri's composition. If the author of «Sharkhi Taarruf» is more inclined to detailed transposition, Khudjviri is prone to lapidary style; b) in the process of writing «Tazkirat-ul-avliyou» Sheik Attor also used the book «Sharkhi Taarruf», however, in order to avoid reiteration he creatively used the short stories adduced in Mustamilli Bukhori's work.
Китоби “Шарҳи Таарруф” аз зумраи муҳимтарин манобеъ дар шинохти тасаввуф ва мароҳилу тариқатҳои он ба шумор меравад. Асари мазкур шарҳест, ки Абӯиб-роҳим ибни Исмоил ибни Муҳаммад ибни Абдуллоҳ Мустамиллии Бухорй бар китоби “ат-Таарруф ли мазҳаб-ит-тасаввуф”-и Шайх Абӯбакр ибни Абиисҳоқ Муҳаммад ибни Иброҳим ибни Яъқуб Калободии Бухорй (ваф.990 ё 994 м.) навиштааст. Дар бораи китоби номбурда тавсифҳои зиёде, аз қабили “Лав ло ат-Таарруф ламо урифа ат-тасаввуф” ё “Лав ла ат-Таарруф лабатала ат-тасаввуф”(Агар “Таарруф” набуд, мо аз чй будани тасаввуф огоҳ намешудем ё агар “Таарруф” набуд, тасаввуф ботил мешуд) нақл гардидааст, ки баёнгари арзишу аҳамияти фаровони он ба шумор меравад. Азбаски китоби “ат-Таарруф ли мазҳаби-т-тасаввуф” ба забони арабй навишта шуда, бисёре аз матолиби он барои форсизабонон мафҳум набуд, яке аз шогирдони Муҳаммад Калободии Бухорй бо номи Исмоил Мустамиллии Бухорй ба шарҳу тавзеҳи асари устодаш эҳтимом карда ва як асари арзишманде бо номи “Шарҳи Таарруф”-ро ба вуҷуд овард.
“Шарҳи Тарруф” куҳантарин асари сӯфиёна аст, ки бо истифода аз оёту аҳодис ва гуфтори бузургони дину ирфон пайванди миёни тариқати тасаввуф ва шариати исломиро исбот намудааст. Ин асар баёнгари андеша ва фарҳанги мардуми Бухоро дар асрҳои 10-11 буда, аз дидгоҳи мухталифи илми филология бисёр муҳим аст. Бо боварй метавон гуфт, ки агар “Шарҳи Таарруф” падид намеомад, бисёре аз матолиби ирфонй норушан боқй мемонд.
Асари мазкур сарчашмаи муҳимест, ки бар аксари китобҳои тасаввуфии пас аз худ таъсир гузоштааст. Муаллифони осори насрии сӯфия, ки пас аз Мустамиллй омадаанд, "Шарҳи Таарруф”-ро ба унвони манбаи аслй дар тадвини осори худ қарор дода ва ҳар гоҳ ки ба масъалаи мураккабе дар боби тасаввуф мувоҷеҳ шудаанд, мазмунан ва дар мавридҳои зиёде айнан андешаҳои ӯро нақл кардаанд. Ҳамчунин баъзе нависандагони манобеи ирфонй гайримустақим, яъне аз “Кашф-ул-маҳҷуб” ва “Рисолаи қушайрия” матлаберо нақл кардаанд, ки он матлаб айнан ва ё бо каме тагйирот дар китоби “Шарҳи Таарруф” қаблан зикр шудааст.
Бар ин асос метавон изҳор дошт, ки “Шарҳи Таарруф” мустақим ва гайримустақим бар китобҳои сӯфия таъсири муайян гузоштааст. Барои он ки ин андеша собит шавад дар ин навиштор ба баррасии таъсири китоби мазкур ба ду асари машҳури сӯфия “Кашф-ул-маҳҷуб”-и Ҳуҷвирй ва «Тазкират-ул-авлиё»-и Шайх Аттор мепардозем.
Китобҳои “Шарҳи Таарруф” ва “Кашф-ул-маҳҷуб” ҳар ду дар як аср (китоби дувум дар фосилаи наздик ба бист сол пас аз таълифи Шарҳи Таарруф арзи ҳасти кардааст) ва дар ҳудуди ҷугрофии ба ҳам наздик навишта шудаанд. Ба ҳамин муносибат аст, ки Ҳуҷвирй илова бар бардоштҳои маънавй ва нақли андешаҳои Мустамиллй, дар сохтори бобу фаслҳои асари худ аз “Шарҳи Таарруф” пайравй кардааст. Муқоисаи ин ду китоб нишон дод, ки онҳо ҳудуди 20 унвони муштарак доранд ва ҳар ду дар бораи масъалаҳои муҳими тасаввуф андешаҳояшонро баён
70
Сатторов А.Х. «Шарҳи таарруф» ва таъсири он бар манобеи дигари суфия
доштаанд. Табиист, ки муаллифи “Кашф-ул-маҳҷуб” дар номгузории бобҳои асараш аз “Шарҳи Таарруф” пайравӣ кардааст. Аммо ин ҳақиқатро бояд гуфт, ки тарзи сухани Ҳуҷвирӣ дар муқоиса бо равиши баёни Мустамиллӣ мӯъҷазтар ва устувортар аст. Масалан, дар китоби “Шарҳи Таарруф” бобе ба унвони“Каромоти авлиё” вуҷуд дорад, ки ҳудуди 40 сафҳаро дар бар мегирад. Аммо Ҳуҷвирӣ бошад таҳти ҳамин унвон андешаҳояшро дар ду сафҳа баён доштааст, ки хонанда тақрибан метавонад ҳамон матлаби китоби “Шарҳи Таарруф”-ро ба даст оварад. Вале ин нуктаро ҳам бояд дар назар гирифт, ки Мустамиллӣ беш аз ҳар нависандаи дигаре дар фикри сода кардани масоили ирфонӣ буда, то авом битавонанд тавассути тафсирҳои муфассале, ки ӯ карда, матлабҳои ирфониро дарк намоянд.
Барои он ки таъсири “Шарҳи Таарруф”-ро бар “Кашф-ул-маҳҷуб” бештар пай бибарем, ба зикри намунае аз охирин фасли муштараки ин ду асар, ки дар мавриди “самоъ” аст, мепардозем.
Дар китоби “Шарҳи Таарруф” чунин омадааст: “Самоъ чун ба гӯш расад, он пинҳониҳои сирро биҷунбонад ва барангезад. Яке ба ҷунбиш ояд аз аҷзи сифати хеш, ки тоқати кашидани он бор надорад ва яке мутамаккан бошад ва ба қуввати ҳолу дил, ки он борро бикашад. Ва асли ин сухан он аст, ки ҳар киро дар сар бо Ҳақ Таоло ҳоле нест, ки бар он ҳол самоъ кунад, самоъ кардан бар ӯ ҳаром аст. Ва самои ин касон, ки ҳоли ботин надоранд, нафсонӣ бошад. Ва маълул ва мустамеъе, ки ба нафс ва иллат самоъ кунад, агар аз нафс ва иллати хеш хабар дорад, фосиқе тамом бошад ва агар хабаре надорад ва он самоъро ба мушоҳидат бардорад, зиндиқе тамом бошад”(3,1813-1814).
Дар “Кашф-ул-маҳҷуб” бошад дар ин маврид чунин омадааст: “Бидон, ки самоъро андар табоеъ ҳукмҳои мухталиф аст. Ҳамчунон, ки иродат андар дилҳо мухталиф аст ва ситам бошад, ки касе мар онро бар як ҳукм қатъ кунад ва ҷумлаи мустамеон бар ду гунаанд. Яке он ки маънӣ шунаванд ва дигар он ки савт. Ва андар ин ҳар ду асл фавоиди бисёр аст ва офоти бисёр аз он чи шунидани асвоти хуш галаёни маънӣ бошад, ки андар мардум мураккаб бувад. Агар ҳақ, ҳақ ва ботил бувад ботил касеро, ки мояи табъи фасод бувад он чи шунавад ҳама фасод бошад(5,524).
Муқоисаи ҳар ду матн аз нигоҳи аввал моро ба ин натиҷа мерасонад, ки сабки сухани ҳар ду асар тақрибан шабеҳи ҳам буда, баёнгари дар як давра ва як минтақа навишта шудани ин ду асар мебошад. Аз назари кайфият ҳамон тавре, ки гуфта шуд суханони Мустамиллӣ аз тафсир ва тафсили бештаре бархурдор аст ва аммо каломи Ҳуҷвирӣ бошад мӯъҷазтар аст. Аз лиҳози сабкӣ ҳар ду матн марбут ба давраи аввали насри форсӣ буда, Ҳуҷвирӣ дар навиштани асари худ ба сабки таълифи Мустамиллӣ пайравӣ кардааст. Дар маҷмӯъ метавон иброз дошт, ки муаллифи “Кашф-ул-маҳҷуб” китоби “Шарҳи Таарруф”-ро ба унвони манбаи асосӣ дар баёни мазмунҳо, мафҳумҳо, иқтибосот ва сохтори бобу фаслҳои асари хеш қарор додааст.
Асари дигаре, ки таъсири зиёде аз китоби “Шарҳи Таарруф” гирифтааст “Тазкират-ул-авлиё” навиштаи Шайх Аттор мебошад. Агар Ҳуҷвирӣ дар баёни масъалаҳои муҳим ва мубҳами тасаввуф аз қабили меъроҷ, маърифати Худованд, маърифати нафс, шинохти руҳ, дар каромоти авлиё ва гайра таҳти таъсири зиёди “Шарҳи Таарруф” қарор гирифта бошад, Шайх Аттор барои муаррифии бештари каромоти авлиё аз ҳикоятҳои нақлнамудаи Мустамиллӣ бардошт намудааст. Ин амр баёнгари он аст, ки муаллифони осори сӯфия вобаста ба сабки таълифи осори худ аз китоби “Шарҳи Таарруф” истифода намудаанд. Барои исботи ин назар нақли намунаҳое аз “Шарҳи Таарруф”ва “Тазкират-ул-авлиё”-ро лозим медонем.
71
Sattorov A. K. «Sharhi Taaruf» and its Influence over other Sufi Sources
Достони Иброҳими Адҳам аз зумраи он достонҳои дилангези ирфонй аст, ки дар тӯли таърихи тасаввуф мавриди истиқболи нависандагону алоқамандони тасаввуф қарор гирифтааст. Аз ин рӯ, дар ҳар давру замон вобаста ба ин мавзӯъ ривоятҳои мухталифе ба вуҷуд омадааст, ки пояи қисме аз онҳо хаёлоту таваҳҳумоти шахсй аст. Дар замони Аттор низ ҳамин гуна ривоятҳо зиёд будаанд. Аммо муқоисаи «Тазкират-ул-авлиё» бо «Шарҳи Таарруф» ба ин натиҷа мерасонад, ки Аттор сарчашмаи худро на аз ривоятҳои мардум, балки аз навиштаҳои Мустамиллии Бухорой гирифтааст. Чунончи, дар «Тазкират-ул-авлиё» ҳикояти бисёр ҷолибе дар робита ба писари Иброҳими Адҳам, ки дар ҷустуҷӯи падари хеш бо ҳамроҳи 400 нафар аз аҳли Балх ба зиёрати Ҳаҷ рафт ва дар он ҷо ба дидори падари худ расид, ки достонаш тӯлонист, нақл гардидааст. Ин ривоят дар ҳар ду асар низ ба мушоҳида мерасад ва ба эҳтимоли зиёд муаллифи «Тазкират-ул-авлиё» дар баёни ин ҳикоят аз китоби «Шарҳи Таарруф» иқтибос кардааст. Зеро дар баробари ин ки ин матлаб дар китоби «Шарҳи Таарруф» омада, шабоҳати ҷумлаҳо ва таъбироти зиёде миёни ин ду ба мушоҳида мерасад. Аммо муқоисаи ин ду ҳикоят нишон медиҳад, ки нақле, ки муаллифи «Шарҳи Таарруф» оварда, мӯъҷазтар ва бо сабки бисёр содаву равон иншо гардидааст. Вале дар «Тазкират-ул-авлиё» бошад ин достон муфассалтар ба назар мерасад, ки ҳамон матлабро мо ба осонй метавонем дар ибороти ками китоби «Шарҳи Таарруф» бихонем. Албатта ногуфта намонад, ки Мустамиллии Бухорой дар аксари маворид сухани худро хеле тӯлонй ва ба тафсил нақл мекунад. Вале дар ин маврид мӯъҷазбаёнии Мустамилии Бухорой комилан мушоҳида мешавад, ва аз тавонмандии ӯ дар баёни андеша дарак медиҳад. Ба назар чунин менамояд, ки Аттор ба тарзе мехоста ба суханони Мустамиллии Бухорой шарҳу тафсири бештаре бидиҳад. Зеро сабки китоби «Шарҳи Таарруф» агарчи душвор нест, аммо баъзе аз ибороти он барои хонандаи замони Шайх Аттор тавзеҳталаб гардидааст.
Ҳикояти дигаре низ дар робита ба рӯзгори Иброҳими Адҳам дар ҳар ду асар нақл шудааст, ки бори дигар таъсири «Шарҳи Таарруф»-ро бар «Тазкират-ул-авлиё» исбот менамояд. Дар китоби «Шарҳи Таарруф» чунин нақл шуда: «Ва ҳам Иброҳим гӯяд, ки рӯзе таом наёфтам. Гуфт: Илоҳй, агар имшаб маро гурусна дорй чаҳорсад ракаат намоз кунам. Он шаб таом наёфтам.
Назр вафо кардам. Дигар рӯз бархостам ахд кардам, ки агар имшаб таом наёбам чаҳорсад ракаати дигар намоз кунам. Ҳам таом наёфтам ва назр вафо кардам ва ба рӯза будам. Назр кардам, ки агар шаби дигар таом наёбам чаҳорсад ракаат намоз дигарбора бикунам. Ва аҳд кардам, ки агар шаби чаҳорум таом наёбам чаҳорсад ракаати дигар намоз кунам. Ба рӯза хостам ва таом наёфтам. Заиф гаштам. Тарсидам, ки аз хидмат бозмонам. Ба мазгите даромадам ва аз Худои таоло таом хостам.
Ҷавоне даромад, маро гуфт: «Ба таом ҳоҷат ҳаст?» Гуфтам: «Ҳаст». Маро ба хона бурд. Чун ба хонаи ӯ даромадам, маро гуфт: «Чи номй?» Гуфтам:
«Иброҳим». Гуфт: «Писари кистй?» Гуфтам: «Писари Адҳам». Гуфт: «Аз куҷой?» Гуфтам: «Аз Балх». Пеши ман ба зону дарафтод ва гуфт: «Ман бандаи туам. Ҳарчи дорам мулки ту аст, ки ман гуломи падари ту будам. Маро моя дод ва ба бозаргонй фиристод. Осй гаштам ва бозистодам». Иброҳим гуфт: «Агар рост мегӯй, туро озод кардам ва ҳар чи бо туст туро бахшидам ва ин таом бар хештан ҳаром кардам» (3,134).
Ҳамин ҳикоят бо андаке тагйирот дар «Тазкират-ул-авлиё» чунин нақл шудааст:
Нақл аст, ки як рӯз ҳеч наёфт. Гуфт: Илоҳй! Шукронаро чаҳорсад ракаат намоз кунам. Шаби дигар ҳам ҳеч наёфт. Шаби сеюм низ. Ҳамчунин то ҳафт шаб. Чунин буд, ки ба вай таоме нарасид. Заъфе дар вай падид омад. Гуфт: Илоҳй агар бидиҳй
72
Сатторов А.Х. «Шарҳи таарруф» ва таъсири он бар манобеи дигари суфия
шояд. Дар ҳол ҷавоне биёмад, Гуфт: Ба қут ҳоҷат аст? Гуфт: ҳаст. Ӯро ба хона бурд. Чун нек дар вай нигарист, наърае бизад. Гуфт: Чи буд? Гуфт: Ман гуломи туам ва ҳар чи дорам аз они туст. Гуфт: Озодат кардам ва ҳар чи дар дасти туст ба ту бахшидам. Маро дастуре деҳ то биравам. Пас гуфт: Илоҳӣ! Аҳд кардам, ки аз ин пас гайр аз ту аз касе чизе нахоҳам, ки лабе нон хостам, дунёро пеши ман овардӣ(2, с. 96)
Ҳамон тавре ки мушоҳида мешавад ҳикояте, ки дар китоби «Шарҳи Таарруф» омада дар муқоиса бо нақли «Тазкират-ул-авлиё» аз шарҳу тафсили бештаре бархурдор аст. Агарчи муҳтавои ҳар ду ҳикоят як матлабро медиҳад, аммо дар ҳикояти овардаи Аттор баъзе масъалаҳо норушан мондааст, аз қабили дар куҷо мулоқот намудани он ҷавон бо Иброҳим ва чигуна шинохтани онҳо якдигарро, ки дар «Тазкират-ул-авлиё» мубҳам монда, вале дар «Шарҳи Таарруф» мушаххасан ин масъала зикр гардидааст, ки хонандаро огоҳтар месозад. Яке аз хусусиятҳои китоби «Шарҳи Таарруф» ҳам дар ҳамин аст, ки матолиби ирфониро бо забони содаву равон ва муфассал шарҳу тавзеҳ медиҳад, ки ин вижагӣ дар манобеи дигари сӯфия камтар мушоҳида мешавад.
Қиссаи тавба кардани Иброҳими Адҳам низ дар китоби «Шарҳи Таарруф» муфассалан зикр шуда ва пас аз ӯ касоне, ки хостаанд ин қиссаро нақл кунанд, аз китоби мазкур истифода бурдаанд. Аз чумла Аттор дар канори ривоятҳои дар боло зикршуда дар бахши дигари достони Иброҳими Адҳам низ пойбанди андешаҳои Мустамиллии Бухороӣ гардидааст.
Ин мочаро дар «Шарҳи Таарруф» ба сурати зерин нақл гардидааст: «Ва ин низ чун қиссаи Иброҳими Адҳам аст, ки ба сайд берун шуд, то лаҳву бозӣ кунад. Ҳеч муқаддимаи риёзат надошт. Нидое шунид, ки туро на аз баҳри ин офаридаанд ва на ба ин фармудаанд ва сеюм бор аз пеши куҳаи зин овоз омад ва гуфт валлоҳ, ки дар Худо осӣ нагардам, пас аз имрӯз то Худо маро маъсум дорад. Ва дар ҳикояти ӯ чунин аст, ки асб дар тайи сайд битохт. Он сайд рӯй аз пас кард ва гуфт: «Мо лиҳозо халақат ва ло биҳозо амарат». Битарсид, рӯ боз гардонид ва бозгашт ва чун Ҳақ Таоло хост, ки якборагӣ ӯро бибарад ва аз халқ бибурронад дигарбора аз пеши куҳаи зин овоз омад, ки мо лиҳозо халақат ва ло биҳозо амарат. Фазъи ӯ бештар гашт ва кашф зиёдат гашт. Чун ҳақ таоло хост, ки миннат тамом кунад сеюмбор аз гӯйи гиребон овоз омад: мо лиҳозо халақат ва ло биҳозо амарат. Кашф тамом гашт. Султон ҳақро бидид. Сайдро ба сухан даровардан ва зинро ба сухан даровардан ва гӯйи гиребонро ба сухан даровардан ва низ лутфи ҳақ бидид ва бо худ гуфт, ки ман аз баҳри лаҳву бозӣ меравам ва ӯ маро ба сӯи худ мехонад ва низ бидид, ки мани ниёзманд аз Ӯ бениёз мегурезам ва ӯ бениёз бо мани ниёзманд оштӣ мечӯяд. Чун ин маонӣ ӯро кашф гашт , асб ба чой бигзошт ва наздики шубоне омад ва он либоси худ ба вай дод ва гилеминаи ӯ бихост ва дарпушид ва аз халқу молу аҳл эъроз кард ва рӯй ба ҳақ таоло овард (3, с.1706).
Ҳамин ҳикоят бо ихтилофи иборот ва сабки хоси Шайх Аттор дар «Тазкират-ул-авлиё» ба сурати зерин баён гардидааст:
«Гуфт асб зин кунанд, ки ба шикор меравам. Барнишаст ва рӯй ба саҳро ниҳод. Чун саросема дар саҳро мегашт чунон ки намедонист, ки чи мекунад. Дар он ҳол аз лашкар чудо шуд ва дур афтод. Овозе шунид, ки: «Бедор бош!» Ӯ ношунида мекард. Дувум бор ҳамин овоз шунид. Севум бор хештанро аз он чо дур мекард ва ношунуда мекард. Бори чаҳорум овозе шунид, ки: «Бедор гард пеш аз он ки бедорат кунанд.» Чун ин хитоб бишунид ба як бор аз даст бирафт. Ногоҳ оҳуе падид омад. Хештанро бад-ӯ машгул гардонид. Оҳу ба сухан омаду гуфт: «Маро ба сайди ту фиристодаанд, на туро ба сайди ман. Ту маро сайд натавонӣ кард, туро аз барои ин офаридаанд, ки
73
Sattorov A. K. «Sharhi Taaruf» and its Influence over other Sufi Sources
бечораеро ба тир занӣ ва сайд кунӣ? Ҳеч кори дигар надорӣ?» Иброҳим гуфт: «Оё ин чи ҳолат аст? Рӯй аз оҳу бигардонид. Ҳамон сухан, ки аз оҳу шунида буд, аз қарбуси зин шунид. Ҷазъву хавфе дар вай падид омад ва кашф зиёдат гашт. Чун Ҳақ Таоло хост, ки кор тамом кунад, бори дигар аз гӯйи гиребон шунид. Кашф он ҷо тамом шуд ва малакут бар ӯ гушоданд ва воқеъа риҷолуллоҳ мушоҳида намуд ва яқин ҳосил кард ва гӯянд чандон бигирист, ки ҳама асбу ҷомаи ӯ аз оби дида тар шуд ва тавбаи Насуҳ кард ва рӯй аз роҳ як сӯ ниҳод» (2, 104).
Аз ҳикоёти дигаре, ки мавҷудияти шабеҳи он дар «Шарҳи Таарруф» ва «Тазкират-ул авлиё» ба назар мерасад, достони Боязиди Бастомӣ мебошад. Мустамиллӣ ин ҳикоятро чунин ривоят намудааст:
Рӯзе ба шаҳр андар омад ва халқ варо қабул карданд. Ба миқдори қурби халқ аз Ҳақ бӯъд дид. Тоқат намондаш. Аз шаҳр берун омад ва халқ бо вай берун омаданд. Мар ходими хеш Абуабдуллоҳ Алдебалиро гуфт: Унзур кайфа урид ҳоулои ан нафсӣ. Ходим гуфт назора ҳамекардам, то чи кунад. Ду ракаат намоз карду бар пой хост ва рӯй сӯйи халқ овард. Пиндоштанд ҳаме дуо хоҳад кардан. Г уфт: «Инни ано раббукум фаъбудунӣ». Ҳама гуфтанд: «Абуязид кофир гашт, даъвии худоӣ кард». Баргаштанд варо ба ҷой монданд. Вай даъвии рубубият накарда буд. Чи ояте аз китоби Худои азза ва ҷалл бархонда буд. Ходим гуфт рӯй сӯи ман овард ва маро гуфт ё писар ояте аз китоби Худои азза ва ҷалл бархондам ва аз чандин бало бирастам(3,835).
Таҳлилҳо нишон дод, ки ин ҳикоят дар «Кашф-ул-маҳҷуб» ва «Рисолаи қушайрия» низ нақл нашудааст. Аттор бошад ин ҳикоятро дар «Тазкират-ул-авлиё» ба сурати зерин нақл намудааст:
Соли дигар эҳром гирифт ва дар роҳ, ки ба шаҳр меомад, халқе азим тобеи ӯ шуданд. Чун берун шуд, мардумон аз паси ӯ даромаданд. Боязид нигаҳ карду гуфт инҳо кадоманд? Гуфтанд эшон бу ту сӯҳбат хоҳанд дошт. Гуфт Худоё ман аз ту мехоҳам, ки худро аз халқ ба ман маҳҷуб нагардонӣ. Пас хост, ки муҳаббати худ аз дили эшон бибарад ва заҳмати худ аз роҳи эшон бардорад. Намози бомдод бигзорид ва дар эшон нигарист ва гуфт «Ино аналлоҳ ло илоҳа ило ано фаъбудунӣ». Гуфтанд: магар ин мард девона аст. Ӯро бигузоштанду бирафтанд ва Шайх онҷо ба забони Худованди таоло бо эшон сухан мегуфт. Чунон, ки гӯянд ҳикояи ан рабиҳ (2, с.163-164).
Баррасии ин ду ҳикоят нишон медиҳад, ки аз лиҳози мазмун ҳар ду ривоят якхела ҳастанд ва иборатҳо низ ба ҳам хеле шабоҳат доранд. Аммо дар муқоиса ба ривояте, ки Аттор нақл карда, Мустамиллӣ тафсили бештаре дода ва содагии забони ривоят низ имтиёзи бештаре ба ӯ бахшидааст. Ҳадафи Мустамиллии Бухороӣ ин будааст, ки матолиби «Шарҳи Таарруф»-ро то ҳадди лозим барои хонанда сода ва қобили фаҳм намояд.
Ҳикояти мушобеҳи дигари миёни «Шарҳи Таарруф» ва «Тазкират-ул-авлиё» дар мавриди Робия аст, ки Аттор боз ҳам дар баёни он аз суханони Мустамиллии Бухо-роӣ сарчашма гирифтааст. Ин ривоят дар «Кашф-ул-маҳҷуб» ва «Рисолаи қушайрия» дида намешавад. Ин ривоят дар «Шарҳи Таарруф» ба сурати зерин нақл шуда аст:
Молики Динор гуфт рӯзе бар Робиа даромадам ва намози бомдодин гузорида буд ва бар мусалло нишаста ва дар ҳамаи хонаи ӯ кӯзае дидам карона шикаста, ки бад-он таҳорат кардӣ ва об хурдӣ ва хиште, ки дар зери сар ниҳодӣ ва мусаллое аз най бофта, ки бар онҷо намоз кардӣ ва берун аз ин чизе дигар набуд. Ӯро гуфтам ё сайида ҳолат бад мебинам. Маро дӯстон ҳастанд аз тавонгарон, бигӯям то туро тааҳҳуде бикунанд. Маро ҷавоб дод, ки ё Молик «лам таъриф розиқул халқ аммо алимат ан розиқӣ ва розиқ золикал ганӣ воҳид атзин иннаҳу зикраҳу лиганоҳ ва насинӣ лифақрӣ
74
Сатторов А.Х. «Шарҳи таарруф» ва таъсири он бар манобеи дигари суфия
қола фабкит». Пас маро гуфт ё молик биё ва дар чашми ман нигаҳ кун, ки чизе дар чашмам мехалад. Нигаҳ кардам порае аз он мусалло чанд сарангуште ба дидаи ӯ даррафта буд ва чашми ӯ табоҳ карда. Гуфтам ё сайидаи занон чашмат табоҳ гашта ва туро хабаре нест. Гуфт: «Ё Молик, ман дар намоз будам, ки маро ин ҳолат афтодааст ва чун пеши Худо биистода магар ҳама дӯзах ба дидаи ман даркунанд аз тарси ҳақ маро хабар набошад (3,201).
Дар Тазкират-ул-авлиё ин ривоят дар шакли ду ҳикояти ҷудогона нақл гардидааст:
1. Нақл аст, ки шабе дар савмаа намоз мекард. Дар хоб шуд. Аз гояти шавқ ва истигроқ найе дар чашми ӯ шуд. Чунон ки ӯро хабар набуд аз гояти шавқ (2, 77).
2. Молики Динор гуфт пеши Робиа рафтам. Ӯро дидам бо кӯзае шикаста, ки аз он вузӯъ сохтиву об хурдӣ ва бӯриёе куҳна ва хиште зери сар инҳодӣ. Дилам ба дард омад ва гуфтам: «Эй Робиа маро дӯстони тавонгар ҳастанд. Агар иҷоза диҳӣ барои ту аз эшон чизе бихоҳам». Гуфт: «Эй Молик, галат кардаӣ. Рӯзидиҳандаи ману эшон яке нест?» Гуфтам: «Бале!» Гуфт: «Дарвешонро фаромӯш кардааст ба сабаби дарвешӣ ва тавонгаронро ёрӣ мекунад ба сабаби тавонгарӣ?» Гуфтам: «На». Гуфт: «Чун ҳоли ман медонад чи ёдаш диҳам? Ӯ чунин мехоҳад, мо низ чунон хоҳем, ки ӯ мехоҳад» (2,8586).
Муқоисаи ин ҳикоят шаҳодат аз он медиҳад, ки Аттор дар баёни он ба «Шарҳи Таарруф» такя карда ва ба сабаби кам будани мавод дар мавриди Робиа кӯшиш кардааст, ки ривояти «Шарҳи Таарруф»-ро бо каме тафсил дар шакли ду ҳикояти ҷудогона нақл намояд.
Аз ривоятҳои дигаре, ки таъсири «Шарҳи Таарруф»-ро бар «Тазкират-ул-авлиё» нишон медиҳад ҳикояти Ҷунайди Багдодӣ аст. Дар мавриди ин орифи номӣ дар манобеи сӯфия ривоятҳои гуногуне омадааст. Яке аз сарчашмаҳои муҳим дар шинохти ин шахс маводи китоби «Шарҳи Таарруф» аст, ки ҳам ба сабаби тақаддуми замонӣ аз дигар сарчашмаҳо бартарӣ дорад ва низ маълумоти овардаи ин китоб аҳамияти фаровоне дар бар дорад.
Аз мавориди дигаре, ки Аттор аз он истифода кардааст дар зикри фазоили Ҷунайди Багдодӣ мебошад. Дар «Шарҳи Таарруф» омадааст:
Мегӯяд вақте бемор гаштам. Аз Худои Таоло дархостам то маро офият диҳад. Дар сари ман гуфт: «Эй Ҷунайд, миёни ману тани хеш дар маё» (3, с.1777).
Дар «Тазкират-ул-авлиё» бошад ин масъала ба шакли зерин оварда шудааст:
Нақл аст, ки як бор ранҷур шуд ва гуфт «Аллоҳумма ашафнӣ». Ҳотифе овоз дод, ки «Эй Ҷунайд миёни банда ва Худой чи коре дорӣ? Ту дар миён маё ва бад-он чи туро фармудаанд машгул бош ва бад-он чи мубтало кардаанд, сабр кун. Туро ба ихтиёр чи кор? (2,425).
Агарчи дар ибораҳо тафовутҳое ба назар мерасад, аммо мазмуни ҳар ду ривоят як аст. Ин ҳикоят дар «Кашф-ул-маҳчуб» низ зикр шудааст(5,564). Маълум аст, ки ҳам «Кашф-ул-маҳчуб» ва ҳам «Тазкират-ул-авлиё» ин ривоятро аз китоби «Шарҳи Таарруф» гирифтаанд.
Дар маҷмӯъ метавон ба хулосаи зайл расид: садҳо намуна метавон дар «Тазкират-ул-авлиё»-и Аттор пайдо кард, ки аз «Шарҳи Таарруф» ба унвони манбаи муҳим истифода кардааст. Аммо ҳамчуноне, ки мушоҳида гардид, гоҳо ба хотири такрор нашудани айни матлаб Аттор кӯшиш ба харч додааст, ки аз ривоятҳои дигари он матлаб истифода карда ҳикояти мавриди назарашро густардатар созад. Гоҳе низ бо дар назардошти принсипи зикргардида як ҳикояти «Шарҳи Таарруф»-ро ба унвони ду ҳикояти чудогона нақл намудааст. Дар ҳар сурат китоби «Шарҳи Таарруф» ба
75
Sattorov A. K. «Sharhi Taaruf» and its Influence over other Sufi Sources
унвони сарчашмаи асосии китоби «Тазкират-ул-авлиё» дар такмил ва падид омадани он нақши бузург дорад. Агарчи муҳаққиқон дар ин замина таваҷҷӯҳи камтар зоҳир намудаанд, вале баррасиҳо нишон медиҳанд, ки «Шарҳи Таарруф» барои Шайх Аттор бо вуҷуди тагйирот ва иловаҳое дар нақли ривоёт аз муҳимтарин манобеъ дар миёни осори дигари ирфонӣ ҷиҳати таҳияи «Тазкират-ул-авлиё» будааст.
Пайнавишт:
1. Зарринкуб Абдулҳусайн. Ҷустуцӯ дар тасаввуфи Эрон. - Теҳрон: Амири Кабир, 1357ҳ., саҳ.412
2. Фаридуддин Муҳаммад ибни Иброҳим Аттори Нишопурй. Тазкират-ул-авлиё/Тасҳеҳи Муҳаммади Истеъломӣ.-Теҳрон, Сухан,1386., саҳ:914
3. Мустамилли Бухороӣ. Шарҳи Таарруф. Тасҳеҳи Муҳаммади Рушан. Теҳрон, Асотир, 1390., саҳ: 1818
4. Муҷтабо Минавӣ. Китоби “Шарҳу-т-таарруф”. УУЯгмо, Озармоҳ, 1328ҳ., №:9. саҳ: 405-413.
5. Ҳуҷвирӣ, Алӣ ибни Усмон. Кашф-ул-маҳҷуб. Теҳрон, Суруш, 1385., саҳ: ҳафтоду чаҳор+610
6. Суҳайло Юсуфӣ. Шарҳи Таарруф ли мазҳаби тасаввуф/УМаҷаллаи гузориши мерос, давраи дувум, шумораи 5-6, Теҳрон, 1391.,саҳ:158-161
Reference Literature:
1. Zarrinkub Abdulkhusayn. Explorations Related to Iranian Sufizm. - Tehran: Amiri Kabir, 1357 hijra. - 412pp.
2. Attori Nishapuri. Anthology of the Saint. Under the editorship of Mukhammad Istelomi. -Tehran: Speech, 1386 hijra. -314pp.
3. Mustamilli Bukhoroi. Commentary to «Taarruf». Under the editorship of Mukhammad Ravshan. - Tehran: Asotir, 1390 hijra. - 1818 pp.
4. Minavi Mudjtabo. The Book «Commentary to «Taarruf» // Yagmo, 1328 hijra. №9. -pp. 405-413.
5. Khujviri, Ali ibn Usmon. Discovery of the Sincerest. - Tehran: Surush, 1385 hijra. -
610 pp.
6. Yusufi Sukhaylo. Commentary to «Familiarization with Sufizm School». Guzorishi Meros» journal, №№ 5-6, - Tehran, 1391 hijra.
76
