CC BY
107
НОМАИ ДОНИШГОХ. УЧЕНЫЕ ЗАПИСКИ» SCIENTIFIC NOTES»
№ 2(43)2015
УДК 8 Т 1 С.С.АЗИЗОВ
ББК 83.3.(0) 3
ХАМОХАНГЙ ВА ПАЙВАНДИ МАЪНОИИ ҚИССАХО ДАР «МАҶОЛИСИ САБЪА» ВА «МАСНАВИИ МАЪНАВЙ»-И МАВЛОНО ҶАЛОЛУДДИНИ БАЛХЙ
Вожаҳои калидӣ: Мавлоно, Маҷолнсисабъа, ҳикоят, “Маснавиимаънавй”, насриирфонй, мавъиза ва суханронй, маҷолисисӯфиёна.
Ба иттифоқи аҳли таҳқиқ «Маҷолиси сабъа» суханрониҳои минбарии Мавлоно Балхй пеш аз дидор бо Шамси Табрезй ва таълифи «Маснавии маънавй»- ро фаро мегирад (1; 2; 6; 8; 10; 11). Дар гуфтори хеш Мавлоно қиссаю тамсилоти фаровонеро ҷиҳати тафсир ва баёни матолиби мухталиф ба кор бурдааст. Дар натиҷаи муқоисаи қисас ва тамсилоти «Маҷолиси сабъа» бо «Маснавии маънавй» маълум мешавад, ки қиссаю маъонии муштараки зиёде миёни ду асари Мавлоно мавҷуд будааст. Илова бар ин, абётеро аз «Маснавии маънавй» ва «Ғазалиёти Шамс» дар тадвин ва тасҳеҳи «Маҷолиси сабъа» котибон бо муносибатҳои маъной бо матн илова кардаанд.
Аз ин ҷиҳат, шабоҳатҳои маъноии «Маҷолиси сабъа» бо «Маснавии маънавй» нишондиҳандаи пайванди фикрии муназзам дар давраҳои мухталифи зиндагии Мавлоно ба шумор меравад. Бо ин ҳадаф, баррасии ин ду асари Мавлоно канори ҳамдигар дар шинохти беҳтару бештари андешаҳои орифи бузург коре муфид хоҳад буд. Чунонки Абдулҳусайни Зарринкуб ин нуктаро қайд намуда, ки аз хондани «Маҷолиси сабъа» дар фаҳми «Маснавй» баҳраи бисёр метавон бурд (8,126).
Дар хусуси шабоҳатҳои маъноии ин ду асар донишмандони эронй -Тавфиқ Субҳонй (1) дар муқаддимаи «Маҷолиси сабъа» ва Аббос Хоифй (11) ишора кардаанд. Ба ҷуз ин ду,дигар таҳқиқи ҷиддие дар ин замина сурат нагирифтааст. Доир ба мушобиҳати ин ду асар Тавфиқ Субҳонй танҳо як ишораи кӯтоҳе дорад дар муқаддимаи «Маҷолиси сабъа», ки чунинаст: «Аксари достонҳои мансури мундариҷ дар «Маҷолис»-ро дар «Маснавй»-и Мавлоно низ меёбем...» (1,10).
Аббос Хоифй низ пайвандҳои фикрии Мавлоноро дар «Маҷолиси сабъа» ва «Маснавии маънавй» ва «Куллиёти Шамс» баррасй намудааст. Бояд қайд намуд, ки Аббос Хоифй бештар шабоҳатҳои маънойии се асари Мавлонро таҳқиқ кардааст. Мо дар инмақола муҳтавои қиссаю ҳикоёти «Маҷолиси сабъа» ва «Маснави маънавй»-ро мавриди муқоиса ва баррасй қарор медиҳем.
Дар «Маҷолиси сабъа» Мавлоно аз достонҳое барои баёни манзури худ баҳра гирифтааст, ки дар «Маснавй» низ аз онҳо истифода кардааст. Қиссаи «Ба сухан омадани сангреза дар дасти Абӯҷаҳл ва гувоҳй додани он ба ҳақиқати Муҳаммад (с) ва рисолати ӯ», ки дар маҷлиси аввал омада, дар дафтари аввали «Маснавй» баён шудааст. Қиссаи каҷ шудани тоҷи Сулаймон (а) дар маҷлиси аввал, бо баёне дигар дар дафтари чаҳоруми «Маснавй» ва қиссаи «Рубоҳу табл» дар маҷлиси дувумро дар дафтари дувуми «Маснавй» метавон дид. Қиссаи «Билқис ва Сулаймон», ки дар охири маҷлиси дувум баён шуда, дар чанд дафтари «Маснавй» низ баён шудааст. Қиссаи «Паёмбар бо Ҳориса» дар маҷлиси дувум, дар дафтари аввали «Маснавй» байни Паёмбар ва Зайд гузаштааст. Қиссаи «Ҷуулбақар», ки дар маҷлиси панҷум баён шуда, дар дафтари панҷуми «Маснавй» низ омадааст.
Қисме аз достонҳои зикр шуда бо ҳамон ҳадафе, дар «Маснавй» омадаанд, ки дар «Маҷолиси сабъа» баён гардидааст. Дар бархе аз достонҳо тафовуте ба чашм мерасанд ва инчунин баъзе достонҳо дар «Маҷолис» ба шакли мухтасар омада бошанд, дар «Маснавй» муфассалтар ва баракси ин низ дида мешавад. Дигар аз тафовут дар овардани лаҳзаҳои достонҳо аст, ки дар яке гоҳо огоз ё қисматҳое аз достон нақл наёфта, танҳо муҳимтарин лаҳзаҳои он баён шудааст, ки дар дигаре ин лаҳзаҳои достон муфассал шарҳу тавзеҳ ёфтааст. Яъне ин ду асарро дар натиҷаи мавриди омӯзиш қарор додан метавон аз мӯҳтавои ин достонҳо огоҳии бештар пайдо кард, ё ба ибораи дигар яке дигареро такмил мекунад. Манзури Мавлоноро аз овардани ин достонҳо дар «Маҷолиси сабъа»назар ба «Маснавй» дарёфтан осонтар аст, зеро дар он Мавлоно тобеи чаҳорчуби назму қофия аст.
Бояд зикр намуд, ки мутолаи достонҳои мазкур дар «Маҷолиси сабъа» барои маърифати андешаҳои Мавлоно дар «Маснавй» зимни баёни достонҳои зикр гардида, кӯмак мекунад. Аммо бо чй сабаб бошад, ки достонҳои мазкур, ки дар «Маҷолис» аз забони худи Мавлоно, ки бо насре сода ва шево баён шудаанд, аз нигоҳи шореҳони «Маснавии маънавй» дур мондааст. Албатта, мо
97
НОМАИ ДОНИШГОХ. УЧЕНЫЕ ЗАПИСКИ» SCIENTIFIC NOTES»
№ 2 (43) 2015
ба ҳамаи шарҳҳои «Маснавӣ» имкони дастрасӣ надоштем ва муродамон низ кулли шурӯҳи он нест. Лекин чун ба «Шарҳи ҷомеи «Маснавии маънавӣ»-и Карим Замонӣ назар афкандем, дар он, аз хусуси он ки достонҳои зикрёфта дар «Маҷолиси сабъа» низ омада, таъкид нашудааст. Аз ин ба хулосае омадем, ки агар дар шурӯҳи дигар ишорае дар ин хусус мебуд, ҳатман Карим Замонӣ низ зикри онро мекард. Чароки шарҳи ин донишманд дар замони мо таълиф шуда ва кӯшидааст, ки аглаби андешаҳои шореҳони гузаштаро мадди назари хешқарор диҳад.
Дар зер чанде аз достонҳоеро, ки Мавлоно дар ин ду асари хеш ба кор бурдааст бо назардошти хусусиёти дар боло зикр ёфта, мавриди омӯзишу муқоиса қарор дода, шабоҳат ва тафовути онҳоро, то қадри имкони хеш маълум месозем.
Қиссаи ба сухан омадани сангреза дар дасти Абӯчаҳл ва гувоҳӣ додани он ба ҳақиқати Муҳаммад (с) ва рисолати ӯ Қиссаи мазкур дар дафтари аввали «Маснавӣ» хеле мухтасар дар ҳафт байт омадааст. Ин қисса дар «Мачолиси сабъа» дар маҷлиси аввал бо забоне шево ва нисбат ба «Маснавӣ» пурратар баён шудааст. Чунончи, лаҳзаҳои огози ҳикоят, ки дар «Мачолиси сабъа» омада, дар «Маснавӣ» ба чашм намерасад. Огози ҳикоят дар «Мачолис» чунин аст: «Бисмиллоҳ» он номе аст, ки Мустафо (с) шаби маҳтоби маҳи чаҳордаҳ гирди Каъба тавоф мекард ва дар Макка аз гояти гармо аглаби халқ ба шаб гарданд. Абӯҷаҳл ӯро дид, хашм кард ва ҳасадаш биҷӯшид. Аз ҷӯш каф карду гуфт: «Худо донад, ки ин соҳир боз дар чӣ макр аст!
Мустафо (с) ҷавобаш гуфт аз роҳи шафқат, ки: «Макр аз кучову ман аз кучо? Ман омадаам, ки халқро аз макру доми ҳамчун ту гумроҳон бираҳонам.Гуфт: «Агар соҳир нестӣ, бигӯ, ки дар мушти ман чист?» (1,47).
Дар «Маснавӣ» қисса аз лаҳзаи пурсидани Абӯчаҳл огоз ёфтааст:
Сангҳо андар кафи Бӯчаҳл буд,
Гуфт: «Эй Аҳмад, бигӯин чист? Зуд! (3,70).
Инчунин, лаҳзаҳои даррасидани Ҷабраил (а) ва саломи Ҳақро бар Муҳаммад расонидан ва бар ӯ гуфтан, ки чавобаш бигӯ ба Абӯчаҳл, ки: Кадом мехоҳӣ бар ту бигӯям, ки дар мушти ту чист ё он ки он чи дар мушти туст, бигӯяд, ки ман кистам, ки дар «Мачолис» аст, дар «Маснавӣ» наёмадааст. Дар «Маснавӣ» ин лаҳзаи қисса чунин баён шудааст:
Гуф т: «Чунхоҳӣ?Бигӯям он чиҳост?
Ё бигӯянд он ки мо ҳаққему рост?» (3,70).
Поёни қисса, ки дар «Маснавӣ» бо байти зер итмом меёбад:
Чун шунид аз сангҳо Бӯчахд ин,
Зад зи хашм он сангҳоро бар замин (3,70).
дар «Мачолиси сабъа» чунин аст: «Тоифае имон оварданд. Абӯчаҳл аз гояти хашм сангрезаҳоро бар замин заду сахт пушаймон шуд ба гуфтан ва гуфт: «Дидӣ, ки чӣ кардам ман ба дасти хеш? Боз хештанро бигрифт ва ба ситеза гуфт, ки: «Ба Лоту Уззо, ки ин хам чодуӣ аст» (1,48).
Дар мавриди сарчашмаи достони мазкур Карим Замонӣ чунин навиштааст: «Маъхази ин достон бад-ингуна ёфт нашуд, чуз он ки Нувайрӣ ва дигарон, яке аз муъчизоти ҳазрати хатми мартабатро шаҳодати сангреза медонанд. Устод Фурузонфар низ дар иртибот ба матлаб менависанд: «Маъхази ин қиссаро бад-ин сурат то кунун наёфтаам, вале муфоди он, яъне тасбеҳи сангреза аз муъчизоти машҳури ҳазрати Расули акрам (с) аст ва ба чанд сурат нақл шуда...» (7,571). Аз ин маълум мегардад, ки достони мазкур, ки дар «Мачолиси сабъа» омадааст, аз назари Карим Замонӣ ва Бадеуззамон Фурузонфар ба дур мондааст.
Ба ҳар ҳол, хоҳ достони мазкур онгуна, ки дар «Мачолиси сабъа» ва «Маснави маънавӣ» нақл шуд, айнан дар сарчашмаҳои дигар забт шудаанд ё на, Мавлоно аз зеҳни худ дар он тасарруф намуда, барои баёни андешаҳои хеш ба кор бурдааст.
Дигар аз нуктаи лозим ба зикр он аст, ки муроди Мавлоно аз нақли достони мазкур дар «Мачолиси сабъа» дар нишон додани бузургию азамат ва баракати ояти «Бисмиллоҳ» аст. Мавлоно ин достонро дар тафсири ояти «Бисмиллоҳ» дар «Мачолиси сабъа» чунин нақл намудааст: «Бисмиллоҳ» он номе аст, ки Мустафо (с) шаби маҳтоби маҳи чаҳордаҳ гирди Каъба тавоф мекард.» (1,47). Яъне пайгамбар бо баракати ба забон овардани ин оят муъчизоти хешро анчом медоданд. Дигар ин ки дар «Мачолиси сабъа» Мавлоно чун як воиз ва муфассир аз қиссаи мазкур истифода кардааст. Аммо дар «Маснавии маънавӣ» манзури Мавлоно аз нақли достон ин аст, ки тамоми ашё, ҳатто сангрезаҳо низ дар тасбеҳу таҳлили Ҳақ ҳастанд ва ишқи Худоро дар дил мепарваранд ва ҳамон ишқ водошт, то сангреза ба Муҳаммад (с) шаҳодат диҳад. Яъне дар «Маснавӣ» муроди Мавлоно аз баёни қиссаи мазкур таъкиди андешаҳои орифон аст, ки дар ҳар зарраи офаридаҳои Худованд ишқ ва кашише ба сӯйи Ҳақ мавчуд аст.
Қиссаикажвазидани бод бар Сулаймон (а) ва кажшудани точиӯ
98
НОМАИ ДОНИШГОХ. УЧЕНЫЕ ЗАПИСКИ» SCIENTIFIC NOTES»
№ 2(43)2015
Қиссаи мазкур дар дафтари чоруми «Маснави маънавй» ба чашм мерасад ва Мавлоно дар «Мачолиси сабъа» дар маҷлиси аввал дар шакли мансур бо баёне дигар ва истифодаи як байту як рубой баён сохтааст.
Дар «Маснави маънавй» ин қисса пас аз достони он гулом, ки бар хоҷааш номаҳо менавишту ҷавоби нома намегирифт ва гоҳ аз расули номаву гоҳ аз матбахии шоҳ хашмгин мегашту гоҳи дигар аз шоҳ, аммо аз вуҷуди хеш бехабар буд. Дар «Маснавй» муроди Мавлоно аз овардани ин қисса нақди касоне аст, ки аъмолу аҳволи худро холй аз каму кост ва комил фарз мекунанд, чунонки худ дар поёни достон гуфта:
Пас туро ҳам гам, ки пеш ояд зи дард,
Бар касе тӯҳмат манеҳ бар хеш гард.
Зан(н) мабар бар дигаре, эй дӯстком,
Он макун, ки месиголид он гулом (3,390).
Ҳар мушкилй ё гаму андӯҳе, ки бар ту мерасад, аввал бояд назар бо худ дошта бошй. Бар дигарон туҳмат манеҳ ва гумони бад макун, мисли он гулом. Асли қиссаи Сулаймон чунин аст, ки рӯзе бод бар тахти Сулаймон каж мевазад, пас Сулаймон мегӯяд бодо каж марав! Бод дар ҷавоб мегӯяд, ки агар ту каж равй аз каж рафтани ман низ гамгин машав. Ҳарчанд Сулаймон (а) тоҷи хешро рост мекард он боз каж мешуд, Боз гуфт: «Точо! Чист охир? Каж магаш!» Тоҷ ҳам дар ҷавоб гуфт: «Каж шавам, чун кажравй, эй мӯътаман». Баъд аз он Сулаймон (а) даруни худро рост кард. Дил бар он шаҳват, ки дошт сард намуд. Пас аз ин ҳарчанд, кибо қасд тоҷро каж мекард, аммо боз ҳам рост мешуд. Дар охир тоҷ басухан омаду гуфт: «Чун фишондй пар зи гил, парвоз кун» (3,390).
Дар «Мачолиси сабъа» Мавлоно қиссаи мазкурро ба сурати мукаммалтар ва бо забоне шево чунин овардааст: «Рӯзе Сулаймон (а) бар тахт...нишаста буд...ногоҳ андешае, ки лоиқи шукри он неъмат набуд, дар хотири Сулаймон бигзашт. Дарҳол тоҷ бар сараш каж гашт. Ҳарчанд,ки рост мекард, боз каж мешуд. Гуфт: Эй тоҷ, рост шав! Тоҷ ба суханомад, гуфт: Эй Сулаймон ту рост шав! Сулаймон дар ҳол дар сучуд афтод, ки: «Раббано залламно анфусано» дар ҳол тоҷи кажшуда, бе он ки ӯ рост кунад бар сар рост истод. Сулаймон ба имтиҳон точро каж мекард, рост мешуд (1,37).
Мавлоно дар «Мачолиси сабъа» пас аз зикри ин ҳикоят муродашро аз баёни қисса чунин тавзеҳ медиҳад. Инчунин, манзур аз точ чй аст,худ Мавлоно дар поёни қисса шарҳ додааст, ки мурод аз точ ин завқи инсонҳо аст. Чунончи: «Азизи ман! Точи ту завқи туст ва вачду гармии туст. Чун завқ аз ту рафт, афсурда шудй, точи ту каж шуд.
Завқе, ки зи халқ ояд, з-ӯ ҳастии тан зояд,
Завқе, ки зи Ҳақ ояд, зояд дилу чон, эй чон.
Эй Сулаймони вақт, ки парирӯёни ақлониву руҳонй ба фармони туанд, деврӯёни нафсониву шайтонй пеши тахти вучуди ту даванд:
Гирди рухат саф зада лашкари деву парй,
Мулки Сулаймон турост, гум макун ангуштарй.
Сулҳ чудо кун зи чанг, з-он ки на неку бувад,
Коргаҳи шишагар, дастгаҳи гозурй
.Акнун эй сулаймони вақти хеш, чун точи завқу нури ихлос бар фарқи сари чони худ набинй, худро афсурда бинй ва торику маҳбуси савдоҳо бинй, бонг барорй, ки эй завқ кучой? Ва эй шавқ дар чй ҳичобй? Ҳарчанд мекӯшй, то он завқи рафта боз ояд, наояд ва он точи ихлосро ҳарчанд бар сари худ рост мекунй каж мешавад. Нидо мекунад, ки ту рост шав, то ман рост шавам (1,38).
Фурузонфар маъхази достони мазкурро аз қисасуланбиё дар китоби хеш «Достон ва қисаси Маснавии маънавй» нақл намудааст (7,553).
Қиссаи пурсидани пайгамбар (с) мар Зайдро, ки имрӯз чунй ва чун аз хоб бархостй? Ва чавоб гуфтаниӯ ки «асбаҳту мӯъминан ёрасулуллоҳ»
Ин қисса дар дафтари аввали «Маснавии маънавй» дар ҳудуди 182 байт омадааст. Мавлоно дар батни ин қисса монанди дигар достонҳо муроди хешро баён доштааст. Дар «Маснавй» бо чунин абёт огоз мешавад:
Гуфт пайгамбар саҳобе Зайдро:
«Кайфа асбаҳт, эйрафиқи босафо?»
Гуфт: «абдан мӯъминан». Боз ӯ-ш гуфт:
«Ку нитон аз боги имон, гар шукуфт?»...(3,105).
Мавлоно қиссаи мазкурро дар «Мачолиси сабъа» дар огози мачлиси сеюм хеле бо забони содда баён кардааст. Дар «Мачолис» қисса нисбат ба «Маснавй» кӯтоҳтар аст, ки баъзе аз лаҳзаҳои он зикр нашудааст. Аммо муҳимтарин лаҳзаҳои онро нақл намуда, пас аз он сари мақсади худ меояд.
99
НОМАИ ДОНИ1ИГОҲ. УЧЁНЫЕ ЗАПИСКИ» SCIENTIFIC NOTES» № 2 (43) 2015
Инчунин дар батни қисса, агарчи бисёре аз абёти шоҳид дар «Маҷолиси сабъа» афзудаи котибон аст, нуҳ байт ва як тамсил барои тақвияти гуфтаҳояш шоҳид овардааст.Бешак, муроди Мавлоно дар «Маҷолиси сабъа» сареҳтару фаҳмотар аст, назар ба «Маснавӣ» ва аз хондани ин қисса дар «Маҷолиси сабъа» барои дарёфти маъниҳо дар «Маснавии маънавӣ»даре боз мешавад. Манзури Мавлоно дар «Маҷолиси сабъа» аз ин достон чунин аст, ки он чи Ҳориса ба пайгамбар гуфт, ки шаб нахуфтаму рӯзро бо ташнагӣ сипарӣ кардам, пас арши Ҳақ ва биҳишту дузахро бепарда мебинам. Пайгамбар (с) ӯро бо лутф панд дод, ки «намози худро мабин, ниёзи худро магӯ, он ба иноят ва бахшиш Ҳақ буд»(1,101). Яъне, инҷо инояти Ҳақ аст, ки чун ба бандае даррасад корҳо бо вай мушкил нашавад. Дар охири достон як рубоӣ ва як тамсил омадааст, ки барои дарки матлаб бисёр муфид аст:
Аз мову хидматимо чизе наёяд эй ҷон,
Дам ту бино ниҳодӣ, ҳам ту тамом гардон.
Доруссаломи моро, дорулмалом кардӣ,
Дорулмаломи моро, доруссалом гардон (1,101).
«Бози сапеде парид аз дасти шоҳ ба дастуре бар гӯшаи бом нишаст. Тифлон дар фарру ҷамоли он боз ҳайрон шуданд. Тӣ-тию ту-ту мекунанду аз дур мепиндоранд, ки он бози султон аз баҳри тӣ-тию ту-туи эшон нишастааст. Надонанд, ки он боз ба инояти подшоҳ ба гӯшаи он вайрона нишастааст (1,101).
Ба иловаи ин дар «Маснавии маънавӣ» боз абёте вуҷуд дорад, ки дар хусуси инояти Ҳақ суруда шуда.Ин бори дигар аз пайванди фикри Мавлоно дар ду асари ӯ хабар медиҳад. Чунончӣ, дар дафтари сеюми «Маснавӣ» дар байти 838 мегӯяд:
Ҷуз иноят, кӣгушояд чашмро?
Цуз муҳаббат, кӣнишонадхашмро?(3,236).
Ё дар дафтари шашуми «Маснавӣ» дар байтҳои 3810-3811 мегӯяд:
Ним зарра з-он иноят беҳ бувад,
Ки зи тадбири хирад сесадрасад.
Тарки макри хештан гир, эй амир!
По бикаш пеши иноят, худ бимир (3,654).
Дар мавриди маъхази ривояти мазкур Карим Замонӣ дар шарҳи «Маснавии маънавӣ» чунин навиштааст: «Ин ривоят, он гуна ки дар «Маснавӣ» омада, дар кутуби дигар мушоҳида нашудааст. Лекин маълум мешавад, ки Мавлоно дахлу тасарруфе дар он карда ва онро он гуна кибо мақсуд ва муродаш созгор буда, шакл додааст. Албатта, ин ривоят бо ихтилофҳое дар мутуни мухталифи ирфонӣ ва тафсирӣ омадааст, аз он ҷумла, дар китоби «Ат-тасаввуф», «Таърихи ислом», Абубакри Каллободӣ, ва «Эҳёи улум» ва низ «Асадулгоба» ва тафсири Абӯлфутуҳ омадааст» (7,898). Маълум мешавад, ки Карим Замонӣ аз он ки ин достон дар «Маҷолиси сабъа» омада, бехабар аст. Дар идома меафзояд, ки: «Лекин мо ин ҳикоятро ба нақл аз Акбарободӣ нақл мекунем» (7,899).
Муроди Мавлоно аз зикри қиссаи мазкур ҳам дар «Маҷолиси сабъа» ва ҳам дар «Маснавии маънавӣ» баёни андешаи ирфонии инояти Ҳақ аст, ки орифон назар ба инояти Ҳақ доранду зоҳидон ба амали хеш менигаранд. Чунонки, дар «Маҷолиси сабъа» пас аз овардани ин қисса чунин мегӯяд: «Зоҳидон аз амал андешанд, ки чунин кунему чунон кунем. Орифон аз азал андешанд, ки Ҳақ чунин карду чунон кард ва аз ҳою ҳуюи амали худ наяндешанд.
Орифон чун дам аз қадим зананд,
Дою ҳуро миён ду ним зананд» (1,102).
Ҳикояти он гов, ки танҳо дар цазираест бузург. Сурати мухтасари ҳикоят чунинаст: Ҳақ таоло он ҷазираи бузургро пур кунад аз набот ва раёҳин, ки алафи гов бошад, то ба шаб он гов ҳамаро бихурад ва фарбеҳ шавад чун кӯҳпорае. Чун шаб шавад, хобаш набарад аз гуссаву хавф, ки ҳамаи саҳроро чаридам фардо чӣ хурам? То аз ин гусса логар шавад, ҳамчун ҳилол, рӯз бархезад ҳамаи саҳроро сабзтар ва анбӯҳтар бинад аз дӣ. Боз бихураду фарбеҳ шавад, боз шабаш ҳамон гам бигирад. Солҳост, ки ӯ ҳамчунин мебинад ва эътимод намекунад (1,136).
Ҳикояти мазкур дар дафтари панҷуми «Маснавии маънавӣ» дар понздаҳ байт таҷассум ёфтааст. Дар «Маҷолиси сабъа» низ Мавлоно ин ҳикоятро дар маҷлиси панҷум дар мавриде ба кор бурдааст. Ҳадафи Мавлоно аз овардани ин ҳикоят ҳам дар «Маҷолиси сабъа» ва ҳам «Маснавии маънавӣ»мазаммати нафс аст. Гов тамсили нафси аммора ва саҳро тамсили дунё. Дар «Маҷолиси сабъа» дар огоз хитоб ба нафс чунин овардааст: «Эй нафс! Батар аз он гове, ки дар ахбор овардаанд, ки дар соҳиле аз соҳилҳо, Ҳақ таоло гове офаридааст аз муддати шаш ҳазор сол пеш...» (1,136).
Дар «Маснавии маънавӣ» огози ҳикояти мазкур чунинаст:
100
НОМАИ ДОНИ1ИГОҲ. УЧЁНЫЕ ЗАПИСКИ» SCIENTIFIC NOTES» № 2 (43) 2015
Як ҷазира(й) сабз ҳаст андар ҷаҳон,
Андар ӯ говест танҳо хушдаҳон Ҷумла саҳроро чарад ӯ то ба шаб,
Тошавадзафтуазимумунтаҷаб... (3,520).
Дар мӯҳтавои куллии ҳикоят дар «Маҷолиси сабъа» ва «Маснавии маънавӣ» тафовути ҷиддие ба чашм намерасад. Танҳо дар «Маҷолис» Мавлоно аз он ҷиҳат, ки аз минбар ба мардум сухан мегуфт, бархе нуктаҳоро афзудааст, ки дар «Маснавӣ» дида намешавад. Ба монанди «Ҳақ таоло гове офаридааст аз муддати шаш ҳазор сол пеш...Ҷуъулбақар аз ин рӯ ном ниҳодаанд табибон ранҷриро...» (1,136).
Дар «Маснавӣ» пас аз овардани ҳикоят дар охир Мавлоно худ шарҳ медиҳад, ки мурод аз гов нафс аст ва манзур аз саҳро ин ҷаҳон аст:
Нафс он гов асту он дашт ин ҷаҳон,
К-ӯ ҳаме логар шавад аз хавфи нон.
Ки чӣхоҳамхӯрдмустақбал?Аҷаб!
Лути фардо аз куҷо созам талаб? (3,520).
Дар «Маҷолиси сабъа» бошад Мавлоно ҳикоятро чунин ҷамъбаст кардааст: «Чандон оҳ кунад ва гами фардо хурад, ки ҳам чунон логар шавад, ки буд ва ҳеҷ дар ёдаш наёяд, ки борҳо ман чунин гам хурдаам, баҳарза. Ва Ҳақ таоло бар хилофи гумони ман саҳроро пури гиёҳи сабзу тару тоза гардонид, чандин сол аст» (1,136).
Дар «Маснавӣ» низ дар охир он чӣ ки дар «Маҷолис» ба наср гуфта, чунин ба назм овардааст: Солҳо хӯрдиву кам н-омад зи х(в)ар,
Тарси мустақбал куну мозӣ нигар.
Луту пути хӯрдаро ҳам ёд ор,
Мангар андар гобиру кам бош зор (3,520).
Ҳикояти мазкур дар «Илоҳинома»-и Шайх Аттори Нишопурӣ низ омадааст. Аз ин рӯ, чунин бармеояд, ки маъхази Мавлоно «Илоҳинома»-и Аттори Нишопурӣ бояд бошад. Дар «Илоҳинома» Аттор чунин оварда:
Ато гуфтаст он марди Хуросон,
Ки ҳайвонест бо сад кӯҳ яксон.
Паи кӯҳе, ки онро Қоф ном аст,
Магар он ҷойгаҳ ӯро мақом аст.
Бари ӯ ҳафт саҳро пургиёҳ аст,
Паси ӯ ҳафт дарё пеши роҳ аст (9,233).
Бояд зикр намуд, ки дар «Маҷолиси сабъа» боз дигар қисасу достон ва тамсилот нақл шудаанд, ки дар «Маснавии маънавӣ» айнан ва ё ба баёне дигар зикр гардиданд. Гумон мекунем,ки бо зикри чанд мисоле, ки дар хусуси пайванди ин ду асар дар боло оварда шуд, метавон изҳор дошт, ки ҳамоҳангии куллӣ миёни таълифоти Мавлоно дар сурати ин пайвандҳо ҷой дорад. Илова бар ин,бисёр матолиберо, ки Мавлоно дар «Маҷолиси сабъа» гуфтааст, дар «Маснавии маънавӣ» низ бо шеваи манзум ва усули махсус нақл намудааст.
Дар натиҷа, вуҷуди маонӣ ва қисасу достонҳои муштараки «Маҷолиси сабъа» ва «Маснавии маънавӣ» ва истифода аз абёти «Маснавӣ» дар тасхеҳи «Маҷолиси сабъа» моро ба чунин натиҷа расонид:
1. Омӯхтан ва мавриди муқоисаю таҳлил қарор додани осори мансури Мавлоно дар канори таълифоти манзуми ӯ, хоса «Маснавии маънавӣ», барои маърифати андешаҳои Мавлоно нақши пурсамар хоҳад гузошт.
2. Вуҷуди маонӣ ва достонҳои муштарак дар ду асар нишондиҳандаи як ҷараёни фикрии муназзам дар давраҳои мухталифи зиндагии Мавлоно аст.
3. Ҳарчанд ки бар асоси суханони муҳаққиқон суханрониҳои минбарииМавлоно дар «Маҷолиси сабъа» пеш аз дидор бо Шамси Табрезӣ будааст, яъне замоне, ки Мавлоно чун як воиз дар минбар мавъиза мехондааст, аммо пайванди фикрии Мавлоно ва вуҷуди маъонӣ ва достонҳои муштарак дар ин ду асар, ки яке қабл аз дидор бо Шамс ва дигаре пас аз он таълиф ёфтааст, нишондиҳандаи он аст, ки Мавлоно дар минбар низ бо баёни андешаҳои орифона машгул будааст.
4. Мавлоно ҳам дар минбари ваъз ва ҳам дар «Маснавии маънавӣ» қасди таълими афкори муштаракро доштааст.
5. Дар ниҳоят бо далели он достонҳои муштараке, ки дар ин ду асар мавҷуданд, метавон гуфт, ки «Маҷолиси сабъа» аз сарчашмаҳои бисёр муҳиме барои муайян намудани ҷараёни
101
НОМАИ ДОНИ1ИГОҲ. УЧЁНЫЕ ЗАПИСКИ» SCIENTIFIC NOTES» № 2 (43) 2015
фикрии Мавлоно дар давраҳои мухталиф ва маърифати андешаҳои ӯ дар «Маснавии маънавй» маҳсуб меёбад.
ПАЙНАВИШТ:
1. Балхй, Мавлоно Ҷалолуддин. Маҷолиси сабъа. Тасҳеҳ ва тавзеҳи Тавфиқи Субҳонӣ / М.Ҷ. Балхӣ. -Теҳрон: Кайҳон, 1390. 240с.
2. Балхӣ, Мавлоно Ҷалолуддин. Мактубот ва Маҷолиси сабъа. Бо муқаддимаи Ҷаввод Салмосизода / М.Ҷ. Балхӣ. - Теҳрон: Иқбол, 1379.-320 с.
3. Балхӣ, Мавлоно Ҷалолуддин. Маснавии маънавӣ / М.Ҷ. Балхӣ. -Теҳрон: Замон, 2001.- 728 с.
4. Балхӣ, Мавлоно Ҷалолуддин. Фиҳи мо фиҳи. Бо тасҳеҳ ва ҳавошии Бадеуззамон Фурӯзонфар \
М.Ҷ. Балхӣ.- Теҳрон: Заввор, 1386.-353с.
5. Балхӣ, Мавлоно Ҷалолуддин. Фиҳи мо фиҳи (ва пайвастҳои навёфта)Ба тасҳеҳи Тавфиқи Субҳонӣ / М.Ҷ. Балхӣ - Теҳрон,1389.-24-444с.
6. Гулпинорлӣ, Абдулбоқӣ. Мавлоно Ҷалолуддин Муҳаммади Балхӣ. (зиндагӣ, фалсафа, осор ва гузидае аз онҳо. Тарҷумаи Тавфиқи Субҳонӣ /А. Гулпинорлӣ. -Теҳрон: Китоби порса, 1388. -463с.
7. Замонӣ, Карим. Шарҳи ҷомеи Маснавии маънавӣ. Ҷ.1 / К. Замонӣ.- Теҳрон: Иттилоот,1386. -1139 с.
8. Зарринкӯб, Абдулҳусайн. Сирри най. Ҷ.1.- Нақду шарҳи таҳлиливу татбиқии Маснавӣ \ А. Зарринкӯб. -Теҳрон: Интишороти илмӣ, 1373.-606 с.
9. Нишопурӣ, Фаридуддин Аттор. Илоҳинома. Бо тасҳеҳи Фуоди Руҳонӣ / Ф.А.Нишопурӣ. -Теҳрон: Заввор, 1384. - 412 с.
10. Фурӯзонфар, Бадеуззамон. Шарҳи аҳвол ва осори Мавлоно. Бо кӯшиши Ҷаъфар Ранҷбар ва масъуди Миршоҳӣ / Б. Фурӯзонфар. -Душанбе: Пажӯ ҳишгоҳи шарқшиносӣ, Анҷуманӣ “Рӯдакӣ”, 2007.-247с.
11. Хоифӣ Аббос. “Маҷолиси сабъа” огозе бар "Маснавӣ” ва газалиёти Мавлоно / А.Хоифӣ, Ш.Т. Кундурас //Баҳористони сухан (фаслномаи илмӣ-пажӯҳишии адабиёти форсӣ) Соли панҷум, шумораи 22. 1392. - С. 65-80.
REFERENCES:
1. Balkhi, Mavlono Jaloluddin. Majolisi cab’a (the meetings of seven). The proofreading and comments of Tavfiqi Subhani/M.J.Balkhi.-Tehran:Kaihon, 1390.240p.
2. Balkhi, Mavlono Jaloluddin. Maktubot va majolisi sab’a (the messages and meetings of sab’a). Introduction of Javvod Salmosizoda/M.J.Balkhi.-Tehran:Iqbol,1379.-320p.
3. Balkhi, Mavlono Jaloluddin. Masnavii Ma’navi (the moral poem)/M.J.Balkhi.-Tehran:Zamon, 2001.728p.
4. Balkhi, Mavlono Jaloluddin. Fihi mo fihi. Proofreading and comments of Badeuzzamon Furuzonfar/M.J.Balkhi.-Tehran:Zavvor, 1386.-353p.
5. Balkhi, Mavlono Jaloluddin. Fihi mo fihi (and newfound links). Proofreading of Tavfiqi Subhani/M.J.Balkhi.-Tehran, 1389.- P.24-444.
6. Gulpinorli, Abdulboqi. Mawlana Jalaluddin Muhammad Balkhi. (life, philosophy, works and collection of works). Translation of Tavfiqi Subhani/A.Gulpinorli.-Tehran: Kitobi porsa, 1388.-1139p.
7. Zamoni, Karim. A general interpretation of Masnawi ma’navi. Vol. 1/ K.Zamoni.-Tehran:Ittiloot, 1386.-1139p.
8. Zarrinkub, Abdulhusain. The secret of reed. Vol.1. -Analytical and practical criticism and commentary of Masnawi/A.Zarrinkub.-Tehran:Intishoroti ilmi, 1373.-606p.
9. Nishopuri, Fariduddin Attor. Ilohinoma (Devine book). Proofreading of Fuodi Ruhani/F.nishopuri.-Tehran: Zavvor, 1384.-412p.
10. Furuzonfar, Badeuzzamon. Autobiography and works of Mawlana. With the efforts of Ja’far Ranjbar and Mas’udi Pironshohi/B.Furuzonfar.-Dushanbe: Oriental studies Institute, “Rudaki” symposium, 2007.-247p.
11. Khoifi, Abbos., Shimo Taqipur Kunduras. “The meetings of seven” a start of “Masnawi” and ghazals of Mawlan/A.Khoifi, Sh.t. kunduras // Bahoristoni sukhan (a scientific and research journal of Persian literature), 5th year, issue 22, 1392. -P.65-80.
Созвучие и смысловая связь рассказов в «Маджолиси саб’а» и «Месневи ма’нави» Мавляна Джалолуддина Балхи
Ключевые слова: Мавляна, «Маджолиси саб’а», рассказ, «Месневи ма’нави», суфийская проза, проповедь и речь, суфийское собрание
102
НОМАИ ДОНИШГОХ. УЧЕНЫЕ ЗАПИСКИ» SCIENTIFIC NOTES»
№ 2(43)2015
В статье исследуются смысловая связь и созвучие поэм и рассказов в произведениях Мавляна Джалолуддина Балхи - «Маджолиси саб’а» и «Месневи ма’нави». Автор, прежде всего, предпринимает попытку путем сравнительного анализа определить смысловую связь и созвучие рассказов, изложенных Мавляно Балхи в прозаическом произведении «Маджолиси саб’а», с такими же рассказами, которые приводятся им в «Месневи ма’нави» в форме стихотворений. На основе достоверных текстов вышеназванных произведений, автор статьи устанавливает их сходство и отличительные особенности и, таким образом, предпринимает попытку выявить источники суфийского мировоззрения Мавляна Балхи. Автор статьи в процессе рассмотрения данного вопроса приводит примеры из двух анализируемых произведений и формирует вывод о том, что «Маджолиси саб’а» является одним из значимых произведений Мавляна и может послужить в ка честве исто чника в осмыслении другого произведения поэта - «Месневи ма’нави».
Similarity and content connection of stories in “Majolisi Sab’a” (the meeting of seven) and “Masnawi Ma’nawi” of Jaloluddin Rumi
Keywords: Mawlana, the meeting of seven, story, Masnawi manawi, mystical prose, sermon and address, mystical meetings.
The paper reviews the topical connection and similarity of poems and stories in prose and poetry of Mawlana Jalaluddin Rumi, “The meeting of seven” and “Masnawima’nawi”. The author analyses and compares the similarity and connection of stories in the prose work of “The meetings of seven” and the same stories in the poem of “Masnawi Ma’nawi”. The author tries to identify the similarity and connection of stories in these two works and this way to verify the mystic thoughts of Mawlana. According to the review the author draws a conclusion bringing example from the two analyzed stories that “The meeting of seven” is an important part of Mawlana’s work and serves as a source for comprehension of his thoughts in “Masnawi Ma’nawi”.
Маълумот дар бораи муаллиф:
Азизов Сорбон Садуллоевич, муаллимикафедраиадабиётиклассикии тоҷикиДонишгоҳи давлатииХуҷанд ба номиакадемикБ.Ғ.Ғафуров (Ҷумҳурии Тоҷикистон. ш. Хуҷанд),E-mаil: [email protected]
Сведения об авторе:
Азизов Сорбон Садуллоевич, преподователь кафедры таджикской классической литературы Худжандского государственного университета имени академика Б.Г Гафурова (Республика Таджикистан, г.Худжанд), E-mаil: [email protected]
Information about the author:
Azizov Sorbon Sadulloevich, a Lecturer at the Department of Tajik Classic Literature, Khujand State University named after academician B.G. Gafurov (Republic of Tajikistan, Khujand), E-mail: [email protected]
103
