CC BY
155
НОМАИ ДОНИШГОХ. УЧЕНЫЕ ЗАПИСКИ» SCIENTIFIC NOTES»
№ 2(43)2015
УДК 8Т1 Т.С. КЕЛДИЁРОВ
ББК 83.35
ШАРХНАВИСЙ БАР «МАСНАВИИ МАЪНАВЙ» ДАР МОВАРОУННАХРУ ХУРОСОН
Вожаҳои калидӣ: шарҳҳои “Маснавии маънавй”, абёти найнома, “Рисолаи ноия”-и Яъқуби Чархй, ”Найнома”-иАбдураҳмони Ҷомй, шарҳиҲусайниХоразмй
Шинохти осору афкор, пайравй, омӯзиш, шарҳу тафсири каломи Мавлоно Ҷалолуддин дар замони зиндагиаш аз Осиёи Сагир огоз гардидааст. Мутаассифона, роҷеъ ба пайванд ва иртиботи аҳли адаби Мовароуннаҳру Хуросон дар шинохти осору ашъору Мавлоно дар замони ҳаёти ӯ санаде дар даст нест. Агарчи Афлокй дар "Маноқиб-ул-орифин"(9, 848) аз мулоқоти Саъдй ва Мавлоно ва инчунин бурдани як газал аз Мавлоно ба Шамсиддини Ҳиндй - подшоҳи Шероз хабар додааст, ин нукта бо асноди таърих мувофиқати том надорад (7, 47).
Ба ишораи адабиётшиноси эронй Абдулҳусайни Зарринкӯб қадимтарин осореро, ки дар онҳо номи Мавлоно зикр шуда ва ё шеъре аз ӯ оварда шудааст, осори марбут ба Алоуддавлаи Симнонй (мутав.735/1334), Шайх Насириддин Чароги Деҳлй (мутав.757/1356) ва Мирсайид Алии Ҳамадонй (мутав.785/1383) аст. Алоуддавлаи Симнонй дар ҷавоби суоли шахсе, ки аз ӯ пурсидааст "Мавлоно Румй чи гуна касе буд?" - гуфтааст:
"Ман ҳаргиз сухани ӯ нашунидаам, ки вақти ман хуш нашудааст "(5, 747). Дар малфузоти Шайх Насириддини Чароги Деҳлй ду байт ва дар "Захират-ул-мулук"-и Мирсайид Алии Ҳамадонй низ чанд байт аз як газали Мавлоно омадааст. Пас аз баёни ин нуктаҳо устод А.Заринкӯб таъкид мекунад, ки бештарин алоқаро нисбат ба Мавлоно ва ашъори ӯ дар осори бузургони қарни нуҳӯм (XV мелодй - К Т.), монанди Шоҳ Қосими Анвор (тав.757/1356 ҳ.қ.), Қивомуддини Санҷобй (мутав.820/1417), Ҳоҷа Абулвафои Хоразмй (мутав. 835/1431), Камолуддин (Тоҷиддин) Ҳусайни Хоразмй (мутав. 840/ 1436) метавон мушоҳида кард (5, 747).
Воқеан, Шоҳ Қосими Анвор дар газалу қитъаоташ аз Мавлоно ва маснавии ӯ ёд карда, хонандаро ба мутолиаи ин шоҳасари адабиёти умумибашарй чунин ташвиқ менамояд:
Эй бародар, гарраҳи суратравй,
То қиёмат бӯи маънй нашнавй Ҷони ҷовидон агар хоҳй, бихон «Маснавии маънавй»-и Мавлавй
Низ, дар мақтаи яке аз газалҳояш бори дигар ин маъниро чунин ба риштаи назм кашидааст: Ҷони маънй, Қосим, ар хоҳй, бихон,
«Маснавии маънавй»-и Мавлавй (2, 22).
Вале аҳли таҳқиқ бар он назар муттафиқ ҳастанд, ки бори аввал кӯшиш дар мавриди шарҳу тафсири маснавй аз Камолуддин Ҳусайни Хоразмй шурӯъ мешавад. Китобҳои ӯ, ки дар сарчашмаҳо бо номҳои "Кунуз-ул-ҳақоиқ"ва "Ҷавоҳир-ул-асрор ва завоҳир-ул-анвор" ёд шуда, аввалй дар назм ва дуюмй дар наср навишта шудаанд, аввалин шарҳҳои маснавй маҳсуб мегарданд. Аз "Кунуз-ул-ҳақоиқ" танҳо порчаҳои алоҳидае боқй мондааст, вале "Ҷавоҳир-ул-асрор"-и Хоразмй ҳамчун аввалин гузориш ва шарҳи маснавй сарчашмаи баҳрабардории шореҳон ва муҳаққиқони зиёди маснавй қарор гирифтааст. Мутаассифона, шореҳ бар сабаби марги нобаҳангом натавонистааст ба шарҳи беш аз се дафтари аввалини маснавй тавфиқ ёбад, вале боз ҳам шарҳи ӯ ба унвони қадимтарин ва аввалин шарҳи маснавй, ки дар Мовароуннаҳр таълиф гардида, ки шоистаи ифтихори мо будааст. Дар мавриди Камолуддини Хоразмй ва вижагиҳои дигари «Ҷавоҳир-ул-асрор ва завоҳир-ул-анвор», ки аввалин шарҳи «Маснавй» мебошад, мо дар навиштаҳои дигари худ ибрози андеша намудаем, аз ин рӯ аз баёни андеша дар ин мавқеъ худдорй меварзем (7).
Дар садаи XV Мавлоно Яъқуби Чархй (вафоташ 851) ба шарҳу тафсири «Маснавй» даст зад. Шарҳи Яъқуби Чархй пас аз шарҳи Ҳусайни Хоразмй дуюмин гузориши «Маснавй» маҳсуб мешавад. Ҳарчанд ин ду шахсияти бузург дар як замон зистаанд, вале дар мавриди он ки аз фаъолияти шарҳнигории ҳамдигар бохабар буданд ё не, маводе дар даст надорем. Рисолаи мазкур дар адабиётшиносии тоҷику эронй мавриди таҳкиқи ҷудогона қарор нагирифта, танҳо аз тарафи донишманди афгонй устод Халилуллоҳ Халилй таҳия ва интишор гардидааст. Яъқуби Чархй хамзамони Мавлоно Ҳусайни Хоразмист, вале мутаассифона, дар муҳимтарин сарчашмаи наздик
63
НОМАИ ДОНИШГОХ. УЧЕНЫЕ ЗАПИСКИ» SCIENTIFIC NOTES»
№ 2 (43) 2015
ба замони зиндагии ин ду шахсияти бузург, яъне дар «Нафаҳот-ул-унс мин ҳазарот-ил-қудс»(таълифаш 883/1478) танҳо дар бораи Яъқуби Чархй маълумот дода шудаасту халос. Устод Халилуллоҳи Халилй дар муқаддимаи ба «Рисолаи ноия» навиштааш (16) таъкид мекунад, ки «ҳангоме, ки Ҷомӣ тазкираи «Нафаҳот-ул-унс мин ҳазарот-ил-қудс»-ро ба поён расонида, бисту се сол аз вафоти Мавлонои Чарх сипарӣ шуда буд» (16, 9). Ба андешаи мо, дар ин китоб иштибоҳе рух додааст, зеро агар - чунонки устод Халилӣ ишора мекунад, - соли итмоми «Нафаҳот-ал-унс» 883 ҳ. бошад, аз вафоти Мавлонои Чархӣ на бисту се сол, балки сию се сол бояд гузашта бошад. Дар ин сурат, Яъқуби Чархӣ ёздаҳ сол пас аз вафоти аввалин шореҳи «Маснавӣ» - Камолиддини Хоразмӣ (вафоташ 840 /1436) ба сарои ҷовид шитофтааст. Абдураҳмони Ҷомӣ дар бораи ватани Яъқуби Чархӣ, мулоқоти ӯ бо Баҳоуддини Нақшбанд ва дидори ӯ бо Хоҷа Убайдуллоҳи Аҳрор маълумот дода бошад ҳам (17, 495-496), ин маълумот барои равшан кардани паҳлӯҳои дигари рӯзгори Яъқуби Чархӣ кӯмак намекунад. Маълумоти дар бораи Яъқуби Чархӣ овардаи муаллифи китоби «Рашаҳот айн-ул-ҳаёт» - и Алӣ ибни Ҳусайни Кошифӣ (соли таълифаш 909/1503) низ аз ишороти Ҷомӣ фаротар намеравад. Устод Халилӣ дуруст таъкид мекунад, ки «Ин ҳар ду муаллифи бузургвор (мурод Ҷомӣ ва Фахриддин Алии Сафӣ- К.Т.) танҳо ба зикри ному мавтани вай пардохта ва аз насаби вай (Яъқуби Чархӣ К. Т.) сокит гузаштаанд» (16, 9). Он чӣ аз Мавлоно Яъқуби Чархӣ то замони мо омада расидааст, се рисолаи ӯст, ки яке «Тафсири сураи «Фотеҳа» ва тафсири ду чузъи охири «Қуръони маҷид», «Рисолаи Найнома» ва “Рисолаи мухтасар дар исботи вуҷуди авлиё ва муроқибати эшон” мебошад (16, 20-21), ки ному насаби пурраи муаллиф ва баъзе ҷузъиёти равшани зиндагии ӯ дар ин осор зикр шудаанд. Мувофиқи ин маълумот ва он чи Ҷомӣ дар «Нафаҳот» овардааст, Мавлоно Яъқуби Чархӣ ба сӯҳбати пешвои тариқат Хоҷа Баҳоуддини Нақшбанд расида будааст. Бояд гуфт, ки ҳам «Маснавӣ» ва ҳам «Ғазалиёти Шамс» дар байни нақшбандиён ва муридони ин гурӯҳи ирфонӣ пас аз китоби осмонӣ аз бештарин таваҷҷӯҳ ва эҳтиром бархурдор будааст. Ба ишорати Абдураҳмони Ҷомӣ Хоҷа Муҳаммади Порсо - раҳбари силсилаи нақшбандия ба девони Мавлоно Ҷалолуддини Румӣ фол мезад (18, 490) ва низ гайр аз Қуръон, девони Ҳофиз ва «Маснавӣ» ҳама китобҳои худро бахшидани яке аз пешвоёни нақшбандӣ эҳтироми ин тоифа бар «Маснавӣ»-ро бозгӯ мекунад (19, 527). Ҳамчунон ки аз дебочаи шарҳи Яъқуби Чархӣ маълум мегардад, ӯ бо хоҳиши баъзе аз асҳоб ва аҳбоби худ (16, 28) ба шарҳи «Маснавӣ» пардохта, ба тавзеҳу таҳлили мухтасар дар бораи абёти найнома, достони подшоҳ ва канизак, достони Шайх Дақуқӣ ва қиссаи Шайх Муҳаммади Сарразӣ муваффақ мегардад. Он чунон ки аз ишораи худи Яъқуби Чархӣ ҳам маълум мегардад, муаллиф кӯшиш ба харҷ додааст, ки муҳимтарин рамзу розҳои ирфонии абёти «Маснавӣ»-ро, ки дар зимни қиссаи най баён гардидааст, ба хонандагон бозкушоӣ намояд. Ӯ ин матлабро дар огози шарҳи хеш чунин зикр кардааст:
«...Мавлоно Ҷалолуддини Балхӣ қаддасаллоҳу таоло бинои китоби «Маснавӣ»-ро ба услуби гариб ниҳодааст, ки пеш аз эшон набудааст ва асрори ҳақиқат ва улуми тариқатро дар либоси шариат ба тариқи рамзу гамз дар зимни ҳикоёт ва қисас баён кардааст, ки фаҳми ҳар кас бад-он намерасад, то ароиси ҳақоиқи ӯ аз чашми номаҳрамон дар қибоби гайрат мастур бошанд. Ва дар аввали китоб баён кардааст бар сабили эҷоз ва иҷмол дар зимни қиссаи най тасаввуфро ва мақсуди аслиро аз тасаввуф, ки он талаби вусул аст ба маҳбуби ҳақиқӣ баъд аз фироқ, бар наҳҷи сайру сулук...» (16, 29). Ба андешаи мо муҳимтарин хусусияти шарҳи Мавлоно Яъқуби Чархиро дар ду нукта арзёбӣ кардан мувофиқи матлаб аст:
1. Аз дидгоҳиирфонӣ тафсир карданиматолиб
2. Тавассути оётиқуръонӣшарҳдоданиматлабҳо
Аз дидгоҳи ирфонӣ тафсир кардани матолибро метавон зимни шарҳи нахустбайти «Маснавӣ» ба мушоҳида гирифт. Чархӣ менависад: «Ва анфоси шарифаи урафо, ки баёни асрори ҳақиқат кардаанд ба назму наср ва изҳори дарди фироқу оташи ҳиҷрон ва шикоят аз ҷудоии маҳбуби ҳақиқӣ дар ин зиндон монанд кард ба анин ва ҳанин, ки зоҳиран аз най содир мешавад. Ҳамчунон ки завқу шавқи аҳли ваҷду талвинро ба анфоси шарифа ва ашъори латифаи эшон ҳосил меояд, ба най низ ҳосил меояд» (16, 31).
Тавассути оёти китоби осмонӣ шарҳу тафсир кардани «Маснавӣ», бешубҳа, ба муфассири Қуръони карим будани шореҳ рабт дорад. Ин ду ҷанбаи фаъолияти шарҳнигории Яъқуби Чархӣ имкон додааст, ки дар миёни ин ҳама таъвилоти зиёде, ки дар зимни румузи абёти «Найнома» баён шудааст, сухани хешро гӯяд. Чунон ки шореҳони «Маснавӣ» дар мавриди румузи достони подшоҳ ва канизак андешаҳои гуногун баён доштаанд: Ҳусайни Хоразмӣ наздиктарин касе ба асри Мавлоност, ки «Маснавӣ»-ро шарҳ намуда, аз подшоҳ, ба «рӯҳи инсонӣ» ва аз канизак ба «нафс» ва аз заргар ба «дунё» ва аз табиби рӯҳонӣ ба «рӯҳулқудус» таъбир намудааст. Абдуллатифи Аббосӣ, ки китоби «Маснавӣ»-ро бо 80 нусхаи дигар муқобала намудааст, бар он назар аст, ки пошоҳ киноя аз «ақди ҷузъӣ», ҳаким «ақди куллӣ», канизак «нафс» ва заргар «дунё» мебошад. Ҳазрати
64
НОМАИ ДОНИШГОХ. УЧЕНЫЕ ЗАПИСКИ» SCIENTIFIC NOTES»
№ 2(43)2015
Баҳрулулум, Валимуҳамммади Акбарободӣ ва Муҳаммадризои Лоҳурӣ- ҳар яке дар ин маврид таъвилоти ҷудогона баён кардаанд, аммо таъвилоте, ки Яъқуби Чархӣ баён кардааст, дигар аст.
Нуктаи дигаре, ки баёнгари мушаххасоти шарҳи «Найнома»-и Чархӣ мебошад, зикри рабти байни достонҳои «Маснавӣ» аст, ки мо истифодаи ин усулро дар шарҳи Хоразмӣ мушоҳида мекунем. Яъқуби Чархӣ пас аз Камолиддини Хоразмӣ аввалин касест, ки рабти достонҳои «Маснавӣ»-ро бо абёти «Найнома» баён кардааст. Аз ин хотир, ӯ пас аз шарҳи «Найнома» ба тафсири ду достони дигари «Маснавӣ», ки яке дар дафтари дуюм ва дигаре дар дафтари панҷуми «Маснавӣ» омадааст, иқдом намудааст. Шореҳ пайванди ин ду достонро ба гунаи зер маънидод кардааст: «Муриди содиқ... бояд, ки доиман толиби дӯстони Ҳақ таоло бошад, то ба қасду мақсуд бирасад. Чунонки Шайх Дақуқӣ ва Шайх Муҳаммади Ғазнавиро қуддиса сирруҳумо муяссар шуд ва ин фақир мехоҳад, ки ин рисоларо ба шарҳи қиссаи ин ду азиз хатм кунад, то мӯниси асҳоби талаб ва арбоби тараб бошад» (16, 60).
Болотар таъкид карда будем, ки аз иртиботи фаъолияти шарҳнигории ҳамдигар бохабар будан ё набудани Камолиддини Хоразмӣ ва Мавлоно Яъқуби Чархӣ маводе ё маълумоте ба даст надорем. Аммо тафсири байти «Ҳар кӣ цуз моҳӣ зи обаш сер шуд, Ҳар кӣ берӯзист, рӯзаш дер шуд» - дар тафсири Яъқуби Чархӣ андешаи моро дар бораи он ки Мавлоно Яъқуб аз шарҳи Хоразмӣ огоҳ буда ва ба он назаре доштааст, тақвият мебахшад. Яъқуби Чархӣ дар шарҳи байти мазкур менависад: «Яъне, гайри моҳӣ аз об сер мешавад, фааммо моҳиро аз об серӣ нест:
Рег зи об сер шуд, ман нашудам, зиҳӣ, зиҳӣ,
Лоиқи ин камони ман нест дар ин ҷаҳон зеҳе» (16, 41).
Ин байтро Ҳусайни Хоразмӣ дар зимни ду байти дигар ба ҳамин вазну қофия дар китоби худ ба номи Мавлоно овардааст ва дар мисраи дуюм ба ҷойи «ин камони ман» - «харкамони ман» зикр кардааст. Инчунин таркиби «моҳиро аз об серӣ нест» ва байти фавқ танҳо дар ҳар ду шарҳ ба назар мерасаду халос. Хоразмӣ менависад: «Аммо моҳиро аз об серӣ нест ва дар порсӣ(яъне шеър. К.Т.) аз ҳоли худ хабар медиҳад:
Рег зи об сер шуд, ман нашудам, зиҳӣ, зиҳӣ,
Лоиқи харкамони ман нест дар ин ҷаҳон зеҳе...» (14, 373).
Таҳқиқи муфасал ва вижагиҳои дигари ин рисолаи кӯчак, вале пурмаънои Яъқуби Чархӣ, ки аз доираи кори таҳқиқии мо берун аст, дар оянда метавонад паҳлуҳои дигари масъалаи мазкурро равшан кунад ва мо танҳо ба нукоти зерин ишора карданро лозим медонем:
1. Мавлоно Яъқуби Чархӣ аз аввалин шореҳонест, ки танҳо ба шарҳу тафсири «Найнома»-и «Маснавӣ» иқдом намудааст.
2. «Рисолаи ноия»-и Мавлоно Яъқуби Чархӣ ҳарчанд рисолаи кӯчакест, вале аз лиҳози мӯҳтаво ва мазмун шоистаи таҳқиқоти алоҳидаест. Ҳарчанд ин китоб ҷуз шарҳи дебочаи «Маснавӣ» ва таҳлили мухтасар дар бораи достони «Подшоҳ ва канизак» ва ду достони дигар, яъне «Достони Шайх Дақуқӣ» ва «Шайх Муҳаммад Сарразӣ» чизи дигаре дар бар надорад, вале ҳам аз ҷиҳати қидмат ва ҳам аз ҷиҳати фарогирии порае аз нукоти ирфонии «Маснавӣ» дорои аҳамият мебошад.
3. Равиши Чархӣ он аст, ки нахуст як ё чанд байт аз маснавиро нақл мекунад ва сипас ба шарҳ ва тавзеҳи кулли он мепардозад. Нақли аҳвол ва ҳикоёти бузургони тасаввуф ва истишҳод ба каломи онон ва ҳамчунин зикри оёт ва аҳодис ва ашъори муносиб аз вижагиҳои ин тафсири мухтасар аст. Насри китоб сода, равон ва дур аз ҳар гуна печидагиҳое мебошад , ки дар бархе осори сӯфия мушоҳида мешавад.
Шоир ва орифи бузурги асри XV Низомуддин Маҳмуди Шерозӣ (1407-1465), ки бо тахаллуси «Шоҳ Доӣ» маъруфият дорад, шарҳе бар маснавӣ навиштаст. Шоҳ Доии Шерозӣ низ мисли Камолуддини Хоразмӣ пайрави мактаби яке аз бузургтарин симоҳои ирфону тасаввуф Муҳиддин ибни Арабӣ (6) аст ва аз дидгоҳи он ориф ба шарҳи бархе аз мушкилоти маснавӣ пардохтааст. Аз ин рӯ, шарҳи Шоҳ Доии Шерозӣ шарҳи мушкилоти «Маснавӣ» маҳсуб меёбад. Шоҳ Доӣ бештар ба шарҳу тавзеҳи мафҳуми байт ва ҳикоятҳои «Маснавӣ» таваҷҷӯҳ кардааст, аз ин сабаб ба шарҳи маънии калима ва таркибҳо камтар диққат намудааст. Шарҳи Доӣ бо забони сода ва равон таълиф гардида, вале баъзан зимни ташреҳи матолиби фалсафӣ ва каломӣ душвор менамояд. Ин шарҳ наметавонад ҳамчун сарчашмаи муҳим барои шинохт ва дарки мушкилоти «Маснавӣ» кӯмак намояд, балки барои шинохти бархе аз мушкилоти он муфид маҳсуб мегардад.
Дар садаи понздаҳуми мелодӣ Мавлоно Абдураҳмони Ҷомӣ низ ба шарҳу тафсири абёти «Найнома» даст задаст. Ҷомӣ аз иродатмандони Мавлоно Румӣ буда, дар бораи дидори ӯ аз Қуния ва турбати Мавлоно низ ҳикояте нақл шудааст (4, 272-273). Ҷомӣ бар ду байти огозини «Маснавӣ» шарҳе ба назму наср менависад. Ин шарҳ бо номи «Рисолат-ун-ноия» ё «Найнома» низ маъруф аст. Асари мазкур ҳарчанд чандон бузург нест, вале бисёре аз шореҳони баъд аз ӯ, бахусус пайравони мактаби Ибни Арабӣ, аз қабили Муҳаммадризои Лоҳурӣ, Хоҷа Айюби Порсо, Валимуҳаммади
65
НОМАИ ДОНИШГОХ. УЧЕНЫЕ ЗАПИСКИ» SCIENTIFIC NOTES»
№ 2 (43) 2015
Акбарободӣ, Баҳрулулум ва дигарон аз ин шарҳ истифода карда, дар аксари маврид айни ибороти рисолаи мазкур ва ё мазмуни онҳоро дар шарҳи худ овардаанд. Чунончи, Акбарободӣ дар шарҳи мисраи аввали дафтари якуми «Маснавӣ» менависад: «Маънияш ҳамон аст, ки Ҳазрати Мавлавӣ Ҷомйнавиштаанд....» (1, 7) ва Муҳаммадризо менависад: «Мавлоно Ҷомӣмефармояд, ки...»(9, 3), Хоҷа Айюб менависад: «...Ва Мавлоно Абдураҳмони Ҷомӣ қуддиса сирруҳу ас-сомӣ дар шарҳи байтайн фармуда, ки...»(10, 11), низ Ҳазрати Баҳрулулум менависад: «Илалбайтайн, орифи сомӣ шайх Абдурраҳмони Ҷомӣ қуддиса сирруҳу дар шарҳи ин байт мефармоянд, ки...»(3. 3). Чунонки мушоҳида мегардад, ҳар чаҳор шореҳи маъруфи «Маснавӣ» ҳам айни як сухани Ҷомиро дар бораи он ки мурод аз «най» инсони комил аст, айнан иқтибос меоваранд ва дар баъзе маврид чанд абёти Ҷомиро низ зикр кардаанд. Аммо бархе шореҳон дар баробари овардани назари Мавлоно Ҷомӣ дидгоҳи ин мутафаккирро дар хусуси тамсили «най» ва «найистон» ва "мард"-у "зан" рад кардаанд. (руҷӯъ шавад ба «Шарҳи маснавии шариф»-и Фурӯзонфар, зайли абёти 1 ва 2, дафтари аввал).
Нусхаи хаттии «Рисолаи ноия»-и Мавлоно Ҷомӣ, ки дар дастрасии мо қарор дошт, аз 18 саҳифа иборат буда, бо хатти котиб Мир Алӣ нусхабардорӣ шудааст. Хаттот дар поёни он менависад: «Фи сана арбаъин ва тисъамиа». Ҷомӣ пас аз муқаддимаи кӯтоҳ, ки дар васф ва азамати Мавлоно ва асари барҷастаи ӯ «Маснавии маснавӣ» баён медорад, аз маонии баланд ва асрори «Маснавӣ» сухан ронда, ба шарҳи ду байти огози маснавӣ мепардозад. Ӯ бо баёни ин, ки мурод аз най «орифи комил», "найқалам" ва ё "асбоби мушқии най" аст, ба шарҳу тавҷеҳи андешаи худ мепардозад ва ба шубаҳоти эҳтимолӣ посух медиҳад. Ӯ бар асоси назариёти Муҳиддин ибни Арабӣ андешаҳои хешро баён дошта, "мард" ва "зан"-ро асмои илоҳӣ ва аъёни мумкинот медонад, ки «аз асмо ва сифоти Ҳаққ чудо гаштаанд ва дар мартабаи инсонӣ зуҳур ёфтаанд» ва нолаи онҳо низ ба сабаби дурӣ аз мартабаи худ ва шавқи бозгашт ба чойгоҳи барини хеш аст. Чунончи, порае аз абёти Мавлоно Ҷомӣ:
Кист най? Он кас, ки гӯяд дам ба дам, Маннаям, чуз мавчи дарёиқидам.
Аз вучуди худ чу най гаштам тиҳӣ, Нест аз гайри Худоям огаҳӣ.
Фонӣ аз хешам ману боқӣ ба Х,ақ, Шуд либоси ҳастиям якбора шақ. Орамидам бо ҳақу аз худ рамид,
Он диҳам берун, ки ҳақ дар ман дамид. Бо лабидамсози хешам гашта чуфт, Менаёрам барлаб, илло он чигуфт... Най, ки огози ҳикоят мекунад,
З-ин чудоиҳо шикоят мекунад.
К-аз найистоне, ки дар вай ҳар адам, Рангивахдатдошт бо нуриқидам.
То б а теги фурқатам бибридаанд,
Аз нафирам марду зан нолидаанд. Кист мард? Асмои халлоқи вадуд, К-ӯ бувад фоил дар атвори вучуд Кист зан?Аъёни чумла мумкинот, Мунфаил гашта зи асмо в-аз сифот... Шуд гиребонгирашон ҳуббулватан, Ин бувад сирри нафири марду зан.
Бархе аз шореҳон бо зикри назари Ҷомӣ ба нақд ва баррасии он андешаҳо пардохтаанд ва бо зикри далелҳо қисме аз назариёти вайро дар хусуси тамсили най ва найистон ва "мард"-у "зан" мардуд шумурдаанд. (Фурӯзонфар, зайли абёти 1 ва 2, дафтари аввал), вале бояд гуфт, ки Ҷомӣ тавассути рисолаи хеш бахше аз истилоҳоти ирфонӣ ва назариёти Мавлонои Балхиро шарҳ дода, маърифатгаронро аз румузи ин шоҳасар огоҳ намуд.
Рисолаи Ҷомӣ ҳам бо назм ва ҳам бо наср таълиф гашта, бо содагӣ, латофат ва равонии насру назмаш имтиёз мекунад.Ин рисола ҳарчанд мухтасар дар шарҳи ду байти огози «Маснавӣ», аммо бештари шореҳон бад-он ишора кардаанд ва аз он барои тақвияти андеша иқтибос овардаанд.
Аз ин лиҳоз, рисолаи кӯчаки Мавлоно Ҷомӣ ба унвони як шарҳи бисёр хуби ирфонии «Маснавӣ» мавриди таваччӯҳ ва баҳрабардории шореҳи зиёде қарор гирифтааст.
Дар баъзе аз кутуби таърихи адабиёт ва тазкираҳо дар хусуси соҳиби шарҳи «Маснавӣ» будани Камолиддин Ҳусайн ибни Алии Кошифии Сабзавории Байҳақӣ ва воизи машҳур ба «Мулло Ҳусайн Воизи Кошифӣ» ё «мулло Ҳусайни Воиз» иттилоъ дода шудааст (4, 523). Устод Саид Нафисӣ дар китоби «Таърихи назму наср дар Эрон» илова бар «Лубоби маснавӣ» ва «Лубби лубоби маснавӣ», ки гузидаи «Маснавӣ» буда, аз тарафи Ҳусайн Воизи Кошифӣ таҳия гардидааст, дар мавриди соҳиби шарҳи «Маснавӣ» будани Кошифӣ изҳори андеша кардааст. Доктор Забеҳуллоҳ Сафо низ илова бар ду хулосаи «Маснавӣ» як шарҳро бидуни зикри номе барои ӯ таъйид мекунад (11, 526). Вале то имрӯз ин шарҳ ба аҳли илм дастрас нашуда ва бархе ҳадс задаанд, ки «наздик будани номи муаллифи «Ҷавоҳир-ул-асрор» бо Мавло Ҳусайни Байҳақии маъруф ба Кошифӣ сабаби бархе иштибоҳот шуда ва бархе аз шореҳони «Маснавӣ» ва дигаронро дар иштибоҳ афкандааст» (15). Доктор Бадеъуззамон Фурӯзонфар мегӯяд:
66
НОМАИ ДОНИШГОХ. УЧЕНЫЕ ЗАПИСКИ» SCIENTIFIC NOTES»
№ 2(43)2015
"Лубби лубоб"-и Мулло Ҳусайни Кошифӣ ҳарчанд сурати шарҳро надорад, аммо аз он ҷиҳат, ки мушаххасоти маснавиро бар ҳасби маром мураттаб сохта ва дар огози ҳар қисмат ба мақсуд ишорате карда, онро метавон аз маргубтарин шурӯҳ донист. (13, 165).
Ҳамин тариқ, маълум мегардад, ки аввалин шарҳи «Маснавии маънавӣ» дар Мовароуннаҳр ба қалами Камолуддин Ҳусайни Хоразмӣ тааллуқ доштааст. Шарҳи Хоразмӣ дорои муҳассаноти зиёдест, ки мо дар ин бора дар мақола алоҳида муфассалан суханронӣ кардаем. Аз ин миён, пас аз Хоразмӣ шарҳи «Рисолаи ноия»-и Мавлоно Абдурраҳмони Ҷомӣ дар байни шореҳони пасин аз шӯҳрати зиёде бархурдор будааст.
Дар ганҷинаи китобхонаҳои дунё номгӯи зиёди шурӯҳи «Маснавӣ» маҳфузанд, ки дар сурати мавриди омӯзиши алоҳида қарор гирифтанашон саҳифаҳои наверо дар шарҳшиносии «Маснавии маънавӣ» дар Мовароуннаҳру Хуросон боз хоҳанд кард.
ПАЙНАВИШТ:
1. Акбарободӣ, Валимуҳаммад. Шарҳи “Маснавӣ”-и Мавлавӣ мавсум ба «Махзан-ул-асрор» // Ба эҳтимоми Наҷиб Моили Ҳиравӣ/ В.Акбарободӣ.-Теҳрон: Қатра, 1383. - 3190 с.
2. Анвор, Қосим. Анис-ул-орифин. Таҳияи матн бо пешгуфтор, тавзеҳот, феҳрист ва лугатномаи Ш.Тоҷибоев / Қ.Анвор.- Хуҷанд: Ношир, 2008.- 140 с.
3. Баҳрулум, Муҳаммад ибни Муҳаммад. Тасвири ирфонии «Маснавии маънавӣ», шарҳи ҳазрати Баҳрулулум. Иборат аз 6 ҷилд/ М. Баҳрулум. Теҳрон: Эронёрон, 383-498 с. - Ҷ.1.
4. Гулпинорлӣ, Абдулбоқӣ. Мавлавия баъд аз Мавлоно нашри аввал. Тарҷумаи Тавфиқ Субҳонӣ/ А.Гулпинорлӣ.-Теҳрон: Кайҳон, 1366.-742 с.
5. Зарринкӯб, Абдулҳусайн. Сирри най. Нақд ва шарҳи таҳлилӣ ва татбиқии «Маснавӣ»/ Чопи даҳум. Дар ду муҷаллад А.Зарринкӯб.-Теҳрон, 1383.-1158 с.
6. Ибн ал-Араби. Меккинские откровения. Введение, перевод с арабского, премичания и библиография А.Д.Кныша. - И.Араби СПб.:Петербургское Востоковедение, 1995.-288с
7. Истеъломӣ, Муҳаммад. Шарҳи “Маснавӣ” (иборат аз шаш муҷаллад) // Ҷилди 1, / М.Истеъломӣ Теҳрон: Заввор, 1387. - 534 с.
8. Келдиёров, Тоҷибой. Аввалин шореҳ ва нахустин шарҳи «Маснавии маънавӣ»/ Т.Келдиёров// Ахбори ДДҲБСТ.- № 1(53) - 2013.
9. Лоҳурӣ, Муҳаммадризо. “Мукошифоти разавӣ”- дар шарҳи “Маснавии маънавӣ” .Муқаддима, тасҳеҳ ва таълиқот аз Ризо Рӯҳонӣ/ М.Лоҳурӣ. - Теҳрон: Суруш, 1386. - 1011 с.
10. Порсо, Хоҷӣ Айюб. Асрор-ул-гиюбшарҳӣ “Маснави маънавӣ. Тасҳеҳ ва ташхияи Муҳаммадҷаводи шариат”/ Х.А.Порсо. Теҳрон: Асотир, 1377. -1476 с.
11. Сафо, Забеҳуллоҳ. Таърихи адабиёт дар Эрон ва дар қаламрави забони форсӣ(ҷилди чаҳорум) /
З.Сафо.-Теҳрон: Фирдавс, 1366. - 608 с.
12. Фурӯзонфар, Бадеуззамон. Шарҳи «Маснавӣ»-и шариф. Чопи 12. / Ф. Бадеуззамон.-Теҳрон, 1386. - 1236 с.
13. Фурӯзонфар, Бадеуззамон. Шарҳи аҳвол ва осори Мавлоно. Бо кӯшиши Ҷаъфари Ранҷбар ва Масъуди Миршоҳӣ/ Ф. Бадеуззамон.-Душанбе: Китобхонаи устод Халилӣ, 2007.-252 с.
14. Хоразмӣ, Камолуддин Ҳусайн ибни Ҳасан. «Ҷавоҳир-ул-асрор ва завоҳир-ул-анвор» (дар чор муҷаллад). Муқаддима ва тасҳеҳу таҳшияи доктор Муҳаммад Ҷаводи Шариат.-Теҳрон: Асотир, 1384. - 1970 с.
15. Ҳойирӣ, Абдулҳусайн. Ошноӣ бо чанд нусха аз шарҳҳои «Маснавӣ»-и Ҷалолиддин Муҳаммад Мавлавии Балхӣ. Пойгоҳи мақолоти форсӣ. Сомонаи www. sid. ir.
16.Чархӣ, Мавлоно Яъқуб. Рисолаи «Найнома». Ба тасҳехи устод Халилуллоҳ Халилӣ. Ройзани фарҳангии ҶИЭ дар Тоҷикистон, чопи аввал / М.Я.Чархӣ.- Душанбе: Пайванд 1386. -113 с.
17. Ҷомӣ, Нуриддин Абдураҳмон. Нафаҳот-ал-унс. Тасҳеҳи доктор Маҳмуди Обидӣ / Н.А.Ҷомӣ.-Теҳрон: Иттилоот, 1370. - 874 с.
18. Ҷомӣ, Абдурраҳмон. «Нафаҳот-ал-унс мин ҳазарот-ил-қудс». Таҳиягарони матн, муаллифони муқддима ва феҳристҳо Мӯътабар Оқилова, Баҳром Мирсаидов, Душанбе, 2013. - 865 с.
19. Шиммел, Анна Мери. «Шукӯҳи Шамс». Сайре дар осору афкори Мавлоно Ҷалолуддини Румӣ. Тарҷумаи Ҳасан Лоҳутӣ/ А.М.Шиммел, Теҳрон, 1386.- 885 с.
REFERENCES:
1. Akbarobodi, Valimuhammad. The commentary of “Masnavi” of Mawlavi according to “Makhzan-ul-Asrar” (the source of secrets). By endeavor of Najib Moili Hiravi. -Tehran: Qatra, 1383. -3190p.
2. Anvor, Qosim. Anis-ul-arifin (a friend of mystics). Text design, introduction, comments, the list of references and glossary made by Sh.Tojiboev, Khujand: Noshir, 2008. -140p.
67
НОМАИ ДОНИ1ИГОҲ. УЧЁНЫЕ ЗАПИСКИ» SCIENTIFIC NOTES» № 2 (43) 2015
3. Bahrululum, Muhammad ibn Muhammad. The mystic description of “Masnawi Manawi”, commentary of St. Bahrululum: in 6 volumes. Tehran: Eronyoron, 383-498 p. -v.1.
4. Gulpinorli, Abdulboqi. Mawlavi study after Mawlana. 1st edition. translation of Tavfiq Subhoni. -Tehran: Kaihon, 1366. -742p.
5. Zarrinkub, Abdulhusain. The secret of reed (music instrument). Criticism and analytic and practical comments of “Masnawi”. 10th edition. in 2 volumes. -Tehran, 1383. -1158p.
6. Ibn al-Arabi. Mekka Apocalypses. Introduction, translation from Arabic, comments and refrences made by A.D.Knish. SPb.: Center “Peterburgskie Vostokovedenie”, 1995. -288p.
7. Iste’lomi, Muhammad. “Masnawi” interpretation (in 6 volumes). Vol.1, Tehran: Zavvor, 1378. -534p.
8. Keldiyorov, Tojiboi. The first commentator and the first commentary of “Masnawi Ma’nawi”/T.Keldiyorov//TSULBP Bulletin. -#1(53) -2013.
9. Lohuri, Muhammadrizo. “Mukoshifoti Razavi” in interpretation of “Masnawi Ma’nawi”. Introduction, comments and addition made by Rizo Ruhani. -Tehran: Surush, 1386. -1011p.
10. Porso, Hoji Ayub. Asrar-ul-ghiyub, interpretation of “Masnawi Ma’nawi”. Edition and analysis of Muhammadjavodi Shariat. Tehran: Asotir, 1377,-1476p.
11.Safo, Zabehulloh. The history of literature in Iran and Persian speaking countries (4th volume). Tehran: Firdavs, 1366. -608p.
12. Furuzonfar, Badeuzzamon. The commentary of the blessed “Masnawi”. 12th edition.-Tehran, 1386. -1236p.
13. Furuzonfar, Badeuzzamon. The description of life and work of Mawlana. With the efforts of Ja’fari Ranjbar and Mas’udi Mirshohi. -Dushanbe: the library of master Khalili, 2007. 252p.
14. Khorazmi, Kamoluddin Husain ibni Hasan. “Javahir-ul-asrar va zavahir-ul-anvar” (the essences of secrets and the show of rays) (in 4 volumes). Introduction, edition and comments of Dr.Muhammad Javadi Shariat. -Tehran: Asotir, 1384. -1970p.
15. Hoyiri, Abdulhusain. Familiarization with some versions of interpretations of “Masnawi” of Jaloliddin Muhammad Mawlawii Balkhi. Resource of Persian papers. www.sid.ir
16. Charkhi, Mavlana Ya’kub. The treatise of “Nainoma” (reed notes). With the proofreading of master Khalilulloh Khalili. Iran cultural center in Tajikistan, 1st edition, 1386. -113p.
17. Jami, Nuriddin Abdurahman. “Nafahat-al-uns”. With the proofreading of Dr. Mahmudi Obidi.-Tehran: “Ittiloot” publication, 1370.-874p.
18. Jami, Nuriddin Abdurahman. “Nafahat-al-uns min hazarat-il-quds”. Text compilation, introduction and the list of references made by My’tabar Okilova and Bahrom Mirsaidov. Dushanbe, 2013. -865p. 19.Shimmel, Anna Maria. “Shukuhi Shams” (the fame of Shams). A review of works and thoughts of Mawlana Jalaluddini Rumi. The translation of Hasan Lahuti, Tehran, 1386. -885p.
Написание комментариев к «Месневима‘нави» в Мовареннахре и Хорасане
Ключевые слова: комментарии «Месневи ма‘нави», бейты найнаме, «Рисолаи ноия» ЯКуба Чархи, «Найнаме» Абдурахмана Джами, комментарииХусайна Хоразми
В статье речь идет о комментариях, написанных к «Месневи ма‘нави» Джалолуддина Руми в Мовареннахре и Хорасане в средние века. Автор упоминает о наиболее важных комментариях «Месневи ма ‘нави», и среди них обращает внимание на особенности трактатов Мавляна Я‘куба Чархи и Мавляна Абд-арахмана Джами, посвященных комментированию части «Найнаме» месневи Джалолуддина Руми. Автором статьи формируется вывод о том, что первый комментарий, написанный к «Месневи ма ‘нави» в Мовареннахре, принадлежал перу Камолуддина Хусайна Хоразми После Хоразми наибольшую известность среди комментаторов приобрели «Рисолаи ноия» Я‘куба Чархи и «Найнаме» Абдурахмана Джами.
Автор статьи высказывает мысль о том, что отдельное исследование многочисленных комментариев, которые хранятся в фондах библиотек по всему миру, может способствовать открытию новых страниц в изучении комментариев, написанных к «Месневи ма‘нави» на территории Мовареннахра и Хорасана.
Writing commentaries on "MasnawiMa'nawi" in Movarennahr and Khorasan
Keywords: commentary on "Masnаwi Ma'navi", Verses from Nayname (a story about reed) "Risola Noiya" of Ya'kub Charkhi, "Nayname" (a story about reed) of Abdurahmana Jami, commentary of Husain Khorazmi.
68
НОМАИ ДОНИШГОХ. УЧЕНЫЕ ЗАПИСКИ» SCIENTIFIC NOTES»
№ 2(43)2015
The article deals with the commentaries written on "Masnawi Ma'navi" of Jaloluddin Rumi in Movarennahr and Khorasan in the Middle Ages. The author mentions the most important commentaries on “Masnawi Ma'navi”, and pays attention to particular tracts of Mawlana Ya'kub Charkhi and Mawlana Abd-ar-Rahman Jami devoted to commentaries on the part of "Nayname " (a story about reed) of masnawi of Jaloluddin Rumi among them. The author draws a conclusion that the first commentary on "MasnawiMa'navi"in Movarennahr was written by Kamoluddin Husain Khorazmi. "RisolaiNoiya" of Yakub Charkhi and "Nayname" of Abdurahman Jami gained more popularity among commentators after Khorazmi.
The author expresses the idea that a separate study of the many commentaries that are stored in the collections of libraries around the world can contribute to opening new pages in the study of the commentaries written on "Masnawi Ma'navi" in Movarennahr and Khorasan.
Маълумот дар бораи муаллиф:
Келдиёров Тоцибой Султонович, номзади илмҳои филологий, дотсенти кафедраи адабиёти классикии тоҷики Донишгоҳи давлатии Хуҷанд ба номи академик Б.Ғ.Ғафуров (Цумҳурии Тоҷикистон, ш.Хуҷанд), E-mail:[email protected]
Сведения об авторе:
Келдиёров Тоджибой Султанович, кандидат филологических наук, дотсент кафедры таджикской классической литературы Худжандского государственного университета имени академика БГ Гафурова(Республика Таджикистан, г.Худжанд ), E-mail:
Information adout the author:
Keldiyorov Tojiboy Sultonovich, Candidate of Philological Sciences Associate Professor of the department of Tajik Classic Literature, Khujand State University named after academician
B. G. Gafurov (Republic of Tajikistan, Khujand),E-mail: [email protected]
69
