CC BY
65
НОМАИ ДОНИШГОҲ* УЧЕНЫЕ ЗАПИСКИ* SCIENTIFIC NOTES
№1(42) 2015
УДК 82 М.З.НИЗОМОВ
ББК 83.3Т
МУЛОҲИЗАҲО ДАР БОРАИ САРЧАШМАҲОИ ДОСТОИН “ЮСУФ ВА ЗУЛАЙХО -И ҶОМӢ
Вожатой калидй: маснавй, Юсуф ва Зулайха, сарчашмауо, Қуръон, Таврот, рисолауои ирфонй, ишц, .
Дар сурудани қисми сеюми "Хамса"-и худ Мавлоно Ҷомӣ ба дунболи Низомию Хусрави Деҳлавӣ нарафта, дар ҳамон вазни маъмул достони нав навиштааст. Интихоби достони нав, яъне “Юсуф ва Зулайхо" чанд омил дорад, ки онҳоро ҳам аз гуфтаҳои худи шоир ва ҳам вазъи муносибати адибони баъд аз ӯ ба достони номбурда пай бурдан мумкин аст. То замони Ҷомӣ қисми сеюми "Хамса" ба қиссаи ишқи Хусраву Ширин ихтисос ёфта буд ва дар замони Ҷомӣ низ чанд шоир ба он назира навиштаанд. Вале Ҷомӣ ба ҷои он достони "Юсуф ва Зулайхо"-ро навишт. То замони Ҷомӣ чанд нафар, аз ҷумла ду шоири асри X Абулмуайяди Балхй ва Бахтиёрй, шоири асри XII Амъақи Бухорой, шоири асри XIII Масъуди Ҳиравӣ, шоири асри XIV Масъуди Деҳлавӣ достони "Юсуф ва Зулайхо" навиштаанд, ки то замони мо нарасидаанд. Танҳо ду достой, ки якеро мансуб ба Фирдавсӣ донистаанд (ҳамчунин муаллифи онро шоири асри XI Амонй ҳисобидаанд), вале имрӯз бо номи "Юсуф ва Зулайхо"-и Туғоншоҳӣ маъруф аст ва дигаре достони ҳамноми шоири муосири Ҷомӣ Масъуди Қумист, ки аввалй дар баҳри мутақориби мусаммани маҳзуф ва дуюмй дар баҳри ҳазаҷи мусаддаси ахраби мақбузи маҳзуф (мақсур) навишта шудаанд (2, 250-251; 11, 37-40). Ҷомӣ аввалин шоирест, ки ин достонро дар баҳри ҳазаҷи мусаддаси маҳзуф навиштааст. Шоир дар фасли "Риштаи итмоми сабаби китоб" ба куҳна шудани қиссаи "Ширину Хусрав" ва поёни шуҳрати достони "Лайлй ва Маҷнун" ишора карда, ба достони нав-"Юсуф ва Зулайхо" рӯй оварданашро қайд менамояд:
Кууан шуд давлати Ширину Хусрав,
Ба ширин-й нишонам Хусрави нав.
Сар омад давлати Лайливу Мацнун,
Касе дигар саромад созам акнун.
Чу тӯтӣ табъро созам шакархо,
Зи уусни Юсуфу ишци Зулайхо.
Худо аз циссауо чун " аусан"-аш хонд,
Ба аусан ваҷҳаз он хоуам суханронд (15, 39).
Маснавй, ки майдони фарохе барои баёни қиссаҳои пуршӯри ошиқона, саргузаштҳои пурмоҷарои қаҳрамонӣ, андешаҳои ҳикамию ирфонӣ ва ифодаи муфассали моҷароҳои ҳаёти одамист, барои шоир имконияти мусоиде барои дарҷи қиссаи беҳтарини исломӣ ва ҷавлони андешаҳои ирфониро фароҳам кардааст. Азбаски қиссаи ишқи Хусраву Ширин ва Лайливу Маҷнун аз дер боз бар сари забонҳо мечарханду аз нӯги хомаҳо рӯйи дафтар метарованд, ба назари шоир ба куҳнагӣ гароидаанд. Вале қиссаи Юсуф ва Зулайхо сарчашмаи муътамаде чун Қуръон дорад ва ровии он Худованд аст, ки онро "Аҳсан-ал-қасас", яъне беҳтарин қисса номидааст ва он қиссаи ҷовидонист:
Чу бошад шоуиди он вауйи мунзал,
Набошад кизбро имкони мадхал.
Нагардад хотир аз норост хурсанд,
В-агар худ гӯйӣ онро ростмонанд.
Суханро зеваре ҷуз ростӣ нест,
Ҷамолимау ба ҷуз нокостӣ нест....
Ба санъат гар биёроӣ дурӯге,
Нагирад з-он чароги вай фурӯге.
Чаро дӯзӣ ба цадди зишт дебо,
Чу аз дебо нагардад зишт зебо.
Зи дебо зишт зебоӣ наёбад,
Вале дебо сӯйи зиштй шитобад (14, 39).
62
НОМАИ ДОНИШГОҲ* УЧЕНЫЕ ЗАПИСКИ* SCIENTIFIC NOTES
№1(42) 2015
Ба андешаи Ҷомӣ ин қисса, ки ваҳйи нозилшуда аз ҷониби Худованд, яъне аз сураҳои Қуръон аст, дар он ҳеҷ имкони роҳ ёфтани дурӯғ нест. Е.Э. Бертеле қайд кардааст, ки "агарчи Ҷомӣ ҳеҷ гоҳ инро рӯирост намегӯяд, вале равиши фикри ӯ чунин аст: Ривоятҳои куҳна, гарчанде ҷолибанд, аммо онҳо дурӯғанд, онҳо афсонаанд" (5, 262). Ин ақидаи олим ба абёти муқаддимаи “Хирадномаи Искандарӣ" -и шоир низ дахлдор аст.
Аз ҳамин ҷост, ки шоир ба ҷои ин афсонаҳо қиссаи қуръонии Юсуфу Зулайхоро, ки дар сураи “Юсуф" дарҷ ёфтааст, асоси достоин худ қарор додааст. Ин қисса дар Қуръон "Аҳсан-ал-қасас" номида шудааст, ки беҳтарин ва зеботарин қиссаҳои қуръонист ва дар ҳақиқати он шакке нест. Ба ин ваҷҳ шоир зебоии суханро дар ростӣ медонад ва бо дурӯғ ороста шудани онро намеписандад. Шоир мегӯяд, ки агар бо санъат сухани дурӯғе бибофӣ, онро фурӯғе нест. Агар ба қадди зишт либоси дебо дӯзӣ ҳам, он зишт ба дебо зебоӣ намеёбад, вале дебо ба сабаби пӯшиши зиштқад гаштан ба зиштӣ мегаравад.
Аммо донишманди озарӣ А. Қулиев ни достонро афсона хонда, сарчашмаи онро ҳам афсонаю ривоятҳои халқӣ медонад. Вай дар ни маврид навиштааст: "Яке аз ин мавзӯъҳое, ки аз ҷиҳати мазмун ва андешаҳои ҷолиби хеш дар фолклор ва адабиёти бисёре аз халқҳо мунъакис гардидааст, афсонаи маъруфи Юсуф ва Зулайхо мебошад. Ин афсона офаридаи халқ аст... " (9, 74).
Вале масъалаи афсона хондан ва таъйини сарчашмаи ин ривоят тааммули ҷиддиро тақозо менамояд. Зеро, тавре ки пештар қайд кардем, Мавлоно Ҷомӣ, ба хотири дур будан аз афсоанахонӣ ва ахбори дурӯғ ба назми достоин мазкур пардохтааст. Дигар ни ки ни ривоят аввал дар Таврот омадааст ва баъд дар Қуръони карим дарҷ шудааст. Чун ин китобҳои осмонӣ каломи Худованданд, онҳоро афсона хондан ва маъхазе гайр аз кутуби диниро барон ни туна ривоёт таъйин кардан дуруст нест. Тавре ки А. Қулиев менависад: "Ин мавзӯъ нахустин бор аз фолклори яҳудӣ ба дохили китоби Таврот гашт ва дар дунё интишор ёфтааст" (9, 74).
Маълум аст, ки манбаъ ва маъхази асосии Мавлоно Ҷомӣ дар эҷоди достоин "Юсуф ва Зулайхо" Қуръони карим, яъне сураи мутабаррикаи "Юсуф" мебошад. Вале аз мутолиаи достой бармеояд, ки шоир ҷуз маъхази аслй, аз манобеи дигар, чун тафосири Қуръони карим ва осори адабии ба мавзӯи мазкур бахшидашуда, низ истифода бурдааст. Дар ни маврид донишманди эронй Носир Некубахт менависад: "Ба таҳқиқ манбаи илҳоми Ҷомӣ дар назми ни достой сураи “Юсуф"(а) аз Қуръони маҷид аст, аммо тафеили ҷузъиёти достонро бояд дар тафеири ни сура ёфт. Ҳукми қотеъ дар мавриди ни ки Ҷомӣ дар назми ни маснавӣ таҳти таъсири кадом як аз тафосири мавҷуд то асри худ қарор гирифта, қадре мушкил аст... Ба назар мерасад, бо таваҷҷӯҳ ба ошноии Ҷомӣ бо маорифи қуръонӣ ва таъриху даст доштан дар илми тафеир, чунонки дар феҳристи осори вай аз тафеири сураи "Бақара"(то ояти 40-М.Н.) ёд шудааст, шоир бо мутолиа ва иттилоъ аз орои муфассирону достонҳое, ки дар бораи ин мавзӯъ вуҷуд дошта, пораҳои мухталифе фарохури меҳварҳои достон интихоб карда ва ба назми ин маснавӣ иқдом кардааст" (11, 32).
Маохизи дигаре, ки Ҷомӣ дар эҷоди достони худ аз онҳо суд ҷустааст, тафсирҳои Қуръон ва тафосири алоҳида ба сураи "Юсуф" аст. То замони Ҷомӣ тафсирҳои зиёде ба Қуръон ва сураи “Юсуф" навишта шудааст, ба қарори зайл:
1. Тафеири "Ас-ситайн-ул ҷомеъ ли-л-латоиф-ул - басотин"-и Аҳмад ибни Муҳаммад Зайди Тӯсӣ, ки ба эҳтимоми Муҳаммад Равшан бо унвони "Тафеири сураи "Юсуф" дар Эрон чоп шудааст.
2. "Тафеири сураи "Юсуф""-и Абӯҳомид Муҳаммад ибни Муҳаммад ибни Аҳмади Ғаззолии Тӯсӣ (асри XI), киба забони арабӣ навишта шудааст.
3. "Тафеири Сурободӣ"-и Абубакр Атиқи Нишопурӣ (асри XI), ки бо унвони "Қасаси Қуръони маҷид" дар Эрон чоп шудааст. Ҳамчунин, ба ҳайси манбаи шоир тафеири "Кашф-ул-асрор"- и Майбудӣ, тафеири "Рӯҳ-ул-ҷинон"-и Абулфутӯҳи Розӣ, "Тарҷумаи "Тафеири Табарӣ" метавонанд хизмат карда бошанд.
Махсусан, "Кашф-ул-асрор"-и Майбудӣ, ки яке аз манобеи муҳим дар тафеири ирфонии сураи “Юсуф" аст, барои Ҷомӣ сарчашмаи муътамад аст. Ин асар, ки дар асоси тафеири Абдуллоҳи Ансорӣ таълиф шудааст, бузургтарин тафеири ирфонии Қуръони карим аст.
Ҳамчунин, то замони Ҷомӣ, тавре ки пештар қайд кардем, чанд нафар шоирони форсигӯ ба назми достони "Юсуф ва Зулайхо" пардохтаанд, ки танҳо ду достон то замони мо расидааст. Яке достони мансуб ба Фирдавсй, ки онро имрӯз достони шоири асри XII Туғоншоҳӣ медонанд ва достони ҳамноми шоири асри XV Масъуди Қумист.
63
НОМАИ ДОНИШГОҲ* УЧЕНЫЕ ЗАПИСКИ* SCIENTIFIC NOTES
№1(42) 2015
Дар нигоҳе гузаро, агар достони Мавлоно Ҷомӣ бо маъхазҳои динӣ, яъне Қуръон ва тафосири он муқоиса карда шавад, Ҷомӣ, вобаста ба мақасад ва ҳадафи эҷодии худ, дар ривоят ва сужай достон тагйироти зиёде ворид кардааст. Тавре ки маълум аст, қиссаи Юсуф (а) дар Қуръони маҷид ҳамагӣ 111 оят аст ва он чи ки дар ин китоби осмонӣ омадааст, танҳо ишороти куллй ба раванди ҳодисот ва шахсиятҳои қисса аст. Яъне, дар Қуръони маҷид сухан дар ҳадди эҷоз аст, вале дар достоин Ҷомӣ ба итноб кашидааст, ки хусусияти жанри достой ҳамин аст. Дигар ни ки дар Қуръони карим (сураи "Юсуф") номе аз Зулайхо бурда намешавад ва танҳо ба "он зан" ишораҳо ҳасту халос. Вале номи ҳазрати Юсуф (а) дар сураи мазкур 21 бор омадааст ва ӯ шахсияти аслию меҳварии достой аст. Ин нишон медиҳад, ки дар қиссаи "Юсуф" Зулайхо як шахсияти канорй ва заминаист ва достон бештар гирди меҳвари афофу азамати Юсуф мегардад ва дар поён низ натиҷаи достонро ибрат муаррифӣ мекунад ва чунин мефармояд: "Яқинан дар достонҳои эшон ибратест барон хирадмандон"(Сураи "Юсуф", ояти 111; Қуръони карим, 248)" (3, 95).
Абубакр Атиқ ибни Муҳаммади Сурободй дар тафсири худ менависад, ки " дар ин қисса чиҳил ибрат аст, ки маҷмӯи он дар ҳеҷ қиссае ба ҷой нест" (12, 8).
Агарчи Ҷомӣ ҳамин паёми илоҳиро дар асари худ сарфи назар накардааст, вале дар манзумаи “Юсуф ва Зулайхо" меҳвари аслӣ ишқ аст ва худи шоир дар отози достон ба ин нукта ишора мекунад:
Бщамдуллау, ки то будам дар ин дайр,
Бароуи ошщй будам сабуксайр.
Чу доя ашки ман бенофа дида,
Ба теги ошщйнофам бурида.
Чу модар бар лабам пистон нщодаст,
Зи хунхории ишцам шир додаст.
Агарчи мӯйи ман акнун чу шир аст,
Ҳанӯз он завци ширам дар замир аст.
Ба пирию ҷавонӣ нест чун ишц,
Дамад бар ман дамодам ин фусун ишц.
Бинеу дар ишцбозй достоне,
Ки бошад аз ту дар олам нишоне (15, 40).
Аз ҳамин ҷост, ки достони Ҷомӣ аз Қуръон маншаъ гирифта бошад ҳам, аз асли манбаи худ фосила мегирад ва ба мавзӯи ишқ ихтисос меёбад. Ишқе, ки Мавлоно Ҷомӣ дар достони худ тараннум менамояд, бо ҳусн иртибот дорад, ки аз ҷамоли лоязол маншаъ мегирад ва ҳусни Юсуф оинаи он ҷамол аст. "Назари Маҷнун ҳарчанд бар Лайлист, аммо Лайлй оинае беш нест. Назари Маҷнун дар ҳусни Лайлй бар ҷамолест, ки ҷуз он ҷамол ҳама қабеҳ аст" (8, 389). Сарчашмаи ишқ аз ҷамол аст ва ин таҷаллии ҷамолист, ки боиси зуҳури ишқ шудааст ва ба назари урафо ҳамин ҷилваи ҳусн ба пайдоиши ишқ мӯҷиб шудааст: "Иштиқоқи ошиқу маъшуқ аз ишқ аст ва ишқ дар мақарри худ аз таайюн муназзаҳ аст ва дар ҳарими айни худ аз бутуну зуҳур муқаддас, валекин баҳри изҳори камол, аз он рӯй, ки айни зоти худ аст ва сифоти худ, худро дар оинаи ошиқӣ ва маъшуқӣ бар худ арза кард ва ҳусни худро дар назари худ ҷилва дод. Аз рӯйи нозирӣ ва манзурӣ номи ошиқӣ ва маъшуқӣ падид омад, наъти толибӣ ва матлубӣ зоҳир гашт. Зоҳирро ба ботин бинамуд, овозаи ошиқӣ баромад, ботинро ба зоҳир биёрост, номи маъшуқӣ ошкоро шуд" (8, 384).
Аҳли ирфон ва тасаввуф то замони Ҷомӣ ба сураи "Юсуф" ва қиссаи ишқи Зулайхо, шахсияти Юсуф бо нигоҳе орифона нигариста, шахсиятҳо ва мундариҷаи ривояти "Юсуфу Зулайхо"-ро таъвили ирфонй намудаанд. Дар осори Аҳмади Ғаззолӣ, Айнулқузоти Ҳамадонӣ, Саноии Ғазнавӣ, Аттори Нишопурӣ, Рӯзбеҳони Буқлӣ, Наҷмиддини Розӣ, Мавлонои Рум, Фахриддини Ироқӣ ва дигарон таъвилоти зиёде аз қисса ва достони "Юсуф ва Зулайхо" шудааст. Ҳатто сураи “Юсуф", яъне "Аҳсан-ал-қасас"-ро қиссаи ишқ хондаанд. Рӯзбеҳони Буқлӣ дар "Абҳар-ул-ошиқин”гуфтааст: "Қиссаи ишқ "Аҳсан-ал-қасас" аст" (6, 126). Айнулқуззоти Ҳамадонӣ дар “Тамҳидот" менависад: " Эй дӯст, донӣ, ки қиссаи Юсуф алайҳи-с-салом чаро "Аҳсан-ал-қасас" омад? Зеро ки нишони "юҳиббуҳум ва юҳиббуна" дорад"(1, 300). Таркиби "юҳиббуҳум ва юҳиббуна" иқтибос аз ояти 54 сураи Моида аст, ки муаллифони рисолаҳои ирфонӣ ба маънии муҳаббати Худованд ва инсон таъвил намудаанд.
Ба назари мо, таъвили ирфонй аз сураи "Юсуф" аз Хода Абдуллоҳи Ансорӣ оғоз мешавад, ки баъдтар дар "Кашф-ул-асрор"-и Майбудӣ (асри XII) батафсил омадааст. Майбудӣ дар ин маврид
64
НОМАИ ДОНИШГОҲ* УЧЕНЫЕ ЗАПИСКИ* SCIENTIFIC NOTES
№1(42) 2015
навиштааст: "Наҳну нақуссу аҳсан-ал-қасаси" чӣ неку қиссае, ки қиссаи Юсуф аст, қиссаи ошиқу маъшуқ ва ҳадиси фироқу висол аст, дардзадае бояд, ки қиссаи дардмандон хонад, ошиқе бояд, ки аз дарди ишқу сӯзи ошиқон хабар дорад"( 10, 1393).
Ҳамчунин, дар осори орифони асримиёнагӣ ҳазрати Юсуф (а) намоди таҷаллии ҷамолии Ҳақ шарҳ ёфтааст. Чунончи, Рӯзбеҳони Буқлӣ дар «Шарҳи шатҳиёт» роҷеъ ба таҷаллии ҷамолии Ҳақ чунин менависад: "Худованд дили ошиқонро таҷаллӣ кунад аз ҳар заррае аз арш то ба сарӣ ба наъти зуҳур, на ба васфи ҳулул. Лекин таҷаллӣ кунад хос аз сурати некӯ аҳли муҳаббат ва ишқро, то рӯҳи эшон ба ҷамол бирабояд ва ақули эшон аз ҷалол қавиҳол гардонад. Агар на таҷаллӣ ба ҳусн аз маъдани ҷамол, сувар ва арвоҳро кардӣ, на Юсуф алайҳиссаломро бар ҷамеъи некувон баргузидӣ. Халифаи ҳусну ҷамол буд ва сифоту шуҳуди қидами бадей фитрат Одам алайҳиссалом аз ӯ таҷаллӣ кард малоикро. Ҷумлаи каррубиён он меҳтарро суҷуд карданд, зеро ки нури қидам аз пешонияш сотеъ буд" (7, 434-435).
Бо таъсири ҳамин осор ва таъвилҳои орифони пешин аст, ки Мавлоно Ҷомӣ дар достон ба таври ошкор ба ҷанбаи ирфонии асари худ ишора намуда, бо ҳамин манзур, ки муроди ӯ аз ишқ дар достон ишқи ҳақиқӣ ва муроди ӯ аз ҳусни Юсуф ҷамоли ламязол аст, менависад:
Чу ҳар ҷо ҳаст ҳусн, инаш тацозост,
Нахуст ин ҷунбиш аз ҳусни азал хост.
Бурун зад хайма з-ицлими тацаддус,
Таҷаллйкард бар офоцу анфус.
Зи ҳар оинае бинмуд рӯе,
Ба ҳар ҷо хост аз вай гуфтугӯе.
Аз он ламъа фурӯғе бар гул афтод,
Зи гул шӯре ба ҷони булбул афтод.
Сар аз ҷайби маҳи Канъон баровард,
Зулайхоро димор аз ҷон баровард.
Ҷамоли Ӯст ҳар ҷо ҷилва карда,
Зи маъшуцони олам баста парда.
Ба ишциӮст дилро зиндагонй,
Ба ишциӮст ҷонро комронй Диле, к-ӯошици хубони дилҷӯст,
Агар донад в-агар не, ошици Ӯст.
Ҳамон беҳтар, ки ҳам дар ишц печем,
Ки бе ин гуфтугӯҳецем, ҳецем (15, 41).
Ҷомӣ Юсуфро саромади хубрӯён ва пешгоми маъшуқон ва Зулайхоро сарҳалқаи ошиқон мехонад, ки аз хурдӣ то ба пирӣ, дар шоҳию асирӣ ошиқи содиқ буд ва аз роҳи вафо берун нарафт. Аз ҳамин ҷост, ки шоир, пеш аз он ки ба қиссаи ишқи Лайлию Маҷнун пардозад, ба назми достоин "Юсуф ва Зулайхо" машғул шудааст.
Дигар ин, ки достоин мазкур зербинои мустаҳками динӣ ва жарфнои амиқи ирфонӣ дорад. Ҳусни рӯзафзун ва беҳамтои Юсуф рамзи таҷалли ҷамолии Ҳақ, ишқи Зулайхо ва машаққати ӯ дар ин роҳ мушкилоти роҳи ишқро мефаҳмонанд. Достоин "Хусрав ва Ширин", ки ин имтиёзро надошт, мавриди писанди Ҷомӣ қарор нагирифт ва шоир аз назми он худдорӣ кард.
Ба ни сабаб шоир барон баёни мушкилоти ишқ ба достоин ишқи Юсуф ва Зулайхо мепардозад ва тафсили ин моҷароро бо иловаи лаҳзаҳои наву ҷолиб ифода менамояд. Вале Мавлоно дар достоин "Юсуф ва Зулайхо" аз мазоҳири суварии маҷозӣ ва муҳаббати байни инсонҳо батамом рӯйгардон нест ва дар баъзе лаҳзаҳо ба воқеияти моддй низ пардохтааст. "Ҷомӣ, аз як тараф бар асоси эътиқодоти мазҳабии худ кӯшидааст, ки дар достоин "Юсуф ва Зулайхо" масоилу аҳкоми зеҳниву диниро бар масоили моддиву дунёӣ бартарӣ бидиҳад ва ишқу дӯстдории Юсуф ва Зулайхоро ба як муҳаббати осмонӣ ва илоҳӣ табдил созад ва қаҳрамонони асари худро мавҷудоте хориқулодда ва фавқулбашар ҷилвагар намояд. Аз тарафе ҳам дар таҳти таъсироти худи муҳити хориҷиву зиндагии моддй ва ҳамчунин дар сояи таъсири осори аслоф ва нависандагони қаблӣ ва мушоҳидоти шахсии хеш тадриҷан ин тамоилоти зеҳниро маглуб сохта, кам-кам ба сурудани матолиби ҳаётӣ ва ишқи моддии башарй мепардозад. Ба ҳамин муносибат низ дар достони "Юсуф ва Зулайхо" дуият, яъне ишқи илоҳӣ ва ишқи моддй ба наҳви боризе худнамой ва ҷилвагарӣ менамоянд" (4, 599).
65
НОМАИ ДОНИШГОҲ* УЧЕНЫЕ ЗАПИСКИ* SCIENTIFIC NOTES
№1(42) 2015
Ин дуият на танҳо дар достоин "Юсуф ва Зулайхо", балки достонҳои "Саломон ва Абсол"-у “Лайлӣ ва Маҷнун" ба назар мерасад. Бо баёни ишқу равобити ҳаёти инсонӣ шоир ишқу мавҳибати илоҳиро дар назар дорад ва бо тасвири мушкилоту мароҳили камолоти ирфонй аз камолоти маънавии инсон ёдовар мешавад. Аз ҳамин ҷост, ки достонҳои ошиқонаи Ҷомӣ тоби таъвили ирфонй доранд ва худи шоир ҳам дар мавридҳои муносиб ба ин нукта ишора менамояд.
Сарфи назар аз ни, достоин "Юсуф ва Зулайхо" моҳиятан арзиши баланди ахлоқӣ низ дорад. Зеро қаҳрамони асосии он Юсуф (а) бо хулқи писандида ва маънавияти шоиставу хоси як пайғамбари мурсал офарида шудааст. Тибқи таълимоти ислом, пайғамбарон маъсуманд ва ҳамин исмати Юсуф (а), махсусан дар робита ба ишқу алоқа ва дасисаҳои Зулайхо ва иштиёқу дилбохтагии занони дигар бо камоли маҳорат тасвир шудааст. Хобҳои Юсуф (а)чун паёми илоҳӣ, ранҷу мушкилоти зиёди ҳаёти ӯ (хиёнати бародарон, бардагӣ, дасисаҳои Зулайхо, ҳафт соли зиндон) чун НМТНҲОНИ Худованд, таъбири хобҳо чун илҳоми ғайбӣ ва ниҳоят зи қаъри чоҳ ба авҷи моҳ расидан ва бо қазои илоҳӣ аз мушкилот халос шудану уруҷ ба мақоми азизии Миср, авфи бародарон, ишқи Зулайхо ва издивоҷ бо ӯ, ки ҳама дар Қуръони карим ва тафсирҳои он барон ибрати муслимин баён шудаанд, дар достоин Ҷомӣ низ ҳамин паём ва рисолатро доранд.
Хуллас, достоин "Юсуф ва Зулайхо" аз беҳтарин достонҳои ишқию ирфонии асри XV ва умуман адабиёти форсии тоҷикӣ мебошад, ки ба адабиёти ин давр ва асрҳои баъдина таъсири ҷиддӣ расонидааст. Аз баррасии иҷмолии маъхазҳои достой бармеояд, ки достоин "Юсуф ва Зулайхо"-и Ҷомӣ асосан аз ду сарчашмаи фикрӣ ва воқеӣ- Қуръон ва тафсирҳои он ва ирфону осори ирфонии то замоин ӯ баҳра бардоштааст. Баъд аз асри 15 достонҳои дар ни мавзӯъ иншошуда аз ни достоин Ҷомӣ таъсири азиме пазируфтаанд. Лозим ба таъкид аст, ки дар адабиёти форсии тоҷикӣ 57 шоир достони "Юсуф ва Зулайхо" сурудаанд, ки аз миёни онҳо 33 достон то имрӯз боқӣ мондаанд. Баъд аз Ҷомӣ беш аз бист нафар шоир достони "Юсуф ва Зулайхо" навиштаанд, ки аксари онҳо дар вазни достони Ҷомӣ суруда шуда, дар манзумаҳои онҳо таъсири Ҷомӣ бисёр қавист, ки ин мавзӯъ баҳси алоҳидаеро тақозо дорад.
ПАЙНАВИШТ:
1. Абдуллоҳ ибни Муҳаммад Айнулқуззоти Ҳамадонӣ,. Тамҳидот. Бо муқаддима ва тасҳеҳу таҳшия ва таълиқи Афифи Усайрон / Абдуллоҳ ибни Муҳаммад Айнулқуззоти Ҳамадонӣ.-Теҳрон: Манучеҳрӣ, 1377.- 523 с.
2. Афсаҳзод, А. Ҷомӣ-адиб ва мутафаккир / А.Афсаҳзод.- Душанбе: Ирфон, 1989.-384 с.
3. Баротӣ, Маҳмуд. Таҳлил ва муқоисаи манзумаи "Юсуф ва Зулайхо"-и Ҷомӣ бо қиссаи Юсуф (а) дар Қуръони карим / Б.Маҳмуд// Маҷаллаи илмӣ-пажӯҳишии Донишкадаи адабиёт ва улуми инсонии Донишгоҳи Исфаҳон, давраи дувум, шумораи бистуҳаштум ва бисту нуҳум, баҳор ва тобистони 1381.- С. 89-112.
4. Бегдилӣ, Ғуломҳусайн. Ҷомӣ ва алоиқи адабии "Юсуф ва Зулайхо"-и вай бо "Хусрав ва Ширин"-и Низомӣ / Б.Ғуломҳусайн // Маҷаллаи Донишкадаи адабиёт ва улуми инсонӣ, Машҳад, 1346.- № 5-6 - С. 589-606.
5. Бертельс, Е.Э. Навои и Джами. Избранные труды / Е.Э.Бертельс. - Москва: Наука, 1965.- 498 с.
6. Буқлии Шерозӣ, Рӯзбеҳон. Абҳар-ул-ошиқин. Ба тасҳеҳу муқаддимаи форсиву фаронсавӣ ва тарҷумаи фасли аввал ба фаронсавй аз Ҳонрӣ курбин ва Муҳаммад Муин / Б.Р.Шерозӣ.- Теҳрон: Манучеҳрӣ, 1366.- 234 с.
7. Буқлии Шерозӣ, Рӯзбеҳон. Шарҳи шатҳиёт. Бо тасҳеҳ ва муқаддимаи фаронсавии Ҳонри Курбин / Б.Шерозӣ.- Теҳрон: Анҷумани эроншиносии Фаронса ва Эрон, 1365.- 783 с.
8. Ироқӣ, Фахриддин. Куллиёт. Шомили қасоид, ғазалиёт, муқаттаот, таркибот, тарҷеот, рубоиёт, “Ушшоқнома", "Ламаот", "Истилоҳоти сӯфия". Ба кӯшиши Саъид Нафисӣ / Ф.Ироқӣ.- Теҳрон: Саноӣ, 1375.- 443 с.
9. Қулиев, А. Афсонаи "Юсуф ва Зулайхо" ва инъикоси бадеии он дар эҷодиёти Абдураҳмони Ҷомӣ / А.Кулиев// АбдураҳмониҶомӣ. Маҷмӯаи материалҳои ҷашни 550-солагӣ.- Душанбе: Дониш, 1973.- 234.- С. 73- 81.
10. Майбудӣ, Абулфазл Рашидуддин. "Кашф-ул-асрор ва иддат-ул-аброр" машҳур ба тафсири Хоҷа Абдуллоҳи Ансорӣ. Ба кӯшиши Заҳро Холуӣ. Матни комили асар аз сомонаи ^Ц?^.- 3196 с.
11. Маснавии ошиқона ва орифонаи "Юсуф ва Зулайхо" Аз маснавиёти "Ҳафт авранг", асари Абдурраҳмони Ҷомӣ. Тасҳеҳ бар асоси се нусхаи хаттии асри шоир. Ба эҳтимоми Носири Некубахт. - Теҳрон: Овои нур, 1377.- 287с.
66
НОМАИ ДОНИШГОҲ* УЧЕНЫЕ ЗАПИСКИ* SCIENTIFIC NOTES
№1(42) 2015
12. Сурободӣ, Абубакр Атиқ ибни Муҳаммад. Юсуф ва Зулайхо. Аз тафсири форсии Турбати Ҷом. Ба кӯшиши дуктур Парвиз Нотили Хонларӣ / Сурободӣ, Абубакр Атиқ ибни Муҳаммад.-Теҳрон: Амири Кабир, 1352.- 77 с.
13. Хайёмпур, Абдурасул. Юсуф ва Зулайхо / А.Хайёмпур. - Табрез, 1339.- 117 с.
14. Ҷомӣ, Мавлоно Абдурраҳмон. Ашшиъат-ул-ламаот / А.Ҷомӣ// Бо муқаддимаи Ҳодии Растагори Муқаддами Гавҳарӣ.- Қум: Бӯстони китоб, 1383.- 147с.
15. Ҷомӣ, Нуруддин Абдурраҳмон. Маснавии «Ҳафт авранг». Ҷилди дуввум. Таҳқиқ ва тасҳеҳи Аълохон Афсаҳзод ва Ҳусайн Аҳмади Тарбият. Зери назари «Дафтари нашри «Мероси мактуб»» /А.Н.Ҷомӣ.- Теҳрон: Маркази мутолеоти эронӣ, 1378.-710с.
REFERENCES:
1. Ainulquzzoti Hamadoni, Abdulloh ibni Muhammad. Preludes, Introduction, revision, notes and additions are made by Afifi Usairon.- Tehran: Manuchehri, 1377.- 523 p.
2. Afsahzod, A. Jami, a man of letters and thinker.- Dushanbe: Irfon, 1989.-384 p.
3. Baroti, Mahmud. Analysis and comparison of Jami's "Yusuf va Zulaikho" poem with the story of Yusuf (a) in the holy Qur'an // Scientific and research journal of the Institute of Literature and humanities sciences, Isfahan University, circle 2, №28, 29, Spring and Summer 1381. -P.89-112.
4. Begdili, Ghulomhusain. Jami and his "Yusuf va Zulaikho" 's link with Nizami's "Khusrav va Shirin" // Thejournal of the Institute of Literature and humanities sciences, Mashhad, 1346.- № 5-6 - P. 589-606.
5. Bertels, E.E. Navoi and Jami. Selected Works. - Moscow: Nauka, 1965.- 498 p.
6. Baqli Sherozi, Ruzbehon. Abhar-ul-ashiqin. Revision, Persian and French introduction and translation of the first chapter into French are done by Henry Corbin and Muhammad Muin.- Tehran: Manuchehri, 1366.-234p.
7. Baqli Sherozi, Ruzbehon. Commentary on Ecstatic Sayings (Sarh al-shathiyyat) Revision and introduction in French language is done by Henry Corbin. - Tehran: Iranian studies symposium of France and Iran, 1365.- 783 p.
8. Iroqi, Fakhriddin. Collection of works. Including qasidas, ghazals, qit'as, tarkibbands, tarjibands (types of eastern poems), quatrains (rubais), "Ushshoqnome", "Lamaot", "Istilohoti sufiya."With the endeavor of Sa'eed Nafisi. - Tehran: Sanoi, 1375.- 443 p.
9. Kuliev, A. "Yusuf va Zulaikho" story and its literary description in Abdurahman Jami's works/ Abdurahman Jami. Collection of materials of 550th anniversary.- Dushanbe: Donish, 1973.- 234.- P. 7381.
10. Maibudi, Abulfazl Rashiduddin. "Kashf-ul-Athrar va Iddat-ul-Abrar" known by Khoja Abdullahi Ansari comments. With the endeavor of Zahra Khalui. Full version of the work can be found in the following website: ^Ц?Ь£. - 3196 p.
11. Lyrical and mystical masnavi of "Yusuf va Zulaikho" from Jami's masnavi of "Haftavrang". Revision based on three written copies of the poet's age. With the endeavor of Nosiri Nekubakht. -Tehran: Ovoinur, 1377.- 287 p.
12. Surobodi, Abubakr Atiq ibni Muhammad. Yusuf va Zulaikho. From the Persian interpretation of Jam Mausoleum. With the endeavor of Dr.Parviz Notili Khonlari.- Tehran: Amir Kabir, 1352.- 77 p.
13. Khayompur, Abdurasul. Yusuf va Zulaikho. - Tabrez, 1339.- 117 p.
14. Jami, Maulana Abdurrahman. Ashshi'at-ul-lamaot. The introduction of Hodi Rastagori Muqaddami Gavhari.- Qum: Bustonikitob, 1383.- 147 p.
15. Jami, Nuriddin Abdurrahman. The Masnavi of "Haft avrang."V. 2. The study and revision of A'lakhan Afsahzad and Husain Ahmadi Tarbiyat. By "Daftari nashri "Merosi maktub»» . - Tehran: Markazi mutoleoti Eroni (Iranian studies center), 1378.-710 p.
Некоторые соображения об источниках поэмы “Юсуф иЗулейха" Абд-ар-Рахмана Джами.
Ключевые слова: поэма, Юсуф, Зулейха, источники, Коран, Библия, суфийские трактаты, любовь, мистика.
В статье рассматриваются источники поэмы «Юсуф и Зулейха» таджикско-персидского поэта XV века Мавлоно Абд-ар-Рахмана Джами. Анализ источников показал, что легенда о Юсуфе и Зулейхе впервые появилась в Библии, а затем в Коране. Автор на основе анализа доступных ему источников и всестороннего исследования текста самой поэмы Джами делает вывод, что
67
НОМАИ ДОНИШГОҲ* УЧЕНЫЕ ЗАПИСКИ* SCIENTIFIC NOTES
№1(42) 2015
источниками произведения «Юсуф и Зулейха» непосредственно являются Коран и его толкования(тафсиры), в особенности мистические толкования, написанные до Абд-ар-Рахмана Джами. Кроме того, вработе излагается, что авторы суфийских трактатов и поэм любовь между Юсуфом и Зулейхой интерпретировали как мистическую любвовь. Аргументированно показано, что Мавлоно Джами, опираясь на мистические толкования Корана, суфийские трактаты и поэмы своих предшественников, придаёт поэме «Юсуф и Зулейха» мистический облик.
Some considerations about the sources of Abd ar-Rahman Jami's "Yusuf and Zulaikha" poem
Keywords: poem, Yusuf, Zuleikha, sources, the Koran, the Bible, Sufi teachings, love, mysticism.
The paper discusses the sources of "Yusuf and Zulaikha" poem of Maulana Abd-ar-Rahman Jami, a Tajik and Persian poet of the fifteenth century. The study shows that the legend of Yusuf and Zulaikha first appeared in the Bible, and then in the Quran. Based on the analysis of the available sources and comprehensive study of Jami poem's text itself, the author comes to a conclusion that the sources of "Yusuf and Zulaikha" are directly from Quran and its interpretations (commentary), especially mystical interpretations written prior to Abd al-Rahman Jami. Additionally, the paper presents the authors of Sufi (Mystical) teachings and poems who explain the love between Yusuf and Zulaikha as a mystical love. It convincingly shows that Maulana Jami gives "Yusuf and Zulaikha" poem a mystical appearance based on mystical interpretations of the Quran, Sufi (mystical) teachings and poems of his predecessors
Маълумот дар бораи муаллиф:
Низомов Мӯҳриддин Зайниддинович, номзади илмуои филологй, докторанти кафедраи таърихи адабиёти тоцики Донишгоҳимиллии Тоцикистон(Ҷумҳурии Тоцикистон, ш. Душанбе), E-mail:[email protected]
Сведения об авторе:
Низомов Мухриддин Зайниддинович, кандидат филологических наук, докторант кафедры истории таджикской литературы Таджикского национального университета (Республика Таджикистан, г. Душанбе), E-mail:[email protected]
Information about the author:
Nizomov Muhriddin Zainiddinovich, Candidate of Science in Philology, Doctoral Student of the Department of History of Tajik Literature, Tajik National University (Republic of Tajikistan, Dushanbe), E-mail: [email protected]
68
