CC BY
294
— 50 НОМАИ донишгох 3
С. Мирзоев
НАҚШИ СОИНУДДИНИ ХУҶАНДӢ ДАР ОФАРИНИШИ ДОСТОНҲОИ РАМЗӢ (дар мисоли достони “Ақлу Ишқ”)
Вожаҳои калидӣ: назми форсу тоҷик дар қарни XV, эҷодиёти Соинуддини Хуҷандӣ, маснавии «Ақлу Ишқ», маснавиҳои ирфонӣ
Қиссаву достонҳои рамзии ирфонӣ дар адабиёти форсии тоҷикӣ ҷойгоҳи вижае доранд ва аксари донишмандон бархе аз осори хешро ба масоили рамзӣ бахшида, рамзу тамсилро дар канори ҳам ба кор бурдаанд. Достонҳои рамзӣ ва тамсилиро аз ҷиҳати шакл ва корбурди ҳикоят ба ду даста тақсим кардаанд :
1) Достонҳое, ки дар онҳо ҳайвонот, гиёҳҳо ва ашё ба шахсияти инсонӣ зуҳур мекунанд ва аъмолу афъоли инсонҳо аз онҳо cap мезананд. Яъне ин ҳайвонот ва ашё ҳар як намояндаи шахсе ё гурӯҳи хосе аз инсонҳост.Намунаи ин гуна достонҳоро дар “Калила ва Димна “Ҳадиқа “-и Саноӣ, маснавиҳои Шайх Аттор, ’’Маснавӣ “-и Мавлоно Балхӣ, “Мушу гурба “-и Убайди Зоконй ва дигар осори манзуму мансур метавон мушоҳида кард.
Мақсуди аслӣ аз баёни ин достонҳо ё ҳикоёт таълими масоили ахлоқӣ ва омӯзиши тариқи расидан ба дараҷаҳои саодат бар мабнои назари нависанда ба хонанда мебошад.
2) Достонҳое ,ки дар онҳо ривоёти худи достой ҳадафи аспии нависанда аст, на таълими ахлоқ ва панду насиҳат. Ин досгонҳо ҳам ақсо-меро шомиланд ва яке аз онҳо тамсилҳое ҳасг, ки дар онҳо мафхумҳое ҳамчун акд, ишқ, ваҳм, хаёл, ҳусн, хузн ва мисли ин шахсият пайдо мекунанд ва андешаву таҷрибаҳои ирфониро аз тариқи шахсият-бахшӣ дар зимни ҳодисахо ва гуфтутӯҳо баён мекунанд. Намунаи чунин тамсилҳоро мо дар мунозираи “Акд ва ишқ” дар “Канз-ус-соликин”-и Ансорӣ .”Мӯнис-ул-ушшоқ”-и Шаҳобиддини Сӯҳра-
С УЧЕНЫЕ ЗАПИСКИ ZD-51-
варди.' Аклуишқ”-иСоинудиниХудандива“ХуснуДил -иФаттоҳии Нишопурӣ мушоҳида мекунем (11,163,169). Рисолаи'‘ Акду ишқ'’ -и Соинудцини Хуҷандӣ низ ба iypyxn дувум мансуб аст. Аслан муно-зира ва моҷарои ақлу ишқ аз зумраи масоилест, ки рукни аслии анде-шаҳои ирфониро ба вуҷуд меоварад.ки дорои баёни рамзомез ва тамсилӣ буда, аз сайру сулуки маънавии ахди маърифат ба сӯи ҳақиқат дар либоси самбул бо зеботарин тарзи нигориш дар адабиёги суииатӣ баён гардидаасг. Бинобар ин, пеш аз Соинуддин чанд сухаивари дигар ҳар як ба таври хосе дар масъалаи марбут ба тақобули акду ишқ рисо-лоте нигоштаанд, бамонанди ШайхурраисСино. Абдуллоҳи Ансорӣ. Наҷмиддини Розӣ, Саъдии Шерозӣ ва Шаҳобиддин Сӯҳравардӣ.
Бунёди рисолаҳои Наҷми Розӣ ва Шайх Саъдӣ маърифати ишқи ҳақиқӣ буда, мақсуди нависандагони онҳо нишон додани бартарии ишқ дар баробари ақл будаасг. Ба тавре ки аз рисолаи “Ишқу акл" бармеояд, Розӣ онро барон яке аз дӯсгонаш, ки аз вай дархосг карда буд, навиштаасг: “Илтимосе, ки аз ин заиф фармудай ва истидъо намуда, дар таҳрири шарҳи калимаи ишқ ва камоли акд то хеч музоддате метавонад буд, дар камолияти ҳарду ё на? "(10.36).
Рисолаи “Фи-л- ишқ ва-л- акд “-и Надми Розй дар “Кашф-уз-з-унун" бо номи “Меъёр-ус-сидқфӣмисдоқ-ил-ишқ” низ сабт шудаасг (14,137).
Забони баёни рисола фасеху равон буда, нависандаи он дар пардаи рамз ва киноя сухан нагуфтаасг:”валекин назаре бояд мунсифона , ки аз рамс (яъне рамз.-С.М. ),ҳаво ва табиат пок бошад ва аз анфат ва такдид мубарро то боз бинад ва инсоф диҳад. ..”(10,37).Аз ин рисола ҳамон модаро ва муборизаи ақпу ишк, ба назар мерасад, ки пирӯзӣ ҳамеша аз ишқ аст ва Надми Розй ҳам бар ҳамин тариқ ин дастонро таълиф кардаасг. Он чи дар досгони “Ишку акд “ -и Розй намояндаи чизи дигар бошад ва метавон онро рамз донисг ба мушохдда нарасид. Бинобар ин, ин достон дар қолаби достонҳои рамзӣ навишта нашудаданҳо шарху тавзеҳи ишқ ва данбаҳои он мебошад.
Саъдии Шерозӣ ҳам дар ин бобат ба унвони “Рисола дар акд ва ишк'сурудааст.ки аз панд саҳфа иборат мебошад. Ин рисола бо риояи назму наср таълиф шуда, дар нусхаҳои қадимӣ номи дигари он “Рисоту-ун-назария” омадаасг (12,1138-42).
Рисолаи Шайх Саъдӣ бо мисраҳои зайл огоз мегардад: Солики роҳи Худо, подшаҳи мулки сухан,
Эй зи алфози ту офоқ пур аз дур(р)иятим...
— 52 ~С НОМАИ донишгох 3
Мардро роҳ ба Ҳақ ақл намояд ё иищ,
Ин дари баста ту бикшой, ки бобест азим (12, 1138).
Муаллифи рисола муътақид аст, ки ақл бо чандин шараф, ки дорад, на роҳ, балки чароги роҳ аст. Натидаи достой ба монанди достоин “Ишқу акл"-и Наҷми Розӣ ба пирӯзии ишқ бар ақл. яъне ҳамон ақоиди урафо меанҷомад.
Мунозираи ақп ва ишқ дар рисолаи"Канз-ус-соликшг'-и Ансорй, ки бо номи “Макрлоти ақп ва ипщ'маъруф аст, аз навъи дигар асг.Бинобар ин, аз досгонҳои Надми Розй ва Шайх Саъдй тафовут дорад. Дуруст аст, ки дар ин достой ҳам ақлу ишқ ба моҷаро мепардозанд ва ҳар як дар кӯшиши исботи хешанд ва сарандом достой ба пирӯзии ишқ бар акд ба поён мерасад. Аммо Ансорй нахусг барон вуруд ба асли қисса муқаддимае рехта ва дар охир барон натида гирифтан аз гуфтугӯ ва муҳорибаи акд ва ишк, хукмро ба дасги ПОДШОҲИ Чин додаасг. Бо тахайюлй будани достой пеш аз вуруд ишора мекунад: "Худро дидам бар аспе дар тидорат ва касбе... ва метохтам ба шаҳре, ки гуфтандаш Х,арӣ. Бораи ӯ аз ситабр, буруди ӯ аз сабр ... Даромадам дар ин балад, ки шабеҳ аст ба хулд. Дидам, ки халк, дар иморат ва ду шахе дар талаби иморат (ба маънии амирй, фармонравой.-С.М.). Яке ақли инкорпеша, дувум ишқи айёрпеша. Нигаҳ кардам, то киро расад тахту кадомро ёрӣ диҳад бахг" (11,168).
Бино ба гуфтаи Тақии Пурномудориён ”Мунис-ул-ушшоқ”-и Шайхи Ишроқ ва “Хусну дил"-и Фаттоҳи Нишопурӣ ҳам аз ҳамин навъ аст. Хдрчанд ки досгони” Хусну Дил”-и Фаттоҳии Нишопурй бо “Ақлу ишқ”-и Ансорй ва “Мунис-ул-ушшоқ” ё “Фӣ ҳақиқат-ул-ишқ”-и Шайхи Ишроқ шабоҳате дорад, аммо дар ин до қаҳрамонҳо ва маконҳои содиршавии ҳодисаҳо бисёр ва гуногун мебошад.
Муҳаммад Яҳёи Себак, ки бо номи Фаттохии Нишопурй шӯҳрат дорад, нахусг “Хусну Дил”-ро дар шакли манзум навишта, сипас сюжети досгонро дар крлаби рисолаи мансур ба низом оварда, онро ҳам “Хусну Дил” номидаасг. Аз ин рӯ. дар достой луготу таъбирот ва кинояву исгиораҳое, ки дар шеъри ошиқонаи форсии тодикй, ҳам ишқи заминӣ ва ҳам ишқи ирфонй маъмуланд, ба кор рафтаасг.
Шахсиятхои достой инхоянд: Ақл, дил, назар, номус, зарқ, ҳиммат, ишқ, хусн, рақиб, қомат, зулф, гамза, доду, хаёл, ваҳм, тавба, сабр, бало, меҳр, хол, табассум, вафо...
Маконҳои содиршавии гуфтугӯхо иборатанд аз: Қалъаи бадан, гунбади димог, оби ҳаёт, шаҳри офият, боги динон, шаҳри ҳидоят.
С УЧЕНЫЕ ЗАПИСКИ 53 “
шаҳри дидор, гулшани рухсор, шаҳри сагсор, манзили морпоён, чахор маҳаллаи шахри дидор (ишва, карашма, шева,шамоил) савмаи зӯхду риё, боғи дилкушой, чашмаи ошноӣ, қасри висол, зиндони итоб, биёбони фироқ, қалъаи ҳиҷрон ва сабзазори хат (5,337-353).
Дар робита ин ба шахсиятҳо ва макони ходисахо метавон дарёфт, ки бозигарони ин достой узвҳои одамӣ ва баъзе хислату сифатҳои вобаста ба ӯст. Қаҳрамонҳои марказии достой Ҳусн ва Дил мебо-шанд. Мазмуни асосии достой баёни ишқ ва чанбахои борики он асг ва худи нависанда хам дар ин бобат гуфтаасг: ’’Матлау мактааш ҳалли дақоиқи ишқбозӣ менамояд...”(9,31).
Нависанда бо истифодаи тасвирҳои шоирона ва ташхис, ки яке аз айвой мадоз аст, достоин “Ҳусну Дил‘‘-ро ба вудуд овардаасг.
Он чи дар достой метавонад намояндаи чизи дигар бошад ва онро рамз донист ба гунаи зер аст:
Машриқ - рамзи одами малакут ва чаҳони рӯҳонӣ .
Магриб - одами мулк ва чаҳони зохирй. ки мусаххари акд аст.
Оби хаёт -ҳақиқати ирфонй. ки аклро ба шинохти он рохнесг.
Кӯҳи Қоф - олитарин нуктаи одами малакут. ки Ишк, дар домани он шаҳре барои Ҳусн сохтааст(11.174).
Албатта, ин мафхумҳо дар робита ба мазмуну муҳтавои досгони мавриди назар ва шахсия гхои он мебошад Аммо, кӯҳи Қо(|) дар забони Сӯҳравардӣ - Шайхи Ишроқ дойгоҳи инсон пеш аз офариниши ӯсг. ҳамчунон ки дар рисолаи “Акди сурх" мехонем: ’Туфтам: эй пир аз кудо меойй? Гуфт: аз паси кӯхи Қоф, ки макоми май он досг ва ошёни ту низ он дойгох буд, аммо ту фаромӯш кардай? (8,112-113).
Рамзи ин кӯҳ дар осори Шайх Аттор бошад мақоми курб аст: Симурги мутлақӣ ту бар кӯҳи Қофи қурбат,
Парварда ҳар ду гетй дар зери nappy болат (1,78).
Дар досгони “ Хусну Дшгдурнамои мавзӯъ, гуфтугӯҳои ошиқона ва усули навиштани кисса долиб аст. Фазилати аслии достой забони баёни рисола аст. ки фасеху равон буда, муаллиф дар навиштани матн таслими нависандагии замони худ нашудаасг. Дигар ин ки дар ин достой ҳар як шаҳр подшоҳи алохдца дорад. Масалан. подшоҳи шахри Офият Номус аст: “Дар диёри Мағриб подшоҳесг. Ишқ номи ӯ. шаҳри Сагсор бар роҳ аст ва дар ӯ деве, ки Ракиб хонанд, подшоҳ аст”, ки ин тарзи баён даззобияти досгонро ташкил кардаасг (5,339-41).
Маълум аст, ки ба кор гирифтани калимот ва исгилохот и оши-крна; чй ишқи заминй ва чӣ ишқи ирфонй дар шеъри форсии тодикй
— 54 ~С НОМАИ донишгох 3
аз асри X-XI оғоз гардид. Махсусан, дар ашъори Рӯдакӣ мавзӯи тараннуми ишку муҳаббат ва тасвири ҳоли ошиқ такомул пайдо кард ва дар асрҳои минбаъда ҳам дар назм ва ҳам дар наср вусъат ёфт.
Адабиётшинос Абдулғанӣ Мирзоев дар ин маврид чунин навишта-аст: “Васфи зебой дар ин қитъаи (Чамани акдро хазонй агар.-С.М.) додашударо, агар мо ба сайри таърихии минбаъдаи ин мавзӯъ мукр-иса намоем, чунин тасаввуроте ба миён меояд, ки мавзӯи васфи зебой ва хусну оташдиҳандаи хонадони акд будани он, ки дар адабиёти асрҳои X-XV форс-тоҷик ҳартарафа вусъат ёфт ва дар “Ҳусну Дил” ном асари шоири нимаи аввали асри XV Муллофаттохди Нишопурй, ҳар як узви маъшуқ ба сифати қаҳрамонони асар мудассам гардид, ки як навъ шарҳ ва таъбири ин ду байти Рӯдакӣ будаасг” (6,334).
Қиссаву достонҳои рамзй дар осори Соинуддини Худандй низ дойгоҳи вижае доранд ва нависанда дар осораш: “Шарҳи “Тамҳид-ул-қавоид”, “Шаққ-ул-қамар”, “Разму базм” ва “Акду ишк” бо баёни комилан рамзӣ пардохтааст.
Махсусан, “Акду ишқ''досгони рамзии ирфонӣ буда, муаллифи он дар равиши тамсил бештар ба“Саломон ва Абсол”-и Сино, “Овози пари Ҷабраи.Гва “Мӯнис-ул-ушшоқ''-и Шайхи Ишроқ пайравӣ кардааст. Ин рисола соли 808ҳидрӣ\1405м. навишта шуда , дар сарчашмаҳо номи аслии он ’’Мунозироти хамс” зикр шудаасг. Ба хотири ин ки мундарида ва мазмуни рисола аз мунозираҳои ақду ишқ иборат аст, ин рисола”Ақлу ишқ” ном гирифтааст.Аз мӯҳтавои рисола ҳам пайдосг.ки мунозироти пандгонаи он ба қарор зайл асг:
1. Мунозираи ақл ва ишқ.
2. Мунозираи ваҳм бо ақл.
3. Мунозираи ваҳм бо хаёл.
4. Мунозираи самъ бо басар.
5. Мунозираи ошиқ бо маъшуқ.
Соинуддин дар ин достой тасхири ақлро тавассути ишқ ба намоиш мегузорад ва бо паёмад ва гуфтугуҳое, ки байни акд ва ишқ меофарад, зиндагӣ ва роҳи ниҳоии инсонро ба тасвир мекашад.
Нависанда дар офариниши ин қиссаи тамсилӣ наздик 80 ояти куръонӣ, ҳадиси набавӣ ва барои комил гардидани модароҳои шахси-ятҳо 211 байтифорсӣ ва 120 байти арабӣ баунвони шоҳид овардаасг. Пас маълум мешавад, ки Соинуддин барои дурнамои фикру андеша аз пеш омодагии комил дошта, бо исгифодаи оёту ҳадис, ашъори арабию форсӣ ва амсолу хикам. ки дар зимни ҳодисаҳо аз забони
С УЧЕНЫЕ ЗАПИСКИ 55 “
қаҳрамонҳо баён мешаванд, киссаи хонданй ва дилкашу мондагор эдод кардааст.
Адабиётшинос Ҷ.Мирсодиқӣ дар бораи дурнамои достон чунин фармудааст: ’’Дурнамоияи фикри аслй ва мусаллат дар асаре аст: хат ё риштае, ки дар хилоли асар кашида мешавад, вазъият ва мавқеиятҳои достонро ба ҳам пайванд медиҳад, ба баёни дигар дурнамоияро ба унвони фикру андешаи хокимй таъриф кардаанд, ки нависанда дар достон аъмол мекунад. Ба ҳамин ҷиҳат аст, ки мегӯянд дурнамоияи ҳар асаре, ҷиҳати фикрй ва идрокии нависандаро нишон медиҳад (7,174).
Бо таваччӯҳ ба ни назар бояд гуфт, ки Соинуддини Худандй фикри аслии досгонашро аз моҷарои хилқати Одам бардоштааст.
Ии муоризаи акду ишқ ва пирӯзии ниҳойи ишқ дар офариниши Одам ва таслими фариштагон, ки ҳамон иродаи ҳазрати Дӯсг ва эътирози иблису ёрони ӯ мебошад. Ии до дар модарои дигар, дар дахони дарунии одамй иттифок, афтодаасг: "Хаёл гуфт: "Шайхи моро то кӯси давлати “Инин доилун фи-л-арзи халифатан” бар боми ни гунбади фирӯза задаанд ва алами ... иёдаташ, ба тугрои “Ва инна алайка лаънатий “мувашшаҳ сохта, хед офарида ёрои он надошта, ки ба ангушти беадабӣ, ишорат ба 1ӯшаи чатри чоҳи ӯ кунад ...”(13,33).
Ии до мурод аз шайх ақл аст ва ни суханҳоро “Хаёл” яке аз бузургони кишвари ӯ хитоб ба “Расули калом”, сафире аст, ки дониби ишқ мегӯяд. Х,амин андеша, яъне тасаллути ишқ ва машва-рату ҳамкории ақл ба боргоҳи бошукӯҳи ҳазрати ишқ дар сарто-сари достон густариш меёбад ва Соинуддин ба ин тариқ роҳи надоти башар ва саодати ӯро нишон медиҳад.
Акд дар сарзамини бадани инсон бо фармонравоии худ машғул асг, ҳамаи ашхос таҳти сарпарсгии ӯ зиндагии худро идома медиҳанд. Ишқ тавсифи ин сарзаминро мешунавад ва нахусг нағмаро барон досусӣ ба ондо мефирисгад. Нағма аз роҳи дарвозаи гӯш, вориди сарзамини поку зебо мешавад. Достон аз ҳамин лаҳза оғоз мешавад. Хузури нағма дар кишвари орому осудаи акд ғулғула меафканад. Дар сарзамини хукумати Шайх сару садоҳо баланд мешаванд. На ганҳо габакаҳои поёнии домеа, балки ранен хукумат, худи акд ҳам парешон шуда, аз пири самоъ мепурсад :”Чӣ шудаасг?” Ҷавоб мешунавад: ’’Қосиде асг Нагма ном аз тарафи Шарқ мерасад ва аз подшохи он вилоят”(13,31).
Нависанда ни қадар зариф домани баҳсро мекушояд. Дар зимни
— 56 ~С НОМАИ донишгох 3
ин гуфтугӯҳо ва моҷароҳо аз муколамаи шахсиятҳо барон пеш бурдани қисса истифода бурдааст. Аз амали достонӣ ҳам бохабар будааст, монанди ҷанг, фурӯ рафтани марзҳо, суханчинҳо, мураттаби муомилот.
Таваҷӯҳ ба равоншиносие, ки нависанда дар шахсиятпардозии достон, аз худ нишон дода, қобили зикр аст.
Як аз одамҳои асосии қисса Нагма аст, ки ба тафсил аз хислату характери он сухан рафтааст .
Масалан, дар саҳафоти 30-32 китоб ҳангоми мунозираи Акд, ки дар ниқоби Хаёл даромада, аз Нағма мепурсад, ин лахза ба мушоҳида мерасад, ки ба тариқи рамз баён шудааст. Акд мепур-сад: “Аз кудой ва ПОДШОҲИ ту кист ва кори ту чист?” Нагма чунин посух медиҳад:
1. Мо гурӯхе хашмнишин бошем. Ҳашмнишинӣ-рамзи аъроз ҳастанд дар баробари зот ва давҳар: чун Нагма аз динси савту масмуот аст ва масмуот як даста аз кайфияти маҳсус ҳастанд. Нуктаи дигар ин ки аъзои савт дар вудуд гирд намеояд, бинобар ин сифати кучнишинй ба он дода шудааст.
2. Яке аз 12 бародар аз як падар ва модар аст. Манзур он аст, ки нагма яке аз мақомҳои дувоздаҳгонаи мусиқӣ аст, ки асоси ҳамаи онҳо савту садошон мебошад. “Дувоздаҳ бародар”- ишора ба мақомҳои дувоздаҳгонаи мусиқӣ аст, ки аз мақоми “Рост” огоз шуда, ба “Наво”хатм мешавад.
3. Дар боргохи султони ишқ арч дорад. Яъне ишқ мусиқию таронаро, ки ҳовии ҳарорат ва нишоти зиндагй мебошад, бисер дӯст дорад.
4. Бисту хашт cap дорад. Баёни рамзии ҳуруфи бисту ҳашт-гонаи арабй дар назар аст.
5. Дар миёни мардумон бештар рох дорад. Зеро ки тарона бо ҳарорат ва душу хурӯш иртибот дорад ва мардумон ҳам дилбастаи ҷӯшу такопу мебошанд.
Рисолати чунин шахсият он аст, ки ҳар кас агар ба хидмати султони ишқ камар набаст ва сухани ӯро гӯш накард, ба тарзи латофату назокат ва навозишу муҳаббат ӯро кашон-кашон ба сӯи ишқ мебарад. Аз хислату рафтори Нагма ба хубй шинохти равоншиносии шахсиятҳо ва ҳатто равоншиносии домеаро дармеёбем.
"Қувваги назарй”ҳам аз ин хосият бархурдор аст :
а) Яке аз бузургони кишвари ақл аст.
С УЧЕНЫЕ ЗАПИСКИ 57 “
б Қонуиу қавоид ва аҳком ба ҳамкории ӯ содир мешавад.
в) Ақл дар ҳама ҳол бо ӯ машварат мекунад ва роҳи дурустро аз салоҳияти вай медонад.
ғ) Аз гӯшаву канор в а пастиву баландии мамлакати ақл пурра бо хабар аст.
ғ) Ғуломи дирамхариди ақл аст.
д) Аз кӯдакӣ надими шайх будааст.
ж) Амирону вазирон ба гуфтаи ӯ машгуланд.
Соинуддин чунон қиссаро пеш мебарад. ки шахсияти Нагма ва Қуввати назарй бо вазифа ва хузурашон дар мавқеияти достон комилан бо ҳам мувофиқ аст ва дар иртибот ба он масъалаи равон-шиносии дурусги одамҳои достон мавриди тахдили нависанда ҳам қарор гирифтааст. Шахсиятҳои Соинуддин шахсиятҳои тамсилӣ ва қолабианд. Шахсиятҳое мебошанд. ки сӯҳбатҳояшон қобили пешбинӣ асг. Шахсиятпардозии нависанда истифодаи дуруст аз офаридани шахсиятҳояш мебошад. У бо тамсили ин шахсиятҳо ва гуфтугӯҳои онҳо як таҳаввули асосиро дар вуҷуди одам офаридаст. Яъне инсоне, ки таҳти сарпарастии ақл ба зиндагии орому покиза расида буд. саранҷом дастхуши ишқ мешавад ва ба рушанию гармиии пур аз ҳаяҷон ва босафо мерасад.
Дурнамои мавзӯи достон гуфтугӯҳои шахсиятҳои тамсилӣ, тақобули ақлу ишқ. истифодаи оёту ҳадис ва амсолу ҳикам дар зимни мочароҳо дилкашу дилнишин аст ба қавли соҳиби китоб давҳаи идрокаш дастзадаи кас нагашта:
Орияти кас напазируфтаам,
Он чи дилам гуфт, бигӯ, гуфтаам.
Хони туро ин ду навола сухун,
Даст надидаст ба ӯ даст кун.
Гар намакаш ҳаст бихӯр, нуш бод,
В-ар на зиёди ту фаромӯш бод (13.22).
Бо вуҷуди ин ҷаззобият мунсифона бояд гуфт. ки матни ривоят хастакунанда мебошад.
Пайдосг, ки мушкили асосӣ дар забони фахиму сангин, маснӯъ ва пуртакаллуфи ровӣ аст Соинуддин матни қиссаро бо саҷъу қофияи аз андоза берун, луготу таркиботи ноошно ва тасвирҳои дур аз зеҳн омехтааст. Забони баёни қисса сангин буда. барон хонанда мушкилиҳои зиёде эҷод мекунад, ки бе кутуби лугат дарки матлаби нависанда нӯшидамемонад .Азтаъбирот, ашъори арабию
— 58 ~С НОМАИ донишгох 3
форсй ва амсолу ҳикам ба хадди игрок истифода карда, ки дар маҷмӯъ беш аз сесад байт ба унвони шоҳид омадааст.
Матни рисола дар “насри охангин" нигошта шуда, муаллифи он таҳти таъсири сабки нависандагони рӯзгори худ мондааст.
Ба гуфтаи адабиётшинос Аълохон Афсаҳзод: “Бо вудуди истеъ-доди фавкулоддаи бисер адибон...дар адабиёти ни давра такаллуфу рамзҳои дур аз фаҳм ва суханбозию шаклпарастӣ бештар роҳ ёфта, ба сурати қаҳрамонҳои асар даромадани Ҳусну Ишқ, Ҷону Дил, Нафсу Тан ва амсоли инҳо хеле ривод ёфта буд”(3,90).
Ҳамин амр сабаб шудаасг, ки нависанда дар иншои ни қиссаи зебо шеваи роиди нависандагии замони худро пеш тирад ва дар оҳангу айвой каломи шахсиятҳои қиссааш фарқ бигзорад. Бо ни ҳама дурнамои мавзӯъ ва модароҳо ба танҳоӣ долиб буда, Соинуддини Худандй матни дилкашу ширин ва муҳиму зариферо ба риштаи таҳрир кашида, бо тақозои ин амр дар эдоди досгон-ҳои рамзй накдш бориз ба ёдгор гузоштаасг.
ПАЙНАВИШТ:
1. Аттор, Фаридаддин. Девон / Ба тасҳеҳи Саид Нафисй: Виростаи Козими Обидинӣ. -Қум. 1389.
2. Аттор, Фаридаддин. Мантиқ-ут-тайр. /Ба эҳтимоми Аҳмади Ранд-бар.-Теҳрон, 1369.
3. Афсаҳзод, Аълохон. Адабиёти форсу тодик дар нимаи дуввуми асри XV,- Душанбе, 1987.
4. Донишпажӯҳ, Муҳаммадтақӣ. Мадмӯаи расоили Худандй // Фарҳанғи эронзамин,1345.-С 307 - 312.
5. Дурдонаҳои наср. Намунаҳои насри форсу тодик. Дар се дилд.- Чилди дувум. Асрҳои XIII-XV/Мураттибон ААфсаҳзод ва диғ. - Душанбе, 1987
6. Мирзоев Абдулғанӣ. Абӯабдулло Рӯдакӣ,- Сталинобод,1958
7. Мирсодиқӣ.Ҷамол. Аносири достон.-Теҳрон,1376
8. Номаи Сӯҳравардӣ, Мадмуаи мақолот / Ба кӯшиши Алиасғари Ҳасан.-Теҳрон, 1382
9. Нишопурӣ, Яҳёи Себак. Хусну Дил /Ба кӯшиши Ғуломризо Фарзо-напур.-Теҳрон, 1351
10. Розӣ Надмиддин. Рисолаи ишку акд /Ба эҳтимоми Тақии Тафаз-зулӣ .-Теҳрон, 1367
11. Пурномдориён, Тақӣ. Рамз ва достонҳои рамзӣ дар адаби форсӣ-Теҳрон.1375
12. Саъдӣ. Куллиёт /Аз рӯи нусхаи Муҳаммадалии Фурӯғӣ.-Теҳрон, 1371.
С УЧЕНЫЕ ЗАПИСКИ 59 “
13. Соинудцин Алии Турка. Ақлу ишқ ё мунозироти хаме / Тасҳеҳ ва таҳқиқи Акрам Ҷудии Неъматӣ.-Теҳрон, 1375
14. Хуҷвирӣ, Алӣ ибни Усмон. Кашф-ул-маҳҷуб /Тасҳеҳи В.Жуковский, бо муқадцимаи Қосим Ансорӣ.-Теҳрон, 1350
Роль Соинуддина Худжанди в создании аллегорических поэм (на примере поэмы “Аклу Ишк)”
С.Мирзоев
Ключевые слова: персидско-таджикская поэзия XVв., творчество Соинуддина Худжанди, поэма «Аклу Ишк» («Разум и любовь»), Худжанди, мистические поэмы
Статья посвящена определению места и значения мистичиской поэмы”Аклу Ишк” (“Разум и любовь”) Соинуддина Худжанди в ряде аналогичных поэм в персидско-таджикской литературе. Отмечается, что поэма Соинуддина Худжанди написана в подражание поэм “Соломон и Абсол” Сины, и “Звук перьев Гавриила” и ”Мунис-ул-ушшок” Шахобуддина Сухраварди.
В статье осущуствлен краткий экскурс в историю создания аллегорических мистических поэм. Анализируя содержание и стиль поэмы Худжанди, автор статьи отмечает схожесть и отличия указанных произведений.
Soinuddin Khujandi’s Role in the Creation of Allegoric Poems (on the example of the poem “Aklu Ishk”)
S. Mirzoyev
Key words: Persian-Tajik poetry of the XV-th century, Soinuddin Khujandi's creation, the poem “Aklu Ishk" ( “Reason and Love "), Khujandi, mystical poems
The article dwells on a determination of the place and importance of the mystical poem “Aklu Ishk” (“Reason and Love”) by Soinuddin Khujandi in a number of analogical ones in the Persian-Tajik literature. It is marked that Soinuddin Khujandi’s poem is written in imitation to Sina’s poem “ Solomon and Absol” and Shakhobuddin Sahravardi’spoems “The Sound of Djebrail’s Teatures ’’and “Munis-ul-Ushhok”
The author makes a brief excursion into the history of the creation of allegoric mystical poems. Analyzing the contests and style of Khujandi’s poems S. Mirzoev remarks proximity and distinction of the works in question.
