CC BY
98
НОМАИ ДОНИШГОҲ» УЧЁНЫЕ ЗАПИСКИ» SCIENTIFIC NOTES»
№4(41) 2014
УДК 8Т1
Н.Ю.САЛИМОВ
ГУСТАРИШИ НАСРИ ФАЛСАФИ ДАР АДАБИЁТИ ФОРСУ ТОҶИКИ АСРҲОИ МИЁНА
Вожаҳои калидй: наср, насри фалсафй, насри тамсилӣ, фасоҳату балогати наср, Абӯалӣ Сино, Абӯяъқуби Сагзӣ, Носири Хусрав, Сӯҳравардӣ, Фахруддини Розӣ
Дар даврони бостон дар тамаддуни қавмҳои эронй, бавижа, дар тамаддуни ахди Сосониён бозгӯии матолиби ҳикамӣ дар қолаби осори адабиву бадей равнақе дошт, ки дар таъйиди он ду асари маъруф, яке «Ардавирафнома» ва дигаре «Бундаҳишн»-ро зикр намудан кофй аст. Дар ин асарҳо масъалаҳои офариниш, хилқати оламу одам, рисолати инсон ва ҳастии маънавии ӯ, муносибати ҷону тан ва рӯҳонияти банӣ башар гоҳо дар шакли муҳокима ва ҷамъбастҳои ақлӣ ва гоҳо дар қолабҳои достонгуна дар маърази баррасиҳо қарор гирифтаанд. Андарзномаҳо, ки аз маъруфтарин анвои адабиёти паҳлавӣ шинохта шудаанд, низ саршор аз матолиби ҳикмати ахлоқиву амалианд. Баъди судури ислом бо таваҷҷуҳ ба шарҳи фалсафаи дини нави ваҳдонӣ дар миёни аъроб низ ин навъи наср нашъунамое пайдо намуд.
Дар даврони баъди ислом таълифоти Ибни Сино аз аввалин осори фалсафй ба забони форсии дарӣ маҳсуб мешавад. Нахуст аз китоби «Донишномаи Алой» («Донишномаи Алоия», «Ҳикмати Алой») ёдовар бояд шуд. Шайх ният дошт, ки дар ин китоб масоили мантиқ, табииёт, ҳайъат, мусиқӣ ва мобаъдудтабиаро дар густураи таҳқиқ қарор бидиҳад, аммо фақат қисмҳои мантиқ ва илоҳиётро ба поён расонид ва барои анҷоми китоб умр вафо накард. Бахшҳои ҳайъат, ҳандаса, ҳисоб ва мусиқиро шогирдонаш аз дигар китобҳои Ибни Сино ҷамъ оварданд ва нуктаҳое бар он афзуданд. Ба ин васила китобе ба вуҷуд омад, ки бо забони форсии тоҷикӣ бунёди ҳикматро дар шакли ҷомеъ фаро гирифта буд. Ин китоб чанд дафъа дар Эрон чоп шуд ва дар Тоҷикистон ҳам бо ҳуруфи имрӯза дар ҷилди якуми «Осори мунтахаб»-и Ибни Сино ба табъ расид.
«Рисолаи меъроҷия» ё «Меъроҷнома»-и Ибни Сино шарҳу таъвиле дар маънии меъроҷи Ҳазрати Муҳаммад (с) мебошад, ки дар он истилоҳоти нубувват, ваҳй, рӯҳулқудс, каломуллоҳ, шариат ва исботи рӯҳонияти меъроҷи набӣ тавзеҳ ёфтаанд. Боз чанд рисола ва китоби дигареро ба забони дарӣ ба Ибни Сино нисбат додаанд, ки ба қавле тарҷума аз асли арабӣ буда, мансубияти матни форсии он ба қалами Шайхурраис машкук менамояд. «Рисолаи нафс», «ал-Масдаъ ва - л -маъод», «Илали тасалсули мавҷудот», «Илми пешин ва барин», «Рисола дар мантиқ», «Рисолаи ишқ» (тарҷума аз «Рисолат - ул -ишқ») ва боз чанде дигар аз ҷумлаи асарҳои Ибни Синост, ки дар замонҳои мухталиф аз арабӣ ба форсии тоҷикӣ баргардон шудаанд. Дар осори мансури фалсафии Ибни Сино сабки насри илмии арабӣ, яъне сабки таълифоти асосии Шайхурраис тасаллут дорад. Роҷеъ ба забони таълифоти фалсафии Ибни Сино, аз чумла истилоҳоти арабй ва форсии он, пажӯҳиш ва андешаҳои илмии зиёде мавчуд аст (Муҳаммад, Муин. Луготи форсии Ибни Сино ва таъсири онҳо дар адабиёт. Теҳрон,1952; Айнӣ, С. Шайхурраис Абӯалӣ Сино. Душанбе-Ленинград, 1941; Байзоев, А. Язык «Донишнама» Абуали ибн Сина (терминология и словообразование) автореф. дисс. ... канд. филол. наук. Душанбе, 1992; Лившиц, В.А., Смирнова Л.П. Язык «Донишнома» и роль Ибн Сины в развитии персидскотаджикской научной терминологии // Письменные памятники и проблемы истории культуры народов Востока: XV - годичная научная сессия ЛО ИВ АН СССР(ч.Ш).- М.,1981.-С.115-163). Чунончӣ ба ақидаи С.Сулаймонов «Донишнома» аввалин ва муҳимтарин сарчашмаи ташаккули мусталеҳоти илмии фалсафй дар забони форсй мебошад.... «Донишномаи Алой» аз ҳайси мавод, сабки гузориш ва системаи фикрии фалсафй ба забони дарй аввалин асар аст ва аз ин чиҳат барои равнақи насри илмии форсй арзиши бебаҳое дошт» (5,39-40).
Ҳарчанд мақоми Ибни Сино дар шаклгирии насри илмии фалсафии форси точикй мусаллам ва шоистаи пажӯҳишҳои бештаре мебошад, ӯро ба наҳве бунёдгузори насри адабии фалсафӣ ҳам шинохтан лозим аст. Ибни Сино «Саломон ва Абсол» ном рисолаи фалсафие таълиф намудааст, ки мазмуни мухтасари он тавассути «Шарҳи ишорот»-и Насируддини Тӯсӣ то ба рӯзгори мо
НОМАИ ДОНИШГОҲ* УЧЁНЫЕ ЗАПИСКИ* SCIENTIFIC NOTES*
№4(41) 2014
маҳфуз мондааст (10, 60-67). Достони «Саломон ва Абсол» дар ҷилди чаҳоруми нашри тоҷикистонии «Осори мунтахаб»-и Ибни Сино яқинан аз китоби Абулҳайи Ҳабибӣ «Нигоҳе ба «Саломон ва Абсол»-и Ҷомӣ ва савобиқи он» баргузида шудааст. Дигар рисолаи фалсафии Пури Сино «Рисолат-ут-тайр» аст, ки ба забони арабӣ навишта шуда, баъдтар онро ба форсӣ баргардон намуда, ба он шарҳ бастаанд. Рисолаи савуми адабии Шайхурраис қиссаи дилангези «Ҳай ибни Яқзон» маҳсуб мешавад, ки ҳангоми дар маҳбас будани муаллиф (солҳои 1024-1025) таълиф шудааст. Ҷолиб он аст, ки асари мазкурро дар замони зиндагии Ибни Сино шогирди ӯ Абӯмансур ибни Тоҳир ибни Зайла ва ба ривояти дигар Абӯубайди Ҷузъҷонӣ ба форсӣ тарҷума кардаанд. Забон ва тариқи андешаи муаллиф дар қиссаи «Ҳай ибни Яқзон» бо вуҷуди мазомини ирфонии он бо оҳанг ва равиши фалсафии ироаи матлаб тафовут мекунад. Қиссаи мазкур аввалин осорест, ки дар он сайри ақл сурати воқеии рамзӣ гирифтааст. Баъдтар тасвири мармузи сайру такомули ботин ва ақл дар адабиёти форсии тоҷикӣ, бавижа, дар шӯъбаи ирфонии он, мақоми шомих ва устуворе пайдо намуд. Дар тақвияти ин қазия ба «Сайр-ул-ибод»-и Саноӣ ва «Мантиқ-ут-тайр»-и Шайх Аттор ишора кардан кофист. Дар чунин асарҳо муаллиф дар баробари худ як ақли фаъолеро тасаввур мекунад ва бо шахсият бахшидан ба он дар ҷаҳони андеша, мушоҳида ва маърифат сайр менамояд. Эътирофи ду мабдаъ дар вуҷуди башарӣ ва аҷсоми дунё талқин мекунад, ки ба сайри табиӣ ва рӯҳонии ҳар яке аз онҳо қоил шавем. Дар ин замина дар адабиёт як нақши рӯҳонии пазиранда, ки ҳовии зоти абадӣ, интиқолӣ ва тавҳидӣ аст, падид меояд. Осори мушобеҳ бо «Ҳай ибни Яқзон» ҳалқае шуданд дар пайвастани фалсафаи машшоъ ва ирфон. Ибни Сино «барои ҳар нафс ё барои ҳар нуфус, ки дорои қаробат ва сириште воҳиданд, дар ҷаҳони рӯҳонӣ қоил ба як фаришта ё ақли фаъоле шуд, ки нисбат ба он нафс ё он даста нуфус меҳру таваҷҷӯҳи хос дорад ва ҳам ӯст, ки ба онон маърифат меомӯзад ва роҳ менамояд ва нерӯ мебахшад». Бунёди рамзии ин навъ асарҳо бар ин аст, ки онҳо аз шахсияти воқеӣ ва тасвирҳои айнии ҳаводиси зиндагонӣ маҳрум мебошанд.
Қаҳрамони «Ҳай ибни Яқзон» марди пирест аз аҳли Байтулмуқаддас. Ҳай ибни Яқзон (Зинда писари Бедор) рамзи Ақли фаъол аст, ки сайри ҷаҳонро ихтиёр кардааст. Ақли фаъол Ҳайро, ки аз падар калиди ҳама донишҳоро гирифтааст, аввал ба чашмаи аҷибе, ки шабеҳи чашмаи зиндагонист, раҳнамоӣ мекунад. Диду дарёфти нависанда, ки дар ин сайри рӯҳонӣ бо Ҳай ҳамсафар аст, ба маърифати олам мутаваҷҷеҳ мегардад. Ҳар касе ки аз чашмаи ҳаёт нӯшида бошад, қудрате пайдо мекунад, ки аз қӯҳу биёбонҳо пирӯз берун ояд. Чашма дар биёбоне саҳмгин ва дар фаросӯи зулмот воқеъ шудааст. Баъд аз паймудани олами моддӣ ва маънӣ Ҳай ба мақоми васл бо воҷибулвуҷуд мушарраф мешавад. Дар ин асар сараввал ҷумлаи арабӣ, пасон ба унвони «тафсир» тарҷума ва баъд «шарҳ»-и он оварда шудааст. Тарҷума ва шарҳ ба қавли Забеҳуллоҳ Сафо аз ҷиҳати «фасоҳату саломати калом ва салосати баён дар ин рисола ба ҳадди аъло аст ва агарчи муфрадоти куҳану таркиботи қадими форсӣ дар он фаровон аст, лекин калимоти арабӣ ҳам дар он чандон кам нест»(6,631).
Матни аслии қиссаи «Ҳай ибни Яқзон» бо саъю эҳтимоми Ҳанри Корбен бо тафсиру шарҳи он дар Теҳрон ба чоп расидааст. Ин қиссаи дилпазири маърифатомӯз дар насри адабии форсӣ нахустин асарест, ки матлабҳои печидаи фалсафӣ ва ирфониро дар шакли қиссаҳои тамсилӣ ироа менамояд. Қиссаи мазкур бо каломи матину мавзун иншо шуда, ки огози зебои он низ бар сидқи ин қавл далолат мекунад.
Маълум мегардад, ки шореҳ ҳангоми тафсири андешаҳои Ибни Сино аз аносири хоси тасвири бадеӣ зиёд баҳра бардоштааст. Ба ҳукми намуна зикри порае аз ин қисмати «Ҳай ибни Яқзон» кофист:
Тафсир: «Гӯянд, ки иттифоқ афтод маро он гаҳ, ки ба шаҳри хеш будам, ки берун шудам ба нузҳатгоҳе аз нузҳатгоҳҳое, ки гирди он шаҳр андар буд бо ёрони хеш. Пас бад-он миён, ки мо он ҷо ҳамегардидем ва тавоф ҳамекардем, пире аз дур падид омад, зебо ва фараҳманд ва солхӯрда ва рӯзгори дароз бар ӯ баромада... ба ҳеҷ андомаш табоҳ набуд ва бар вай аз пирӣ ҳеҷ нишоне набуд, ҷуз шукӯҳи пирон.(4, 4-5).
Китоби «Кашф-ул-маҳҷуб» аз зумраи осори мӯътабари фалсафӣ ба равиши исмоилиён мебошад, ки муаллифи он Абӯяъқуб Исҳоқ ибни Аҳмади Сагзӣ дар поёни асри Х ва ибтидои асри XI умр ба сар бурдааст. Ин китоб аз ҳафт мақолат иборат аст ва ҳар мақола ба чанд фасл тақсим шуда, фаслҳо “гастар” ном гирифтаанд. Аз ҷумла, мақолаи аввал «Дар тавҳид» аст музайян ба ҳафт гастар ва ҳар гастар дорои баҳсе алоҳида аст, амсоли гастари аввал мавсум ба «Дар кардани чизе аз Офаридгор» (8, 4-15).
Бо таваҷҷуҳ ба равониву содагии сабки иншои «Кашф-ул-маҳҷуб» Забеҳуллоҳ Сафо тахмин зада буд, ки муаллиф асли асарро ба арабӣ нигошта, баъдтар ба форсӣ тарҷума кардааст (8,51). Ба
НОМАИ ДОНИШГОҲ» УЧЁНЫЕ ЗАПИСКИ» SCIENTIFIC NOTES»
№4(41) 2014
ҳар ҳол рисолаи мазкури Абӯяъқуби Сагзӣ бо сабки қадимаи насри порсии дарӣ навишта шудааст ва ин матлабро ошноӣ ба намунаи сухани ӯ ба хубӣ тасдиқ менамояд:
«Ва дигар, ки мо ҳаме бинои мардумонро, ки зиёдат кунанд ороиши табиатро, чунонки рӯи хешро ҳам ороянд ва чунонки ҳайвонро ҳамеороянд, ба мӯй боз кардам ва шона задам. Ва чунонки дарахтонро ҳаме ороянд ба перостан ва раёҳин(ро) ва чунонки ҷавоҳир ҳамеороянд ба пироя кардам, то даҳ ороиш ба як ҷой гирд ояд ва ороиши табиӣ ва ороиши самоъӣ, то дар гояти некӯӣ бувад. Агар эдуни зиннати аввал на рӯҳонӣ будӣ, зиннати дуввум машокили ом набудӣ. Дуруст шуд, ки зиннати табиат рӯҳонист» (8, 271)
Дигар аз осори мансури фалсафӣ, ки ба нимаи аввали асри XI тааллуқ мегирад, «Шарҳи қасидаи Абулҳайсам»-и Абӯсаъд Муҳаммад ибни Сурхи Нишобурӣ ба шумор меояд. Хоҷа Абулҳайсам Аҳмад ибни Ҳасани Ҷурҷонӣ аз аҳли фазлу адаби охири асри X ва огози асри XI шинохта шудааст. Аз хоҷаи мазкур, ки аз донишмандони мазҳаби исломӣ буд, як қасидаи форсӣ дар ҳудуди 88 байт маҳфуз монда, ки мӯҳтавои он аз маҷмӯи суол дар маонии фалсафии исмоилия фароҳам омадааст.
Ба ин қасида Носири Хусрав ҳам шарҳе навиштааст. Муҳаммад ибни Сурх, ки нӯҳ сол саодати шогирдии Хоҷа Абулҳайсамро доштааст, худ гуфта, ки дар ин рисола «ҳар чӣ биёвардам аз вай шунида будам ва аз хештан ҳеҷ наёвардам» (6, 623). Шарҳи мутазаккира аз нигоҳи зинати калом ва камолоти андешаи фалсафӣ асари нодир ва барҷастае мебошад, ки дар такомули сабк ва шеваи баёни насри ҳикамӣ нақши муассире гузоштааст.
Бо таваҷҷуҳ ба авзои илмиву адабии асрҳои XI - XIII метавон гуфт, ки аз нимаи дуюми асри XI муносибат ба ҳикмату фалсафа таҳаввул пазируфт. Ин аст, ки мабоҳиси холиси ҳакимона ба равиши Ибни Сино ва ба таври умум тариқи фалсафаи машшоъ ба нудрат дучор мешаванд. Ҳамчунонки Забеҳуллоҳ Сафо фармудааст: «Фалсафа ва улуми ақлӣ дар ин аҳд, ки мавриди мутолиаи мост (яъне миёнаи қарни панҷ то огози қарни ҳафти ҳиҷрӣ - Н.С.) ба муқовимати шадиди аҳди шаръ ва адён, алалхусус, фуқаҳои исломӣ мувоҷеҳ гардид. Иллати ин мухолифат он аст, ки аз авоили қарни панҷум ба тадриҷ ... уламои мазҳабӣ, хоса уламои суннату ҳадис ва муътақидон ба завоҳиди аҳком ва оёт, дар миёни мусулмонон қувват ёфтанд ва ба пайравӣ аз ҳамфикрони собиқи худ ҳар гуна баҳсу истидлол ва тавассул ба ақлро барои ҳалли муозилоти динӣ зоид ва мақрум ба ҷасорат донистанд ва аз он ҷумла буд улуми фалсафӣ ва ҳикамӣ, ки дар огози амр дар миёни муъминин бо бемайлӣ ва кароҳат мувоҷеҳ шуда буд» (6, 271)
Тааммул дар авзои илмии даврони мавриди баҳс аз нақши қобили таваҷҷӯҳи уламо ва донишмандони замон дар тарвиҷи фалсафа шаҳодат медиҳад. Дар воқеъ, аз донишмандони ин давра чаҳор нафаранд, ки метавон онҳоро дар радифи файласуфони бузург қарор дод. Нахуст Xайём аст, ки аз пайравони машшоия шинохта шудааст. Носири Xусрав низ дар силки бузургтарин мутакаллимини исмоилимазҳаб мавқеи шоистаи хешро пайдо карда буд. Дигар Шиҳобуддини Сӯҳравардӣ ба ҳайси бунёдгузори ҳикмати ишроқия дар маротиби урафои комилёр аз мақоми арҷманде бархурдор буд. Чаҳорум Фахруддини Розӣ аст, ки дар ҳалқаи андешамандони мутакаллим ҳакими камназире буд.
Ҳаким Носири Xусрави Қубодиёнӣ шоир, нависанда ва ҳакими бузурги асри XI бо рисолоти «Сафарнома», «Зод-ул-мусофирин», «Ҷомеъ- ул- ҳикматайн» ва «Xон-ул-ихвон» дар насри форсӣ низ нақше мунир ба ёдгор гузоштааст. Ба забони форсӣ таълифоти ҳеҷ нависандаи дигаре ба миқдори осори Носири Xусрав дар марҳалаи аввали инкишофи насри фалсафӣ баробар нест. Ҳамаи осори ӯ ба истиснои «Сафарнома», ки дар мавзӯи сафари ҳафтсолаи муаллиф ҳикоят мекунад, дар мавзӯи калом аз мавқеи таълимоти исмоилия ва ҳикмату фалсафа ба қалам омадаанд. Носири Xусрав баёни мазомину матолиби ҷолиби фалсафию диниро бо ҳунари зебои нигорандагии хеш зевар баста, насри соддаи муқорин ба гуфтори оммаро ба вуҷуд овардааст. Тамоюли мабсути Носири Xусрав ба ин сабки таълиф аз ҳунари шоирии ӯ, ки намудори завқ ва тасаллути комили ӯ дар лаҳну гуфтори форсии дарӣ аст, берун омадааст. Аз сӯи дигар Носири Xусрав чандон ниёзе ба пероиши сухан надошт, зеро ҳадафи аслии ӯ нашру таблиги ақоиди фалсафию мазҳабиаш буданд. Насри Носири Xусрав дар камоли ҳунар иншо шуда, метавон гуфт, ки ӯ насри фалсафии форсиро ба мақоми баланди фасоҳат ва балогат расондааст. Маликушшуаро Баҳор сабки Носири Xусравро дар наср «пайрави сабки насри Сомонӣ» дониста, афзудааст, ки дар «Зод-ул- мусофирин» пайванду «устухонбандии ҷумлаҳо ва эроди алфози форсӣ ва луготи кӯҳнаву қадимӣ ҳама бар шева ва тариқаи мутақаддимин аст ва дар ҳамин ҳол боз истилоҳот ва тасарруфоти тоза, ки дар асри Ғазнавӣ дар наср ба амал омада... дар ӯ роҳ ёфтааст» (1, 306). Инак, намунаи насри Носири Xусрав аз китоби «Xон-ул-ихвон», қисмати «Сухан андар иллати бақоии олам».
НОМАИ ДОНИШГОҲ* УЧЁНЫЕ ЗАПИСКИ* SCIENTIFIC NOTES*
№4(41) 2014
«Агар касе пурсад, ки пойдории олам ба чӣ аст? Ҷавоби ӯ он аст, ки гӯӣ, пойдории чизҳо ба иллат бошад ва иллати чиз он бошад, ки чун ӯро баргирӣ, маълули ӯ бархезад, чунонки офтоб иллати рӯз аст, агар офтобро баргирӣ, рӯз бархезад. Пас, гӯем, ки пойдории олам ба ҳаракат ва сукун аст, яъне ҷунбишу ором, аз баҳри он ки аз олам осмонҳо ҷунбон аст ва замин орамида аст ва зоиши олам ҳама аз ин ду чиз падид омадааст, ки сифати яке мутаҳаррик аст ва сифати дигар сокин.... Ва чун пойдории мардум, ки «олами сагир» аст, бар ҳаракату сукун аст, пойдории олами кабир ҳам бад-ин бошад».
Аз файласуфони асри миёна Шиҳобуддини Суҳравардӣ маъруф ба Шайхи ишроқ аст, ки дар улуми ҳикмат ва фалсафа устоди комил шинохта шудааст. Ба сабаби тамоюли зиёд ба ҳикмати ишроқия ва беэътиноӣ ба машоҳири уламои замон ӯро ба илҳод муттаҳам ва хунашро мубоҳ шумурданд. Фармонравои Мисру Шом Салоҳуддини Аюбӣ ба қатли Суҳравардӣ фармон дод ва ӯ дар синни 38- солагӣ дар ҳабс ба шаҳодат расид. Маҷмӯаи осори форсии ӯ дар Теҳрон чоп шудааст.
Дар ин китоб 13 рисола ҷамъ оварда шудааст, ки аз байни онҳо - «Бӯстон- ул- қулуб» («Равзат -ул- қулуб») ва «Яздоншинохт» бидуни ҳеҷ шакк мансуб ба Шиҳобуддини Суҳравардӣ дониста шудаанд. Қисме аз ин расоил мавзӯъ ва гузориши достонӣ доранд, яъне ҳомили сужет ва воқеоти пайвастаи муттасил мебошанд. Лекин сухани Суҳравардӣ чунон зебо, нафис, саршори завқ ва андешаҳои амиқ аст, ки ҳатто ашхоси дур аз мабоҳиси фалсафӣ низ онро бо рагбати тамом мутолиа мекунанд. Андешаи гӯянда бо равонию содагии ҳайратангезе имтиёз мекунад ва фикри ҷӯяндаву амиқрави ӯ хонандаро бо худ ба сайри маъниҳои фалсафӣ ҳидоят менамояд. Шерозаи ин андешаҳои бикр гоҳ - гоҳе бо абёти нафис музайян гардидааст.Чунончи:
Солҳо бояд, ки то як санги аслй з-офтоб,
Лаъл гардад дар Бадахшон ё ацщ андар Яман (9,291).
Мураттиби маҷмӯаи осори форсии Шайхи ишроқ дастаи дувуми расоили ин маҷмӯаро ирфонӣ хондааст. Қобили тазаккур аст, ки дар осори ирфонии Суҳравардӣ низ асари тафаккури фалсафии ишроқия ва партави афкори ин мактаби бузурги фалсафӣ мақоми шоиста дорад. Аз ин нигоҳ, Суҳравардӣ бо тафаккури фалсафию ирфонӣ муваффақ шуд, ки намунаи осори насрии омехтаи фалсафию ирфониро бо сабку салиқаи хоса ба вуҷуд оварад. Дар осори мансури Шиҳобуддини Суҳравардӣ бо вуҷуди зоҳири адабӣ ва ё ирфонӣ асли матлаб фалсафаи ишроқ мебошад. Тааллуқоти осори мазкур ба фалсафаю ирфон ё дугонагии як асли онҳо аз пайвастагӣ ва умумияти ирфону фалсафаи ишроқия бармеояд. Пайравони ин маслак дар даъвии маърифат ва расидан ба асли ҳақиқат бидуни васоили тааққулӣ ва мафоҳими бурҳонӣ муттафиқ мебошанд.
Рисолаҳои мансуб ба бахши ирфонии таълифоти Суҳравардӣ аз «Рисолат-ут-тайр», «Овози пари Ҷабраил», «Ақли сурх», «Рӯзе бо ҷамоати сӯфиён», «Фӣ ҳолат-ит- туфулият», «Фӣ ҳақиқат-ул-ишқ», ё «Мунис-ул- ушшоқ», «Лугати мӯрон» ва «Сафари Симург» фароҳам омадаанд. Бояд таъкид дошт, ки қабл аз Шайхи ишроқ низ Ибни Синову Аҳмади Ғазолӣ рисолаҳои мухтасаре доранд, ки ҳам ном ва ҳам мӯҳтавои онҳо шабеҳи осори ёдшуда ҳастанд. Сайри рамзии мургон, тасвири Симург, ҳузуру нузули Ҷабраил, баёни вазъи хоси ҷугрофии кӯҳу водиҳо, чеҳраҳои хориқуллода, манзараҳои гайримуқаррарӣ ва амсоли инҳо аз шумори нишонаҳое ҳастанд, ки то Суҳравардӣ дигар суханварон низ бо онҳо сарукор гирифтаанд.
Бино бар ин, Суҳравардиро на фақат аз пайравони ҳикмати машшоияи Ибни Сино, балки ҳакиме бояд шинохт, ки равиши насри фалсафии тамсилиро такомул бахшид. Асарҳои мансури Ибни Сино ва Шиҳобуддини Суҳравардӣ падидаи нодири адабиёти форси тоҷикӣ ва ба наҳве адабиёти ҷаҳонӣ маҳсуб меёбанд. Омӯзиш ва таҳқиқи ҷудогонаи ин навъи насри бадеӣ амре воҷиб ва зарур мебошад. Дар тасвири Шиҳобуддини Суҳравардӣ, бахусус, дар фаслҳои ҷудогонаи асарҳои ӯ ҳузури як истиқлоли воқеӣ ва маъноии марбут ба асли матлаби фалсафӣ эҳсос мешавад. Барои ошноӣ бо тариқи сухани Суҳравардӣ намунае аз фасли аввали рисолаи «Лугати мӯрон» айни матлаб аст:
«Мӯре чанд тезтак миёнбаста аз ҳазизи зулмати макман ва мустақари аввали хеш рӯ ба саҳро ниҳоданд аз баҳри тартиби қут. Иттифоқро шохе чанд аз набот дар ҳаййизи мушоҳидаи эшон омад ва дар вақти субҳ қатароти жола бар сафаҳоти сутӯҳи он нишаста буд. Яке аз яке пурсид, ки: «Ин чист?» Ҷавоб доду гуфт, ки: «Асли ин қатарот аз замин аст ва баъзе гуфтанд аз дарёст». Алоҳозо дар маҳалл низоъ афтод.
Мӯре мутасарриф дар миёни эшон буд, гуфт: «Лаҳзае сабр кунед, то майл аз кадом ҷониб бошад, ки ҳар касеро зӣ ҷиҳати асли худ кашише бошад ва ба луҳуқи маъдану манбаъи худ
НОМАИ ДОНИШГОҲ» УЧЁНЫЕ ЗАПИСКИ» SCIENTIFIC NOTES»
№4(41) 2014
ҷониби шавқе бувад. Ҳамаи чизҳо ба насхи худ мунҷазиб бошад. Набинӣ, ки кулӯхеро аз маркази Замин ба ҷониби муҳит андозанд, чун асли ӯ суфлист ва қоидаи «кулли шайъин ярҷиъу ило аслиҳи» мумаҳҳад аст, ба оқибат кулӯх ба зер ояд. Ҳарчи ба зулмати маҳз кашад, аслаш ҳам аз он аст. Ва дар тарафи нури улуҳият ин қазия дар ҳаққи гавҳари шариф лоеҳтар аст, таваҳҳуди иттиҳод, ҳошо, ҳар чи равшанӣ ҷӯяд, ҳам аз равшанист».
Мӯрон дар ин буданд, ки офтоб гарм шуд ва шабнам аз ҳайкали наботӣ оҳанги боло кард.
Мӯронро маълум гашт, ки аз замин нест, чун аз ҳаво буд, бо ҳаво рафт» (9,194-195).
Афзун бар тозагиҳои мавзӯъ ва гузориши мазмуну сужа рисолаҳои Сӯҳравардӣ бо забони равону нотакроре таълиф гардидаанд. Дар қиссаҳои ақлафрӯзи Шайхи Ишроқ пешрафт ва такомули ҳақиқии забони форсии тоҷикӣ мушоҳида мешавад. Бо такя ба рисолаҳои Ибни Сино ва Шиҳобуддини Суҳравардӣ метавон хулоса кард, ки омезиши забони адабии бадеӣ бо сухани парваридаи андеша ва мафоҳими илмии фалсафӣ ва баёни завқии ирфонии ишроқия аз боризтарин вижагиҳои муштараки забони адабӣ ва илмии форсии тоҷикӣ дар асрҳои миёна ба шумор меоянд. Лозим ба таъкид аст, ки забони форсӣ дар мисоли осори Суҳравардӣ ба ҳадди камолоти завқӣ ва фикрӣ расидааст. Мусаҳҳеҳи маҷмӯаи форсии Суҳравардӣ Ҳусайни Наср роҷеъ ба қудрати суханварии ӯ мегӯяд, ки «ин шоҳкориҳои насри форсӣ, ки аз беҳтарин намунаҳои насри фалсафии тамоми адвори таърихи адабиёти форсӣ аст... Шояд ҳеҷ гоҳ дар таърихи ҳазорсолаи насри форсӣ касе ба ин латофат ва равонӣ аз мабоҳиси фалсафӣ сухан ба миён наёварда бошад» (9, 39)
Воқеан, сухани Суҳравардӣ парваридаи дилу ҷон аст, ки намунае аз «Рисолат- ут-тайр» ин матлабро бо ваҷҳе аҳсан падидор меоварад:
«Бидонед, эй бародарони ҳақиқат, ки ҷамоате сайёдон ба саҳро омаданд ва домҳо бигустарданд ва донҳо бипошиданд ва доҳулҳо ва матарсҳо ба пой карданд ва дар хошок пинҳон шуданд. Ва ман дар миёни галаи мургон меомадам. Чун маро бидиданд, сафири хуш мезаданд, чунонки моро ба гумон афканданд. Бингаристем, ҷои назиҳу хуше дидем, ҳеҷ шак дар роҳ наёмад ва ҳеҷ тӯҳмат моро аз саҳро боз надошт. Рӯй бад-он домгоҳ ниҳодем ва дар миёни дом афтидем. Чун нигоҳ кардем, ҳалқаҳои дом дар ҳалқҳои мо буд ва бандҳои талаҳо дар пои мо буд. Ҳама қасди ҳаракат кардем, то магар аз он бало наҷот ёбем. Ҳарчанд беш ҷунбидем, бандҳо сахттар шуд. Пас ҳалокро тан бинҳодем ва бад-он ранҷ тан дардодем ва ҳар яке ба ба ранҷи хеш машгул шудем, ки парвои якдигар надоштем, рӯй ба ҷустани ҳила овардем, то ба чӣ ҳиллат хешро бираҳонем. Якчанд ҳамчунон будем, то бар он хӯ кардем ва қоидаи аввали хешро фаромӯш кардем ва бо ин бандҳо биёрамидем ва бо тангии қафас тан дардодем» (9,199-200).
Хонанда зимни мутолиаи достонҳои рамзии Сӯҳравардӣ дар иртибот бо соддагиву равонии забони онҳо дар назари аввал гумон мекунад, ки вусъати хатти сужаи онҳо ба ҷуз нақли достон ё ривоят чизе нест, вале истифодаи вожаҳои «банду қафас», «саҳро», «амалиёти сайёдону мургон» барои аҳли ирфону фалсафа розҳои ин асари мансури Сӯҳравардиро бозгӯӣ менамояд, ки бо сабки хос ва ё забони тамсилии фалсафӣ ироа шудааст.
Абӯабдуллоҳ Муҳаммад ибни Умар ибни Ҳусайн ибни Ҳасан ибни Алии Табаристонии Розӣ машҳур ба Имом Фахр ва Фахри донишманди маъруфи улуми манқул ва маъқул (илоҳӣ ва ҳикамӣ) буд. Фахруддини Розӣ дар мавзӯоти мухталифи калом ва фалсафа осори мутааддиде таълиф кардааст. Бештари асарҳои ӯ ба забони арабӣ навишта шудаанд ва муҳимтарини онҳо «Ҷомеъ-ул-улум» аст, ки фарогири чиҳил илм мебошад (3).Дар баъзе нусах миқдори улум ба шаст мерасад. Дар асарҳои Ибни Сино, аз чумла дар «Шифо» ва «Донишномаи Алоӣ» чамеи фунун аз пайвастагии мусалсали илмӣ бархурдоранд, яъне аз мантиқ шурӯъ шуда ба улуми илоҳӣ, табиӣ ва гайра тахсис ёфтаанд. Фахруддини Розӣ бори аввал ахбори улуми мутадовили замонашро дар як китоб чамъ овард, ки ин амали ӯ ба ташаккули насри форсӣ аз чиҳати мавзӯъ, зарфияти луготу таркибот ва сабки нигориш дар ин ахд далолат мекунад. Дар «Ҷомеъ-ул-улум» қисса ва ахбори зиёде омада, ки шакли тасвири бадеӣ доранд ва аз ин чиҳат ӯро дар шумори нависандагони файласуфи насри форсӣ қарор додан галат нахоҳад буд. Фахруддини Розӣ дар мавзӯи калом ва нучум низ чанд рисола ба забони форсӣ таълиф кардааст. Дар сухани Фахруддини Розӣ калима ва таркиботи арабӣ зиёд аст, вале насри ӯ дар мачмӯъ содда ва равон мебошад. Намунае аз сухани Розӣ:
«Бибояд донист, ки ҳарчӣ мулоими чизе бувад дарёфтани мулоим иқтизои лаззат кунад мар он дарёбандаро. Ва чун дар илми ҳикмат ба бурҳон дуруст шудааст, ки мулоими чавоҳири инсонӣ идроки ҳақоиқи мавчудот аст ва иттилоъ бар аҳволи музаррадот ва иттисол бад -эшон, лочарам идроки он чизҳо сабаби лаззат бувад нафси инсониро ё худ нафси лаззат бувад ва чун нафси
НОМАИ ДОНИШГОҲ* УЧЁНЫЕ ЗАПИСКИ* SCIENTIFIC NOTES*
№4(41) 2014
инсонӣ боқист. Иттисоби ин улум сабаби лаззати боқӣ бувад ва тааллуқ ба лаззати ҷасад. Чун мулоими ҷавҳари ӯ нест, ӯро дар он сифат ба беҳҷат набувад. Ва айзан чун он лаззат мунқатеъ аст, алф гирифтан бо вай сабаби ниҳояти олам бошад баъдалмуфиқат. Пас, чун чунин бошад, бояд нафси инсонӣ бар он дигар қувватҳо муставлӣ бувад ва эшон маҷҳури ӯ бошанд» (7, 247-245).
Чунонки аз ин сайри мухтасар маълум мешавад, насри фалсафӣ аз ҷиҳати забону услуб, вусъати мавзӯъ, мӯҳтаво ва шакли жанрӣ дучори таҳаввулоти ҷолибе гардидааст. Аз як тараф, аз доираи нуфузи забон ва услуби нигориши насри арабӣ ва тасарруфоти улуми машшоиён берун омада, бо забон ва завқу тафаккури мардум пайванди қавитаре пайдо кардааст. Аз ҷониби дигар, дар ин даврон навъи адабии насри фалсафии тамсилӣ дар қаринаи таълимоти ирфонӣ арзи ҳастӣ карда, аз ташаккули осори мансури фалсафӣ ва рангорангии матолиби он паём мерасонад.
ПАЙНАВИШТ:
1. Баҳор, Муҳаммадтақӣ. Сабкшиносӣ ё таърихи татаввури насри форсӣ/М.Баҳор.-Душанбе:Бухоро, 2012.-570 с.
2. Абӯалӣ, Ибни Сино. Донишномаи Алоӣ /Абуалӣ ибни Сино//Осори мунтахаб:Ҷ.1.- С.15-26.-Душанбе:Ирфон, 1981.- 497 с.
3. Имом, Фахри Розӣ. Ҷомеъ-ул-улум. Тошканд, 1913.
4. Қиссаи Ҳай ибни Яқзон. Матни арабӣ бо тарҷумаву шарҳи форсӣ аз яке аз муосирони Ибни Сино. Теҳрон, 1331.
5. Сулаймонов С. Становление арабской и таджикской философской терминологии (на базе философского наследия Ибн Сины): автореф. дисс. ... докт. филол. наук:10.02.20/ Сулаймонов Саидрахмон.-Душанбе, 1987.- 52 с.
6. Сафо, Забеҳуллоҳ. Таърихи адабиёт дар Эрон/З.Сафо.- Теҳрон, 1371.-720 с.- 1 ҷ.
7. СафоДГанҷ ва ганҷина/ З.Сафо.-Теҳрон,1343.
8. Сиҷистонӣ, Абӯяъқуб.Кашф-ул-маҳҷуб/А.Сиҷистонӣ.- Теҳрон, 1979.
9. Сӯҳравардӣ, Шиҳобуддин. Маҷмӯаи мусаннифоти Шайхи ишрок/Ш.Сӯҳравардӣ.- Теҳрон, 1372.
10. Ҳусейнзода, Ш. Мақоми Ибни Сино дар шеъру адаби тоҷик/ Ш.Ҳусейнзода, Х.Шарифов.-Душанбе: Маориф, 1985.-116 с
REFERENCES:
1. Bahar, Mohammad Taqi. Stylistics or the history of development in Persian prose/ Mohammad Taqi Bahar.- Dushanbe:Bukhoro, 2012.- 570 p.
2. Abuali, ibn Sino.Donishnomai Aloi// Selected Works /A.I.Sino.- Dushanbe: Irfon, 1980, Pp.27-140.
3. Imom, Fakhri Rozi.Collection of sciences/I.F.Rozi. Tashkent, 1913.
4. The story of Hayy Ibn Yaqzan. Arabic text with Persian translation and comments by one of the contemporaries of ibn Sina. Tehran, 1331.
5. Sulaimonov, S. The establishment of Arab and Tajik philosophical terminology (based on philosophical heritage of ibn Sina). Abstract of dissertation of doctor of philological sciences: 10.02.02/ Sulaimonov Saidrahmon-. Dushanbe, 1987.-52 p.
6. Safo, Z. The History of Literature in Iran/Z.Safo.- Tehran, 1371.- V.1.
7. Safo, Z. Treasure and treasure-safe/Z.Safo.- Tehran, 1343.
8. Sijistoni, Abuya’kub. Kashf-ul-mahjub/A.Sijistoni.- Tehran, 1979.
9. Suhrawardi, Shihobuddin. The collection of classification of Shekhi ishroq / Sh.Suhrawardi.- Tehran, 1372.
10. Huseinzoda, Sh. The role of ibn Sina in Tajik poems and literature/ Sh. Huseinzoda, Kh.Sharifov.-Dushanbe: Maorif, 1985.- 116 p.
Эволюция философской прозы в персидско-таджикской литературе средних веков
Н.Ю. Салимов
Ключевые слова: проза, философская проза, притчевая проза, совершенство прозы, Авиценна, Абуя’куб Сагзи, Носир Хусрав, Сухраварди, Фахруддин Рози
НОМАИ ДОНИШГОҲ» УЧЁНЫЕ ЗАПИСКИ» SCIENTIFIC NOTES»
№4(41) 2014
Статья посвящена исследованию философской прозы в персидско-таджикской литературе. После краткого экскурса по философской прозе в литературе эпохи Сасанидов автор анализирует содержание произведений писателей-философов Авиценны, Абуя’куба Сагзи, Носира Хусрава, Сухраварди, Фахруддина Рози. Он полагает, что у каждого из названных ученых свой индивидуальный подход к философским проблемам. Так, если Авиценна и Фахруддин Рози свои философские произведения в основном писали под влиянием перипатетического течения, то Сухраварди в своих книгах и трактатах на фарси основывался на философских и суфийских учениях. Философские произведения Носира Хусрава отличаются своим красивым и ярким языком. С учетом сказанного, можно отметить, что статья в основном посвящена стилевым особенностям, принципам изображения, использованию символов и притч в философской прозе.
The evolution ofphilosophical prose in Tajik and Persian literature of the Middle Ages
N.U.Salimov
Key words: prose, philosophical prose, prose parable, the perfection of prose, Abuali ibn Sim, Abuya'kubi Sagzi, Nosiri Khusraw, Suhrawardi, Fakhruddin Rozi
The paper reviews the philosophical prose in Persian and Tajik literature. Briefly reviewing this type of prose in Sasanids’ period, the author goes on with the analysis of the content of works of writers philosophets like Abuali ibn Sina, Abuya’qubi Sagzi, Nosiri Khusrav, Sheikh Shihobuddin Suhravardi and Imam Fakhruddin Rozi. The paper shows that the mentioned writers interpreted philosophical issues with their own specific approaches. If Abuali ibn Sina and Fakhruddin Rozi created their philosophical prose under the influence of Mashshai teachings, then Suhravardi published his interesting books and treatise in Persian language using several philosophical and mystical sources. Nosiri Khusrav created his collection of philosophical ideas in a more smooth and clear language. Accounting the review approach, the paper mostly involves interpretation and analysis of stylistic features, ways of description, use of symbol and aphorism in philosophical prose.
Маълумот дар бораи муаллиф:
Салимов Носирцон Юсупович, академики Академияи илмҳои Ҷумҳурии Тоҷикистон, доктори илмҳои филологй, профессор, ректори Донишгоҳи омӯзгории Тоҷикистон ба номи Садриддин Айнӣ (Ҷумҳурии Тоҷикистон, шДушанбе)
Сведения об авторе:
Салимов Носирджон Юсупович, академик Академии наук республики Таджикистан, доктор филологических наук, профессор, ректор Таджикского государственного университета имени Садриддина Айни(Республика Таджикистан, г.Душанбе)
Information about the author:
Salimov Nosirjon Yusupovich, Academician of the Academy of Science of the Republic of Tajikistan, doctor ofphilological sciences, professor, the rector of Pedagogical University of Tajikistan named after Sadriddin Aini(Republic of Tajikistan, Dushanbe)
