CC BY
19
10 01 00 АДАБИЁТШИНОСЙ 10 01 00 ЛИТЕРАТУРОВЕДЕНИЕ 10 01 00 LITERARY CRITICISM
10 01 03 ЛИТЕРАТУРА НАРОДОВ СТРАН ЗАРУБЕЖЬЯ 10 01 03 LITERATURE OF FOREIGN COUNTRIES PEOPLES
УДК 8 тоц 1 М65 ББК 83.3 (0) 9
ЦОЙГОХ^ИДОСТОН^ОИ Мирзоев Садриддин Холович, н.и.филол., дотсенти
РАМЗИИ ИРФОНЙДАР кафедраи адабиёти классикии тоцики МДТ «ДДХ
ОСОРИ СОИНУДДИНИ ба номи акад. Б. F. Fафуров " (Тоцикистон,
ХУЦАНДЙ Хуцанд)
МЕСТО АЛЛЕГОРИЧЕСКИХ Мирзоев Садриддин Холович, к.филол.н., доцент
МИСТИЧЕСКИХ ДАСТАНОВ В кафедры таджикской классической литературы
ТВОРЧЕСТВЕ СОИНУДДИНА ГОУ "ХГУ им. акад. Б.Г. Гафурова "
ХУДЖАНДИ (Таджикистан, Худжанд)
THE PLACE OF ALLEGORICAL Mirzoyev Sadriddin Kholovich, candidate of MYSTICAL DASTANS IN THE philological sciences, Associate Professor of the CREATION OF SOINUDDIN department of Tajik classic literature under the State KHUJANDI Educational Institute "KhSU named after acad. B.G.Gafurov" (Tajikistan, Khujand) E-MAIL: Sadriddin-mirzoev @ mail.ru
Калидвожа^о: таърихи адабиёти тоцик, ирфон, эцодиёти Соинуддини Хуцандй, рамз, Нацмуддини Розй, тамсил, осори рамзй
Дар мацола достонуои рамзии ирфонй дар осори мансури намояндаи маъруфи Оли Хуцанд дар Исфауони цуруни вустои Соинуддини Хуцандй (1370-1433) бариштаи тау-лил кашида шудааст. Зикр гардидааст, ки асаруои мансури рамзии Соинуддини Хуцандй, аз цумла "Базм ва разм", "Ацлу Ишц" ва гайра ба рушди минбаъдаи осори рамзии ирфонй дар адабиёти асримиёнагии тоцик таъсири калон расонидаанд. Дар асаруои худ Соинуддини Хуцандй бо ёрии рамз масоили ирфони назариявй, аз цумла моцарои байни Аклу Ишцро инъикос кардааст. Таъкид шудааст, ки мутафаккир сабки рамзии баёнро барои ошкор насохтани гояуои ирфонии худ истифода бурдааст. Таулил муцоисавии ки-тоби "Ацл ва Ишц"-и Соинуддини Хучандй ва "Ишцу Ацл"-и Нацмуддини Розй ба субут расидааст. Вижагиуои сабки достонуои рамзии Соинуддини Хуцандй баррасй гардидаанд.
Ключевые слова: история таджикской литературы, мистицизм, творчество Соинуд-дина Худжанди, символы, аллегории, Наджмуддин Рози, аллегорические произведения
Изложен анализ аллегорических мистических дастанов в прозаическом наследии известного представителя Дома худжандцев в средневековом Исфагане Соинуддина Худжанди (1370-1433). Отмечается, что аллегорические прозаические произведения Соинуддина Худжанди, в том числе «Базм ва разм» («Пиршество и сражение»), «Аклу ишк» («Разум и любовь») и другие оказали значительное влияние на дальнейшее развитие аналогичных произведений в таджикской средневековой литературе. В своих произведениях Соинуддин Худжанди с помощью аллегорий и символов отражает проблемы теоретического мистицизма, в частности спор между Разумом и Любовью. Подчёркивается, что литератор использует аллегорический стиль изложения для сокрытия своих мистических идей. Проведён сопоставительный анализ книги «Акл ва ишк» С. Худжанди и «Ишку акл» Наджмуддина Рози. Предпринята попытка определить особенности аллегорического стиля произведений Соинуддина Худжанди.
Key words: history of Tajik literature, mysticism, Soinuddin Khujandi's creation, symbols, allegories, Nadgmuddin Rozi, allegoric productions
The author of the article expounds an analysis of allegoric mystical dastans in the prosaic heritage of Soinuddin Khujandi, famous representative of the House of Khujanders in mediaeval Isfagan (1370 - 1433). It is underscored that Soinuddin Khujandi's allegoric prosaic works exerted considerable influence over further development of analogical productions in Tajik mediaeval literature. Among them there are: "Bazm va Razm" (Feast and Battle), "Aklu Ishk" (Reason and Love) and some others. Resorting to allegories and symbols Soinuddin Khujandi reflects the problems of theoretical mysticism, in particular, a controversy between reason and love. It is emphasized that man-of-letters uses an allegorical style of reproduction for concealing his mystical ideas. The author conducts a correlative analysis between the book "Akl va Ishk" by Soinuddin Khujandi and "Ishky Akl" by Nadgmuddin Rozi. He undertakes an endeavor to determine the peculiarities of allegorical style in the works by Soinuddin Khujandi.
Аслан, «рамз» вожаи арабй буда, маънои он ба лаб ё ба чашм ва ё ба абру ишорат кардан аст, яъне сухани пушида. Хдмчунин ба маънихои роз, сатр, имо, нишона, аломат ба кор рафта, дар мачмуъ фахмонидани матлабе аз тарики узвхои инсонй ё ишораи махсусе, ки чизеро мефахмонад, ифода менамояд.
Ин мафхум бисёр густарда буда, бо улуми равоншиносй, фалсафа, адабиёт ирфон ва калом робитаи ногусастанй дорад. Яъне рамз дар илми баён яке аз анвои киноя махсуб шуда, дар осори ирфонй хамчун истилох муаррифй шудааст. Дар забонхои аврупой бошад муодиле барои вожаи «самбул» аст, вале дар фархангхои фалсафй навиштаанд, ки асли он аз вожаи юнонии "sumbolon" будааст [5, с.1, 11].
Ба кор гирифтани маънои мачозии калимот дар фарханги адаби форсии точикй ва хикмати исломй собикаи кадима дорад ва аглаби сохибназарон дар осори хеш рамзу тамсилро канори хам дар заминаи улуми хикамй, мазхабй ва фалсафй ба кор бурдаанд. Бинобар ин, адабиётшиносон ба натичае расидаанд, ки адабиёти форсии точикй аз замони Авасто ба баъд чахонбинии амики мазхабй ва илмй дошт. Аз устод Рудакй сар карда, то устод Айнй "мазхаби муътамади беолоишу тардоманй ва умки андешаи фалсафй доштанд. Мачмуаи он адабиёт падидаи хикамй ва фалсафаи илмй
gap naxHou BoKeau xyHapucT. Ma3xa6 naxHou rycTapum Ba gugu ^axoHHH hhcohhh oh acT Ba xuKMaT naxHou aMa^ Ba Ha3apu $a.ica$K" [14, c.352]. A3 hh ^oct, kh a3 acpu IX 6a 6atg aga6ueTH ^opcuu to^hkk gap 3a MHHau nagugaxou xHKaMK Ba Ma3xa6K pymgy TaKOMy^ e^T. Bo TaBa^yx 6a hh Ba KoHyHMaHguu HHKHmo^H Tatpuxuu aga6ueT MyHOCu6 MeHaMoag, kh paM3napgo3upo gap aga6u ^opcuu to^hkk 6a ryHau 3ara gacra6aHgK Kapg :
1. PaM3x,OH acoTHpK e nax^aBOHH. HaMyHaxou 6exTapuHH oh " fflox,HOMa"- h Oup-gaBcK Ba " rapmocnHOMa"-H Acguu TycK acT. Ba KaB^H aga6ueTmHHocu Matpy$ XygoK fflapH$3oga "xarro xaMHH o^apuHHmu o$To6y mox, kh gap ofo3h "fflo^HOMa" OMagaaHg ^aH6au Ma3xa6K Ba acoTupK gopaHg" [15, c.7].
2. PaM3xou ocopu Hacpuu 6ageK, xaMnyH gocroHxou " Ka.rn.ia Ba flHMHa", "Chh-6ogHOMa" Ba mho™ hh. Ba hh rypyx MeTaBOH xHKoeTH TaMcrauu gocTOH xou "X,agHKa"-H CaHoK, MacHaBHxou fflanx Attop, "MacHaBK"-H MaB^OHO Ba^xK, "Mymy ryp6a"-H Y6aHgu 3okohK Ba f. moMHj Kapg. Hhxo gocroHxoe Me6omaHg, kh gap ohxo xaHBOHOT, ruexxo Ba ame 6a maxcuaTH hhcohk 3yxyp MeKyHaHg Ba atMo^y a$to.m hhcohxo a3 ohxo cap Me3aHaHg. ^tHe hh xaHBoHoT Ba ame xap aK HaMoaHgau maxce e rypyxu xoce a3 hhcohxoct. MaKcygu ac^K a3 6aeHH hh gocroHxo e xuKoeT Tat^HMH Macou^u ax^oKK Ba oMy3umu TapuKH pacugaH 6a gapa^axou caogaT 6ap Ma6Hou Ha3apu HaBucaHga 6a xoHaHga 6ygaacT.
3. PaM3x,ou up^oHK - ^a^ca^K. Hh HaBtu paM3rapoK gap aga6ueTH mo gap MyKouca 6o aHBou gurap 6emTap MaBpugu hcthk6o^ Kapop rupu^T Ba gap 3aMHHau oh ocopu paM3ue a3 Ka6u^u "X,aH h6hh hk3oh", "Puco^aT-yT- Tanp", "Ca^oMoH Ba A6co^"-u h6hh Chho, "Ak^h cypx», «^yFaTH MypoH», «Obo3h napu H,a6paH-^» Ba «OK xaKHKaT-y^-umK"-h CyxpaBapgK, "AK^y umK" Ba " Ba3M Ba pa3M"-H CoHHyggHHH Xy^aHgK 6a MueH oMagaHg.
4. PaM3xou ^upuKK, kh TaBaccyTH caHtaTH KHHoa Ba cyBapu xae^ gap aHBotu aga6K, 6a mhc^h Fa3a^, Kacuga, KHTta, py6oK Ba f. 6a Kop rupu^Ta MemaBaHg. flap hh MaBpug paM3 - aKe a3 aHBou hjmh 6aeH Me6omag.
MyTo6uKH Ha3apu AHHy^Ky3oT xaM " metp 6a yHBoHH aK acapu paM3K " acT [5 , c.77].
Bhho 6a cyxaHH aga6ueTmuHoc TaKHH nypHoMgopueH HaxycTHH Kace, kh gap 6opau paM3 6a yHBoHH aK hcth^ox, cyxaH ry$T, KjgoMa h6hh H,at$ap (Ba$. 338 x./950 m.) 6ygaacT. Ban gap khto6h «HaKgy-H-Hacp» nyHHH MeHaBucag: "ryaHgaroH oh rox, kh Mexox,aHg MaKcygu xygpo a3 Ko^au MapgyM 6unymoHaHg Ba ^aKaT 6at3epo a3 oh orox KyHaHg gap Ka^oMH xyg paM3 6a Kop Me6apaHg. Bag-HH coh 6apou Ka^HMa e xap$ HoMe a3 homxoh nappaHgaroH e Byxym e a^Hocu gurap e xap^u xypy^u Myt^aMpo «paM3» Kapop MeguxaHg Ba Kacepo, kh 6uxoxag MaT^a6po 6u^axMag, oroxam MeKyHaHg. nac, oh Ka^oM gap MueHH oh gy Ma^xyM Ba a3 aKgurap MapMy3 acT» [5, c.3].
MyTo6uKH Ha3apu ycTog MyTaxxapK 6omag gap ^apxaHry aga6ueTH up^oHK -hc^omk aBBa^HH Kace, kh 6a paM3 cyxaH ry^T Ba Macou^y MaTo^u6u up^oHupo 6a hcth^oxxoh paM3K 6aeH Kapg, 3yHHyHH MucpK (Ba$. 240-250 x./ 855- 865 m.) 6ygaacT: «^aM y aBBa^ KacecT, kh paM3 6a Kop 6ypg Ba Macou^u up^oHupo 6a hcth^oxoth paM3K 6aeH Kapg, kh $aKaT KacoHe, kh BopugaHg, 6u$axMaHg Ba HoBopugxo HH3e Ha^axMaHg. Hh paBum Tagpu^aH MatMy^ myg, MaoHHH up^oHK 6a cypaTH ra3a^ Ba 6o Tat6upoTH caM6y^HK 6aeH myg» [4, c. 93].
Ba KaB^H Xo^a A6gy^^oxu AHcopK xaM HaxycTHH Kace, kh a3 TapuKH paM3 cyxaH ry^T, 3yHHyHH MucpK 6ygaacT: «ABBa^ Kace, kh 6a paM3 cyxaH ry^T, 3yHHyHH MucpK 6yg. ^yHang, kh oMag, hh H^Mpo MypaTTa6 coxt Ba 6acT gog ( atHe naxH Kapg.- C.M.) Ba
китобдо дар ин илм таълиф кард ва чун навбат ба Шиблй расид, ин илмро ба болои манобир бурд» [4, с.95].
Ба андешаи инчониб дар адабиёти форсии точикй нахустин суханваре, ки дар шакли кисса ё достон доир ба меърочи руд аз олами хокй ба суи олами улвй, дар рамзи парвози мyрF андешаронй намуд, Буалй Синост. Аммо авчи камолот ва такомули киссаву достондои рамзй, дар адабиёти форсии точикй ба Шадобиддини Судравардй - Шайхи Ишрок хатм мешавад, ки дар ин маврид донишманди маъруф Зарринкуб муносиб навиштааст: «Дар дакикат авчи камоли киссадои рамзй дар мафдуми фалсафаи худ дар осори Шайхи Ишрок чилва кард, ки таълими фалсафии y чомеъи байни дикмат ва тасаввуф аст ва махсусан руду забони тасаввуф дар байни осори фалсафии вай бештар Fалаба бо арз дорад: «Акли сурх», «ЛyFати мурон», «Овози пари Чдбраил» ва «Фй долати туфулия» кудрати вайро дар такрири масоили фалсафй ба забони рамз ва тамсил дар насри форсй нишон медидад» [ 2, с.144].
Дарвокеъ киссаву достондои рамзй дар адаби форсии точикй чойгоди вижае доранд ва бештари донишмандони асримиёнагй кисме аз таълифоти хешро ба суханони рамзй ихтисос дода, масоилу матолиби фалсафй, ирфонй ва каломиро дар пардаи рамз баён кардаанд.
Аз чумла дар осори Соинуддини Хучандй (1370-1433) * рамз ва рамзгарой чойгоди вижае дорад ва афкору акоиди фалсафй-ирфонй ва адабии нависанда дамагй дар партави рамзу тамсил бунёд ёфтааст. Вай дар осори насрии "Базм ва разм", «Аклу ишк», "ат-Тамдид фй шарди "^авоиди-т-тавдид", "Шакк-ул-камар" ва датто дар осори адабиаш монанди "Шарди "Назм-уд- дурар"-и Ибни Фориз шарду тавзеди масоили ирфонй- фалсафиро бо забони рамзу тамсил баён кардааст.
Яке аз ин гунаи достондои рамзй - ирфонии Соинуддин дамин рисолаи "Аклу ишк" мебошад. Ин рисола соли 808 д./ 1405м. навишта шуда, дар сарчашмадо номи аслии он "Мунозироти хамс" зикр шудааст. Ба хотири ин ки мундарича ва мазмуни рисола аз мунозирадои аклу ишк фародам омадааст, ин рисола" Аклу ишк" ном гирифтааст.
Мусаллам аст, ки пеш аз Соинуддини Хучандй Абдуллоди Ансорй, Начмиддини Розй, Саъдии Шерозй ва Рузбедони Баклй дар мавриди шарду таъвили аклу ишк достондо навишта, мафдумдое чун акл, ишк, дусн, дузн ва f. ба кор гирифта, тачрибадо ва андешадои ирфониро аз тарики шахсиятбахшй дар зимни додисадо ва мочародо баён кардаанд.
Масалан, мунозираи акл ва ишк дар рисолаи "Канз-ус-соликин"- и Ансорй, ки намунаи содаи ин гуна тамсилдо мебошад, тандо баёни чанбаи назарии ишк аст. Мукаддимаи достон чунин OFOЗ мешавад: " Худро дидам бар асбе, дар тичорат касбе ва тозиёна кадре метохтам ба шадре, ки гуфтандаш Х,арй..." [3, с. 44]. Шахсиятдои аслии ин тамсилдо акл ва ишк аст. Яъне ин ду кувва бо дам ба мунозира ва мубодиса мепардозанд ва дар яке аз индо кушиш мекунанд, ки шоистаи иморат бошанд: "Акл гуфт: ман сабаби камолотам. Ишк гуфт : на ман дар банди хаёлотам. Акл гуфт : ман мисри чомеъи маъмурам. Ишк гуфт: ман парвонаи махмурам"... Дар ин дангом, ки мочарои аклу ишк бо шиддат чараён меёфт, ногод аз подшоди Чин- ФаFфyр фиристодае (элчй) бо фармони подшодй ( ярлиF) ба номи ишк мерасад, ки дар он чунин навишта: "Эй акли саргашта, эй радои фадми изорат каноат кун ба мансаби вазорат" [3 ,с. 45]. Саранчом ин мочаро ба пирузии ишк бар акл меанчомад, яъне дамон андешаи орифон- ачзу норасои акл дар баробари ишк, ки чунин равиш бамаротиб дар осори суфиён тачриба шудааст. Худи Ансорй дам ин достонро як
xogucau cy^HeHa K&^aMgog KapgaacT. EuHoSap hh, aom MatHH e gypHaMOH gocToH gap cyxaHH AHcopH nymuga HecT. E Sa uSopau gurap oh hH gap phcomh AHcopH HaMoaHgau hh3h gurap Somag, Sa Ha3ap Hapacug. A3 h py, mo HaMeTaBOHeM, Mo^apou aK^y Hm^H AHcopupo acapu paM3H goHeM. Ammo So cyBapu xae^ xaMpox acT Ba oh hh kh Sa 3aSoHH oggH SaeHam MymKHA acT gap napgau Saget Ba xae.ra,0H moupoHa SaeH KapgaacT. A3 hh ^oct, kh ca^t aKe a3 aHBOH TacBupxou moupoHa gap MyH03upau a^^ Ba um^ gap puco^au "KaH3-yc-co^HKHH"- h ASgy^oxu AHcopH rycrapum e$Ta, gocroHepo Sa By^yg oBapgaacT.
HaMyHau gurapu hh HaBtu hh gocToH «HmKy aK®>-H Ha^MH P03H MeSomag, kh gap Sat3e MaHoSeu agaSH So homh «Metep -yc-cugK MucgoK -yn-umK» caST mygaacT: "TyxMH umK gap SugoaTH xo.i arapHH Sa Tacappy^H "CyMMa pamma a^aHxHM mhh Hypa" gap 3aMHHH apBox aHgoxT, aMMO to oSh "^o atSygy paSSa mm apax" Sa g-OH Hapacug". [7, c. 54].
flap cyxaHH Ha^MH Po3h, MeHaBucag agaSueTmuHoc nypHOMgopueH, MaH3yp a3 Ka^HMOTH TyxM, 3aMHH, oS, caS3a Maxgyg Ba MyaHaH acT. Ohxo umopa Sa Ma^oxHMe ^y3 xaMOH Ma^oxHMe, kh HaBucaHga gap KaHopu ohxo ry3omTaacT Hagopag. Ammo naHgocT, kh gap Ta^accyM Ba hhthko^h MatHH Ba gape^TH HaBucaHga a3 MaB3yt to hh aHgo3a Myaccup acT" [5,c.96]. ^tHe puco^au "HmKy aK^"- h Ha^MH P03H xaM SaeHH mapxu KaMO^H umKy aK,^ acT Ba HaMyHaxoe a3 hh KaSra gap ocopu goHHmMaHgoHH mo $ap0B0H acT. A^Sarra HaBucaHga goup Sa "a^™ $ato^", "a^™ Mycra^og" Ba "a^™ hhcohH" cyxaH ry^Ta, poxet Sa oiaMH Ma^aKyT, oiaMH paSySuaT Ba ySyguaT, pyxu hhcohh Ba MaKOMH oh MaSoxucu goMaHagope rycTypgaacT, Ba^e Ha gap 3aMHHau paM3y TaK^ug. ^tHe gap napgau paM3 Ba KHHoa cyxaH Hary^Taacr, TaHxo mapxy TaB3exu aK^y umK acT, HyHOHKH xygu y ryag: «B&tckhh Ha3ape Soag MyHcu^OHa, kh a3 paMc (atHe paM3.-C. M.), xaBO Ba TaSuaT noK Somag Ba a3... aH^aT (rypyp) Ba TaK^ug MySappo to S03 SuHag Ba hhco$ guxag, kh to roaTH BaKT gap hh MatHH hh TaKpup Ba SaeH gap mapxu KaMO^H aK^y umK Ba $apK MueHH xap gy gurapepo SygaacT e Ha.». [7,c.37]. Ea TaBpe, kh a3 hh khtoS xaM SapMeoag, P03H ohpo gap ^aBoSu aKe a3 gycTOHH xem, kh goup Sa KygpaTH aK^y umK e M0^ap0H SaHHH ohxo a3 Ban gapxocT Kapga SygaacT, Sa pumTau Taxpup KamugaacT: «H^THMoce, kh a3 hh 3au$ ^apMygaH Ba ucragto HaMyga, gap TaKpupu mapxu KaMO^H umK Ba KaMO^H aK,^ to xe^ My30ggaTe (3ugguaT ) MeTaBOH Syg, gap KaMO^uHaTH xap gy e Ha? [31,c.36]. ^tHe gocTOHH " HmKy aK^ " Ha3apua Ba gypHaMOH xygu P03H HecT, Sa^KH HaBucaHga So xoxumu aKe a3 gycTOHam, kh a3 gap SoSaTH aK^y umK a3 y cyo^ Kapga, hh gocToH po Tat^H^ KapgaacT. Ammo So TaBa^yx Sa Ma3MyH Ba MyHgapu^au gocTOHH "AK^y umK"-H CoHHyggHH MeTaBOH ry^T, kh hh gocToH gap MueHH gocTOHxou aK^y umK, kh gap xaB3au up^OH HaBHmTa mygaaHg, ^oHroxu BH^ae gopag. ^aTTO a3 gocTOHH "^ycH Ba gu^" HaBumTau OarroxHH HumonypH Ta^OByT gopag. ^tHe CoHHyggHH gap paBHmu TaMcu^ xaM Ta^puSau "MyHuc-y^-ymm0K"-H fflaxoSugguHH CyxpaBapgH-fflaHxu HmpoK Ba xaM paBmuu Ha^MH Po3upo Sa Kop rupu^Ta, SapoSapu mapxy TatBH^H aK^y umK Ha3apuau up^OHH- ^a^ca^HH xygpo Tapxpe3H KapgaacT. Ammo OaTToxHH HumonypH gap " XycHy gu^" So ucTH^oga a3 caHtaTH Tamxuc MySoxuca Ba ry^Tyryu xycHy gu^po Sa By^yg OBapga, gap Hara^a paBHmu cy^ueHau metpu ^opcuu to^hkhpo Ta^puSa Kapga, capaH^OM noeHH poxu Matpu^aTH umKupo HumoH gogaacT. E Sa uSopau gurap, OarroxH BO^a Ba ucTH^oxoTepo gap gocTOHam Sa Kop rupu^TaacT, kh SemTapu oh hcth^oxot xoch metpu cy^ueHa acT. Ammo CoHHyggHH ^HKpu aamu gocTO-Hampo a3 Mo^apou xu^KaTH OgaM gap 3aMHHau paM3y TaMcra SapgomTaacT. Taca^^yTH umK Ba MamBapaTy xaMKopuu aK,^ Sa Soproxu SomyKyxu xa3paTH umK gap cap to capu gocToH rycTapum MeeSag Ba CoHHyggHH Sa hh TapuK poxu Ha^OTH Samap Ba caogaTH ypo
40
нишон медидад. Нависанда дар достон чунин таъбироти рамзиро ба кор бyрдааст: «давоси ботинй», «дочибул дуччоб», «се токи азим», «дашт кУшун», «шадристон», «бадр», «шарк», «гарб», «рубъи маскун», ва «татбик байналоламин» .
" Боргоде дидам мунаввар ва дилгир фаршдои кофурй андохта ва пире бар он чо такя зада ва мардум аз хар дарвоза пеши y чамъ. Гуфтанд : Ин хочиб-ул- хуччоб аст"... [9,с. 41]. Пайдост, ки дар батни маънии зодирии суханони Соинуддин дакикати рудонй нудуфтааст ва максуд аз баёнаш дам ишора ба он маънии пиндон аст. Масалан, манзур аз "дар дарвоза"- рамзи робитаи панч дарвоза бо чадони хорич аст, ба монанди дарвозаи назар, дарвозаи самъ, дарвозаи босира ва мисли ин. Ё дочиб -ул- дуччоб, ки рамзи дисси муштарак аст, дамаи мадсусоти зодирй аз роди панч дисси зодирй ба суи он меоянд [ 9, с. 120].
Бояд гуфт, ки баъзе аз ин истилодот дар осори рамзии Ибни Сино ва Шадо-биддини Судравардй- Шайхи Ишрок корбаст шудаанд. Аммо, бештари иборадои рамзй- ирфонй, ки мавриди корбурди Соинуддин карор гирифта, тозаву чолиб мебошанд. Таври намуна: «Дувоздад бародар»-рамзи макомдои дувоздадгонаи муси-кй аст, ки аз макоми «Рост» огоз шуда, ба «Наво» хатм мешавад: «Мо дувоздад баро-дарем аз як падар ва модар, дама ба дам монем, илло дар як забоне донем» [9, с. 45].
Дар забони баёни Шадобиддин Судравардй "се бародар" бамаънии рамзй истифода шудаааст: " Чун ишк ин дикоят бикард Зулайхо пурсид, ки сабаби омадани ту аз вилояти худ чй буд ? Ишк гуфт мо се бародар будем, бародари меданро дусн хонданд ва моро у парвардааст " [б, с. 85]. Мурод аз се бародар дар забони Судравардй: дусн, ишк ва дузн буда, ондо рамз ва намоди Юсуф, Зулайхо ва Яъкуб мебошанд. Аз назари дигар бародар будани дусн, ишк ва дузн манзур падид омадани се акли аввал аз шинохти Дак аст [6,с. 319].
Дар садифаи 35-и достони"Аклу ишк" мехонем: «Шайхе аз тарики гарбии кудс омада...». Мурод аз «шайх» рамзи акл аст ва байтулмукаддас ё кудс, ки шайх аз он чост, рамзи олами укул аст. Шайхурраис Сино муътакид аст, ки мадалли акл самти шаркии кудс аст, на гарбии он. Аммо дар чадоншино сии Шайхи Ишрок-Шадобиддини Судравардй кудс мадалли ишк аст, на манзили акл [5,с. 83].
"Базм ва разм". Яке аз достондои рамзии дигари Соинуддин аст. Дамон гуна, ки аз унвони китоб бармеояд мунозира ва мочароест миёни шамшер ва калам, ки ба шеваи орифона таълиф шудааст "казовати ин бадс ва чадал ба акл ва завк вогузор гардида ва калами тавонои Ибни Турка ( Яъне Соинуддин.-С.М.) онро ба сурате дилнишин сохта ва пардохтааст" [2,с.8 ]. Мазмуни мухтасари ин достон мочаро ва гуфтугуест миёни баргузидагони базми чамол ва фармонравоёни боргоди чалол, ки дар яке бо истинод ба акл ва накл хешро чойгоде болотар медонанд. Саранчом ба фармони султони ишк завк ва амал фармонбардор ба даъво мешаванд ва натича чунон мешавад, ки ба чо овардани кордои дин ва дунё ба дар ду тоифа бастагй мегирад ва бояд дар яки ондо дар дад (д) ва макоми худ бокй бимонанд [12, с. навад]. Соинуддин дар достони "Базм ва разм" бо истифода аз рамз, намод ва тамсил дар наздик сохтани ишрок, ирфон ва фалсафа кушидааст [10 24]. Афкори дуруфии у дамрод бо шариат ва улуми Fариба низ шоёни таваччуд аст. Мо доир ба чойгоди рамзу тамсил ва сабки фикрии Соинудин дар заминаи достони " Базму разм " бамаврид сухан ходем гуфт.
Асари дигари Соинуддин "Тамхид-ул-^авоид" аст, ки дар тавдиди илодй ба равиши ирфони Ибни Арабй дар шарди "1^авоиди-т-тавдид"- и чаддаш Садриддин Абудомид Мудаммад, таълиф гардидааст, ки "аз дер боз дар мачолис ва мадофили илмй ва давзадои бадсй ва дарсй шинохта шуда будааст " [13,с. панчо ду се].
X,aMHyHHH gap "xaB3au hp^ohhh TexpoH Ba Hc^axoH Tagpuc Memyg, MapxyM MyxaMMagpu3o KjMmaK xaMHH KHTo6po naHg gaBpa Tagpuc HaMyga Ba xyg hh3 xaMHH KHTo6po Ha3gu MapxyM Caugpu3o ^opu^oHK gap Hc^axoH KupoaT KapgaacT [11,c.12]. To KyHyH hh khto6 naH^ MapoTu6a gap TexpoH 6a Hamp pacugaacT [11]. CoHHyggHH gap hh khto6 aKe a3 Macou^H aamu ^a^ca^a Ba up^oHH Ha3apK- By^ygmuHocupo MaBpugu oMy3um Kapop goga, catH KapgaacT, kh HyKTaxou MyxHM Ba aMHKpo gap MaBpugu " By^yg" 6o 3a6oHH paM3y TaMcra 6aeH HaMoag.
"^apxH "Ha3M-ya-aypap". Opu^u muHoxia H6hh Oopu3H MucpK (Ba$.632x./ 1237m.) Kacugae gopag, kh a6eTH oh 6a xap^u "t" 6a oxup Mepacag Ba 6a "Kacugau Toua" myxpaT gopag. Bhho 6a KaB^u aga6ueTmuHoc fle6o^K "hh Kacuga gap oh xag a3 axaMHaT Ba a3aMaT 6ygaacT, kh 6y3yproHe a3 ax^H up^oH xaM nyH CagpugguHH KjHaBK oHpo 6a gapc Mery^Ta Ba 6a morupgam CatgyggHHH OapFoHK gacTyp goga, kh mapxepo, kh xygu OapFoHK 6a $opcK 6ap hh Kacuga HaBHmia 6yg, oHpo 6a apa6K 6o3 rapgoHag, to gap cap to capu ^axoHH hotom Kapop rupag" [13, c. naH^oxy naH^]. ffloag CoHHyggHH a3 hh aMp, kh MueHH CagpugguHH KjHaBK Ba morupgam CatgyggHH BoKet rapguga 6yg, oroxK e$T Ba 6ap hh Kacuga gy mapx aKe 6a $opcK Ba gurape 6a apa6K 6ap Ma6oHHH up^oHH Ha3apK Ba 6a 3a6oHH paM3y TaMcra HaBumT. Hh mapx moMHju MyKaggHMae 6ap aK ac^ Ba naxopgax Bac^ Me6omag. CouHygguH 6aHT e a6eie a3 Kacuga oBapga, cunac 6o paBHmu xocu xyg 6a mapxy TaB3exu oh Menapgo3ag Ba" 6ucepe a3 MaTo^u6u apa6upo 6o amtopu opu^oH TaB3ex Meguxag Ba gumumuH MeKyHag" [2, c.124]. Hh Kacuga aKe a3 moxKopuxou hp^ohhh MaH3yM gap Tatpuxu aga6ueTH apa6K Ba hotomK 6a myMop MepaBag, kh gopou 760 6aHT acT Ba CoHHyggHHH Xy^aHgK hh Tetgogpo 6o ycy^H Tax^H^H 6aHT 6a 6aHT 6a ca6KH Hacpu $aHHK Ta^cup Kapga, a3 3a6oHH paM3 Ba Ma^o3 ucTH^oga 6ypgaacT. Maca^aH 6aHTH aBBa^H hh Kacugapo nyHHH mapx MeKyHag : " Ca^amaHuu ^yMaue-n- x,y66y poyamy MyK^namuu, Ba Kabcuu My^aue MaH aHa-x- yymu цамат.
Cokhh 6a3Mrox umKH xaKHKK TaBoHag 6yg, kh Ma6gau 3yxyp Ba a3xop Ba Macgapu myyp Ba amtop... TaBoHag myg to TaHoBy^H Kytycu FaH^ ( KapamMa) Ba ga.rao.ra ( poxHaMo) MatmyK Ba Ta^appytu (^ypta) aKBo6u xycH Ba KaMo^u Max6y6po " xyMaHe xy6" a3 oh KHHoaT acT, BacaT rapgag. X,ap ouHa KyBBaTH 6ocupau aHHH hhcohk, kh hhcohh aHHH xagaKau (MapgyMaKH namM) 3yxyp acT, 6a^KH aHHH caMapau ma^apau xagHKau By^yg ycT, Myiacagguu hh MaHca6 rami" [12, c.37]. ^aMHH TaBp, noa Ba 3aMHHaxou paM3y TaMcraxou CoHHyggHHH Xy^aHgK My6iaHK 6a y^yMH aK^K Ba HaK^K Ba 3aBKK acT, kh 6ugyHH gapKH y^yMH Ma3Kyp paM3y TaMcu^xou CoHHyggHH Ko6ura gape^T HecT. X,aM3aMoHoH Ba MyxaKKHKoHH MHH6atga Tetgogu ocopu CouHygguHpo a3 42 to 70 khto6 6apmyMypgaaHg, kh a3 hh MueH 6axmu ko6h^h TaBa^yx Ba MyxuMpo ocopu Hacpuu y gocioHxou paM3K- up^oHK TamKHj MeguxaHg. BaH gap 6emiapuHau hh acapxo Ta^a^^HH BaxgaTH xaKHKupo gap ameu Ta6uaT, Mo^apou aK^y umK e Ma6oxucu oKH^oHy omHKoH Ba HumoH gogaHH noeHH poxu ohoh, a3 6aHH pa^TaHH MoHetxou KaMo^oTH hhcohk Ba pacugaH 6a MaKoMH $aKpy $aHo Ba By^ygmHHocK, kh aKe a3 Macou^H acocK gap hp^ohh Ha3apK acT 6o 3a6oHH paM3y TaMcu^ 6aeH KapgaacT. YHcypxou TamKHn-guxaHgau aHgemaBy opoHu CoHHyggHH xaM u6opaiaHg a3 mapuaT, Ka^oM, ^a^ca^a, up^oH, TacaBBy^ Ba xypy$. A3 Ma3uaiy MaHTHKH Ka^oMH CoHHyggHH xaM pymaH acT, kh BaH gopou aK ca6KH ^a^ca^HH KaBucT Ba 6oag Mepocu h^mhm aga6uu ypo aKe a3 Ma^Myaxou Hacpu paM3HH up^oHK Ba ^a^ca^K 6a 3a6oHH ^opcuu to^hkk goHucT. A3 moxucaxou gurapu meBau 3a6oHH 6aeHH CoHHyggHH Xy^aHgK caM6y^H3MH hp^ohhct, kh
дарвокеъ машоихи суфия баробари рушди масоилу матолиби насри форсй, вижагидои адабиёти мансури ирфониро низ такомул бахшиданд, ки навиштадои академик Н. Салимов дар идомаи гуфтадои боло ифодагари ин мулодиза мебошанд: «Адли тасаввуф баробари интишори мавзуоти насри форсй тавонистанд, ки ду мухтассоти мудими адабиёти мансури суфиёнаро аз осори дигар имтиёз бахшанд:
1. Ба вучуд овардани сабки хосаи осори суфиёна дар насри форсй, яъне нигориши адабии матолибе, ки хоси дамин табака буда, идроки комили мудтавои он ба суфиён ва пайравони ин маслак муяссар мегардад.
2. Мустаъмал гардидани мусталедоту таъбироти мармуз дар забони осори мансури суфиёна. Ин омил боиси он гардид, ки асардои рамзию фалсафй дар каламрави ирфони форсй ба вучуд омада, мусталедоти хосаи адли тарик, ба иртиботи сулуку фиркаи махсуси ондо арзи дастй намоянд ва дар бархе аз таълифоти мутасаввифа, дар зовияи тафаккури эшон шарду баст ёбанд» [6, с.189].
Андешадои ирфонии рамзй - фалсафии Соинуддин дорои чанбадои бадеъ ва хасоиси адабии тозаест, ки аз дар нигод шоистаи омузиш аст ва як зумра мусталедоту таъбироти рамзии ирфонй, ки нависанда дар осори насриаш истифода бурдааст, тоза ва бадеъ мебошанд, ки мо ба таври ичмол баён кардем. Аз мулодизаву андешадои Соинуддини Хучандй ба натичае расидаем, ки барои рамзгаройй у чанд ангеза боис шудааст:
1. Равиши тамсил дар баёни мавзуоти ирфонии рамзй бедтар аз равиши далелу бурдон ба натича мерасадидааст ва датто «забони нотика» барои баёни таъвилоти ботинй ва асрори дарунй нотавон будааст.
2. Рамзгуйи Соинуддин ба касди он, ки макосиди калбии хешро пушида нигад дорад, то аз дасти дасудон ва ноадлон амон ёбад.
3. Таъсир ва нуфузи сабки нависандагии он рузгор ба чадоншиносии нависанда. Ба манзури афзоиши балогат, зарфияти баён ва авчи андеша.
Тавзе^от:
* Барйи маълyмoти бештар дйир ба зиндагинйма ва ца^йншинйсии Coинyддини Xy-цандй мулй^иза фармйед ба китйби мyаллифи ин макйла: "Вежагщйи сабки ва бадеии йсйри насрии «ÄKny ишк» ва «Äтвoри салйса»-и Coинyддини Xy-цандй.- Xy-цанд: Нйшир, 2013.- 232 с.
Пайнавишт:
1. Бе^ба^йнй, Отдали. Ä%вoл ва йсйри Coинyддини Tyркаи Исфа^йнй ба инзимйми рисйлаи " Инзйлияи"-и y// Mацмyаи сyxанрoнщo ва макйла^й дар бйраи фалсафа ва ирфйни ислймй/ ^йидалии Бе^ба^йнй .-Tе%рoн: Mymoлиomи ислймй, 1349, са%. 110-132
2. Зарринкрб Ä. Ä-з гyзаштаи адабии Эрйн. Myрyре бар насри фйрсй, сайре дар шеъри фйрсй, бй
назаре бар адабиёти мyoсир Мбдулуусайни Зарринкрб. -Tе%рoн: Äл%yдo, 1375.- 588 с.
3.Mацмyаи расйили фйрсии Äбдyллo%и Äнсoрй.- X1. / Бй тасуеуу мyкoбалаи се нyсxа ва мyкаддимаи My%аммадсарвари Mавлoй/Ä.Äнсoрй.- Tе%рoн: Tyс, 1377.- 427с.
4.Mymа%%арй, Myртазo. Ошнйй бй улуми ислймй. Цилди дуввум.- Калам; Ирфйн. ^икмати амалй /Myртазo Myта%%арй .-Душанбе: Poйзании фаруангй, 1999.- 188 с.
5.Пyрнoмдoриён,T. Pамз ва дoсmoн%oи рамзй дар адаби фйрсй Tакии Пyрнoмдoриён.-Tе%рoн : Илмй ва фаруангй, 1375. - 623 с.
6.Пyрнoмдoриён,T. Ä^m сyрx: Шар% ва таъвили дoстoн%oирамзии Cy%равардй.- Tе%рoн: Cyxан, 1390.- 526 с.
7. Poзйй, Н. Puсoлаu ишк ва акл /Ба э^тимйм ва тасуеуи Tакuu Tафаззyлй/Нацмиддини Poзй .-
Tе%рoн: Илмй ва фаруангй, 1367.-129 с.
8. Салимое Н. Маруалауои услубй ва тауаввули анвои наср дар адабиёти форсу тоцик. (асруои IX- XII) / Носирцон Салимов.-Хуцанд: Нури маърифат, 2002.- 396 с.
9. Соинуддин, Алй. Ацлу ишц ё мунозироти хамс / Тасууеу ва тауцици Акрам Цудии Неъматй /А. Соинуддин .-Теурон: Аули цалам, 1375.-218 с.
10. Соинуддин Алй. Базм ва разм /Ба тасуеуи Мижгон Хаццонй/ А. Соинуддин.- Теурон: Сухан, 1392.-126 с
11. Соинуддин Алй. Тамуид-ул-цавоид / Тасуеу ва уавошй Мууаммадризо Кумшай ва Мирзо Мууаммад.Муцаддима ва таълиц: Цалолиддини Оштиёнй / А.Соинуддин.-Кум: Бустони китоб, 1387.-489с.
12. Соинуддин Алй. Шаруи Назм-уд-дурар/ Тасуеу ва тауциц аз Цудии Неъматй / А.Соинуддин.-Теурон:Мероси мактуб, 1384.-509 с.
13. Соинуддин Алй. Ал-маноуич фи-л-мантиц / Ба эутимоми Иброуими Дебоцй / А.Соинуддин.-Теурон: Донишгоу, 1376.- 232 с.
14. Шарифов Х. Маънавият ва цауони зоуирй /Х. Шарифов.-Душанбе: Адиб, 2012.- 352 с.
15. Шарифов Х. Шоунома ва шеъри замони Фирдавсй /Х. Шарифов. - Душанбе: " Андалеб Р", 2014.- 400 с.
Reference Literature
1. Behbakhoni, Sayidali. Life and Creation of Soinuddin Turkai Isfahoni with an Appendix of the Treatise "Inzoliya". Collection of Speeches and Articles on Islamic Philosophy and Mysticism // Sayidali Behbakhoni. - Tehran: Islamic Readings, 1349hijra. - pp. 110 - 132.
2. Zarrinkub A. From the Literary Past of Iran. Excursion into Persian Prose, Poetry and Modern Literature //Abduhusayni Zarrinkub. - Tehran: Alhudo, (The Almighty) 1375hijra. - 588pp.
3. Collection of Persian Treatises by Abdullaho Ansori. - V.1. // A. Ansori. - Tehran: Birch, 1377hijra. - 427pp.
4. Mutahhari, Murtazo. Familiarization with Islamic Science, V.2. Pen: Mysticism. Practical Philosophy //Murtazo Mutahhari. - Dushanbe: Cultural Representation of Iran, 1999. -188pp.
5. Purnomdoriyon T. Symbols and Symbolic Works in Persian Literature // Taki Purnomdoriyon. -Tehran, -375hijra. - 623pp.
6. Purnomdoriyon T. Exquisite Mind. Commentaries to Symbolic Treatises of Sukhravardi. - Tehran: Word, 1390hijra. - 526pp.
7. Rozi N. Treatise about Love and Reason // under the editorship of Toki Tafazzuli. - Tehran, 1367hijra. -129 pp.
8. Salimov N. Stylistic Stages and Evolution of Prose Varieties in Persian-Tajik Literature (IX - XII cc.) // Nosirjohn Salimov. - Khujand: Light of Enlightenment, 2002. - 396pp.
9. Soinuddin, Ali. Love and Reason // Recension and research by Akram Chudi Negmati // Ali Soinuddin. - Tehran, 1375 hijra. - 218pp.
10.Soinuddin, Ali. Feast and Battle // under the editorship of Mizhgon Hakkoni // Ali Soinuddin. -Tehran: Word, 1392hijra. - 126pp.
11.Soinuddin, Ali. Transcription. Recension and commentaries by Muhammadrizo Kumshai and Mirzo Muhammad. Preface and Appendix by Djaloluddin Oshtiyoni // Ali Soinuddin. - Kum: The Garden of Books. 1387hijra. - 489pp.
12.Soinuddin, Ali. Commentaries to "Nazm-ud-Durar". Recension and research by Djura Negmati // Ali Soinuddin. - Tehran: School Heritage, 1384hijra. - 509 pp.
13.Soinuddin, Ali. The Open Way to Logic. // Under the editorship of Ibrohim Debodgi // Ali Soinuddin. - Tehran: Higher School, 1376hijra. - 232pp.
14. Sharifov Kh. Spirituality and Outer World//Kh. Sharifov. - Dushanbe: Man-of-Letters, 2012. - 352pp.
15. Sharifov Kh. "Shakh-Name" and the Poetry of Firdawsi's Epoch //Kh. Sharifov. -Dushanbe: Nightingale, 2014. - 400 pp.
