CC BY
34
УДК 8 Т1 С.Х. МИРЗОЕВ
ББК 83.3 (0)
БАРРАСИИ НУСХАИ НОШИНОХТА АЗ СОИНУДДИНИ ХУ^АНДЙ
Вожа^ои калиди: Соинуддини Ху чандй, нусхаи ношинохта, расмулхат, ашъори форсии то чикй, ма чмуаи расоил
Соинуддин Алй ибни Мухаммади Хучандй (1369-1433) яке аз фарзонагони рузгори Шохрухи Темурй аст, ки дар хавзахои мухталифи илм ва тафаккури исломй, ;аламрави адабиёти форсии точикй ва арабй чойгохи вижае дорад. Мутаассифона, ахволу афкор ва хусусиёти сабкаш дар назму наср барои чомеаи фархангии форсизабонон шинохта нашудааст. Яке аз сабабх,ои ношинохтагй комилан ба чоп нарасидани осори нависанда аст.
Гайр аз ин осори маъдуде, ки то кунун аз у нашр шуда, баъзан магшуш ва дур аз шеваи тасхех аст (4, дувоздах).
Дигар ин ки Соинуддини Хучандй дар олами ирфону фалсафа дар миёни пайравони Ибни Арабй, Садриддуни Кунавй, Шахобуддини Сухравардй ва Насруддини Тусй бештар маъруфият дорад. Бинобар ин вай "мухимтарин хал;аи робита миёни Садрои Шерозй, Буалй Сино, Сухравардй, Ибни Арабй ва Насруддини Тусй аст" (6, сию ду), ки бидуни у мактаби илмй ва фикрии Исфахон ;обили мулохиза нест.
Аз бузургтарин хидматхои Соинуддин, ки уро дар олами андеша ва тафаккур шухратёр гардонидааст, ба хдм наздик сохтани чахоншиносии ишро;, ирфон, фалсафа ва шариат мебошад.
Муаллифи навиштори мазкур дар такя ба маълумоти нусахи хаттии осори суханвар ва маълумоти сарчашмахои зери даст буда, то кунун беш аз 70 асар ба форсии точикй ва арабй аз у шинохтааст. Чанд муддат кабл аз ин аз Китобхонаи Шурои миллии Эрон дастхатеро тахти шумораи 10196 пайдо намудем, ки дар он "мачмуаи расоили Соинуддин" ч,ой дорад, ки дар рузгори муаллиф китобат шуда, шомили 53 китобу рисола, номахо ва намунае чанд аз газалхо ва рубои^ои форсии точикй ва арабии суханвар мебошад. Сабти нусха да;и; ва ;обили эътимод буда, дар чандин мавзеи он хат ва имзои муаллиф ба назар расид . Аз чумла дар "Шархи "Фусус-ул-хикам", "Муфохис" ва дигар рисолахои у хатти Соинуддин дида мешавад. Чунонки мехонем: "Китоби "Муфохис", ки аввал, миёна ва охир мушарраф аст ба хатти мусанниф халладаллоху таъоло"( 5, 52). Дар хавошии мачмуа шарху тавзехи судманде навишта шуда, ки ба гумони голиб бархе аз худи Соинуддин буда, баъзе ба хат ва имзои Алии Нурй мебошад. Мулло Нурй чй касе будааст ва ба Соинуддин чй иртибот доштааст, алхол барои мо рушан нест.
Андозаи дастнависи мавриди назар 297х210 см буда, аз 416 вара; иборат аст. Му;овааш ранги ;ирмизй дорад ва пахлуяш дорои ранги сиёх мебошад. Хдр вара;и ин дастхат дар ду сутуни 22- 23 сатрй буда, бо хатти настаъли;и хоно китобат шудаааст. Дар аввал ва охири нусха чанд вара;и холй чой дорад, ки дар як сутуни он порчаи манзуми зайл аз шоири номаълум омадааст:
Марде бояд, баландхиммат марде, З-ин тачрибадидаи хирадпарварде. К-уро зи тачарруд андар ин олами хок, Бар домани химмат нанишинад гарде.
Гарчи дар зулфи ту хаст чойи дилам, Доимо дар дили хароби манй.
То бидонй, ки аз латофати хеш, Хам ту дар банди зулфи хештанй.
Дар яке аз варакдои холигузошта навиштачоте ба ранги сиёх ва кирмизй сабт гардида, ки ба сабаби фарсудагй хондани он муяссар нагардид. Аз ин миён як рубоиро ба ин карор хондем:
Бар хиркаи мо кисвати мах, рашк барад, Бар кафши мучаррадон кулах рашк барад. Дарвеш, ки бар неъмати шах рашк барад, Рузест, ки бар шаби сия^ рашк барад (5,15).
Пайдост, ки ин рубой ба сабки баёни Соинуддин мувофик ва муносиб наменамояд ва дар поёни он хам чунин омадааст : "Ва ано факру-л-фукаро Абдулхдй Хусайнй". Тиб;и ин навишта рубоии мазкур шояд моли Хусайнй бошад, вале оид ба ин ном дар сарчашмахо иттилое ба чашм нарасид. Дар сутуни дигари он бошад номхои мубораки Худо, хамчун ё Рахим, ё Кдйюм, эй Фатхул алим ва f. омадаанд.
Баъд аз он "фехристи мачмуаи мусаннафоти ал - хазрат-ас- Соинй " мураттаб гардида, ки мутобики он номгуи 53 асару номаи нависанда ёддошт шудааст. Дар чое хам аз ин нусха исми котиб зикр нашудааст. Танхо дар охири он чунин омадааст: "Сию чахор китоб аст, то бидонанд. Ва - д- дуо (5, 416). Манзур аз "сию чахор китоб" дар ин чо шояд танхо рисола ва китобхои бузургтари Соинуддин бошад. Масалан, дар поёни китоби "Сулламу дори -с-салом" як рисолаи кучаки Соинуддин зери унвони "Маърифати корураи нафт", ки дар 12 сатр иншо шуда, омадааст (5, 69 ). Ё баъд аз рисолаи "Дар маънии хадис" ду мактуби нависанда ба мушохида расид, ки яке ба форсии точикй ва дигаре ба арабй тахти унвони "Макотиб" ёдоварй шудааст.
Бояд гуфт, ки хдрчанд дар фехристи мачмуа номгуи 53 китоб зикр гардидааст, аммо дар дохили он танхо он 38 асари Соинуддин чой дода шудаанд. Чунончй унвони рисолахои "Кобилият", "Дар вафоти Рукнуддини Хофй", "Такаддуми акл бар нафс","Шархи калимоти Ибни Худи МаFрибй","ал- Манохич фи-л-мантик", "Ичозаи масобех" ва "Анчом" танхо фехрист шудаанд, аммо дар дастхат ин китобхо ба чашм намерасанд. Мусаллам аст, ки Соинуддин бештарини ин осорро дар тули 25 сол - миёни солхои 1404 - 1433 навишта, хамаи асархои вай дар ин мачмуа фарохдм шудааанд. Аз дастхати мазкур хам бармеояд, ки нависанда нахустин китобаш "Шархи "Назм-уд-дурар"-ро, соли 806/ 140. ба итмом расондааст. Ба хамин минвол санаи навишти хар як китоб дар поёни он омадааст. Масалан, китобати рисолахои "Тухфаи Алоия" ва "Шархи дах байти Ибни Арабй" дар рамазони 838/ 1435 дар Шероз ба поён расидааст, яъне баъди ду соли даргузашти Соинуддин. Ё китобу рисолахое, ки Соинуддин то санаи 836/ 1433, ки соли вафоти уст, навишта, хамагй бо ишораи соли хатм ва китобати онхо дар ин мачмуа омадаанд. Пас, метавон ба чунин натича расид, ки мачмуаи осори Соинуддин, ки зери дасти мост аз руйи нусхаи аслй ва ё аз нусхаи Шарафуддин Алии Яздй истинсох шудааст. Ин мулохизаи моро навиштае, ки дар поёни китоби "Муфохис" хам омадааст,метавонад таквият дихад:"Хатти мусанниф аст Алй ва нусхаи Мавлоно Шараф ... "(5, 118). Ё дар сахифаи 51-уми дастхат чунин мехонем: "Хар хошияе, ки дар ин чунги хумоюнфаррух дар охири он навишта мешавад, аз они Мавлоно Шарафуддин Алии Яздй аст." Хатто мухтасари баъзе рисолахои Алии Яздй хам дар ин мачмуа мавчуд аст. Масалан, дар миёнаи китоби "Тухфаи Алоия"- и Соинуддин рисолаи Алии Яздй омада, пас аз дувуним сафха боз давоми рисолаи Соинуддин китобат шудааст. Мушохидахо муайян намуданд, ки аксари китобу рисолахои Соинуддин дар рузи чумъаи моххои рамазон ва шаввол навишта шудаанд, ки ин бори дигар аз олими дин будани нависанда гувохй медихад.
Дар мавриди расмулхат бояд гуфт, ки дар навишти калимот ва хуруф дар дастхат якнавохтй дида намешаваду. Бинобар ин дар бештари маворид истиклоли калима хифз намешавад ё дар пайваста ва чудо навиштани луFOту таркибот конунмандии муайяне вучуд надорад. Вожахои j бо хазфи "1а"-и хуттй ё Fайрималфуз ба ин зайл китобат
шудааанд: ^ '^jl. "1а"-и гайрималфуз дар сифатхои феълй, ки дар чумла ба вазифаи
исм омадаанд, хангоми шакли чамъ гирифтан "1а"- и гайрималфуз навишта нашудааст, монанди Ц-лЦ 'Iajjj '1ajj^ ба чойи 1а '1а sjij '1а ¡>jji . Дар навишти хуруфи " тафовут ба назар намерасад, хамчун "g" ва '%", ки якзайл навишта мешаванд. Хдмсадои "J" бештар дар шакли " j" тиб;и расмулхатти ;удамо омадааст, ба сурати 'f jlj 'jj 'j" 'j1£iljl 'У jjüj fjj^j. Аммо дар баъзе маврид шакли аслиаш хам ба чашм мерасад : 'Jj1" 'Jjt^ '^j^ 'Jjt
J". Расмулхатти "м" ва "v" бошад дар баъзе холат забти чудогона доранд, аммо аксар ва;т ба монанди "g" ва "^"яксон навишта мешаванд. Бандакчонишинхои "fl" ва "Jjl" (дар забоншиносии Эрон феълхои забтй мегуянд) бо "l" навишта шудаанд, хамчун l 'Jjl f Jj* . fl ^Лекин дар забони форсии имрузи Эрон ин вожахоро ба ин сурат мехонем: 'J& Ь '¿j^jj* fM. Ё бандаки хабари "^"ва чонишини ишоратии " jjl" хазф шуда, ба сурати " jäjl" ва " jäjj" китобат шудаанд. Ба андешаи мо, хазфи "l" дар бандаки "<^"l" ё пайваста хондани он бо калимахо дар ашъор ба манзури вазн муносиб менамояд. Масалан, мисраи зеринро "1л Ь ^"l osj ^t j^l 'ljj ^J^j" ба ин тарз мутолиа кунем, вазн хифз мешавад: " Бо мо назаре нест туро, ин чй тари;аст?" (5,121алиф).
Бояд ёдоварй кард, ки хануз чахоншиносй ва осори Соинуддини Хучандии Исфахонй дар таърихи адабиёти форсии точикй ба сурати комил муайян нашудааст ва хонандагони точик аз вучуди чунин шоир ва нависандаи тавоно огахии пурра надоранд. Зеро ашъори ин шоири ориф то хол на танхо дар Точикистон, балки дар кишвархои форсизабон хам, нашр нашудаанд. Ба истиснои чанд абёти пароканда, ки аз расоили насрии у баргузида шуда, усулан бештари он абёт моли Соинуддин нестанд.
Перомуни зиндагинома, чахоншиносй ва сабки баёни баъзе ашъори Соинуддин дар адабиётшиносии точик бахси алохидае сурат гирифтааст (3).Танхо назари тоза дар ин навишта он аст, ки дар нусхаи мавриди назар 38 асари насрии Соинуддини Хучандй ва дар пушти як вара;и он тахти унвони "манзумоти хазрати Алй, алайхи саломуллохи" 10 газал, 5 рубой, 4 фардбайт ва чанд ашъори арабии у (5, 121алиф) ёддошт шудааст. Ашъоре, ки дар ин нусха тахти унвони "манзумоти хазрати Алй, саломуллохи" сабт гардида, бозгуи сабки нависандагй ва хунари шоирии Соинуддин буда, бештар дар ;олаби газалу рубой ба забони арабй ва форсии точикй навишта шудаанд. Намунае аз он:
Ханчар кашид ёраму оши;навоз шуд,
Мутриб бисоз чанг, ки корам ба соз шуд.
Сирре, ки чустаем хама ва;т, ру намуд,
В-он дар, ки мезадем хама умр боз шуд...
Х,ам бар дахони ёр сухан хатм кун, Алй,
Аз зулфи у магир, ки кисса дароз шуд (5,121 алиф).
Окобузурги Техронй девони уро ба раками 3153 тахти унвони "девони Соуниддини Исфахонй" муаррифй намуда, аммо аз тахаллуси у сухан ба миён наовардааст (2, 570).
Мухаммадта;ии Донишпажух дар такя ба гуфтахои Ризо;улихони Х^идоят тахаллуси уро "Собир" навишта чунин тавзех хам дода, ки гуё ба иллати иштибохи матбаа вожаи "Соин" хангоми чоп "Собир" шудааст (1,47). Андешаи Донишпажух дар ин бобат ;обили исти;бол буда наметавонад, зеро аз ашъори дар ин дастхат омада маълум гардид, ки тахаллуси Соинуддини Хучандй дар шеър «Алй» будааст. Бархе хам навиштаанд, ки дар хеч як ашъори мавчуд аз Соинуддин тахаллуси "Соин" ё "Собир" дида нашудааст (6, панчоху се).
Аз гуфтахои боло метавон чунини натичагирй кард, ки нусхаи муаррифшаванда, аз хар нигох чолибу судманд буда, барои хар чй тамомтар шинохтани ахволу осор ва чахоншиносии Соинудини Хучандии Исфахонй заминахои мусоид хохад гузошт. Ин нусха дорои арзишу ахамияти зиёди илмй ва адабй буда, дар рузгори Соинуддин китобат шудааст. Дар шинохти рузгор ва осори нависанда чомеътарин ва ;адимтарин сарчашма ба шумор меравад ва метавон аз руи осори худи Соинуддин, ки дар ин нусха фарохам шудаанд, ному насаб, осор ва хаводиси зиндагиномаи уро, ки хаммонанди бисёре аз
фархехтагони озодандеш пур аз дарду ранч, гаму гусса ва шиканчаву тухмат буд, баркарор намуд.
ПАЙНАВИШТ:
1. Донишпажух,, Мухаммадтакй. Фехристи нусхахои хаттии Китобхонаи донишкадаи адабиёти Донишгохи Техрон/ М. Донишпажух,.-Техрон: Донишгох, 1344.-2 48с.
2. Мирзоев, Садриддин. Вежагихои сабкй ва бадеии осори насрии "А;лу иш;" ва " Атвори саласа"- и Соинуддини Хучандй/ С. Мирзоев.- Хучанд, 2013.- 232 с.
3. Окобузург, Техронй. аз-Зариъа. (ал- кисму -с -сонй мина-л-чузъи-т-тосиъ./ Т. Окобузург.-Те^рон, 1378. - С. 338-688.
4. Соинуддин, Алй. "Шархи "Назм-уд-дурар".Тасхех ва тахки; аз Чудии Неъматй/ А.Соинуддин.-Техрон, 1384.-509 с.
5. Соинуддин, Алй. Мачмуаи расоил.Нусхаи хаттии Китобхонаи мачлиси Шурои исломй.-шумораи 10196 /А.Соинуддин.- Техрон.- 417 с.
6. Соинуддин, Алй. ал- Манохич фи-л-манти; /Тасхщ ва тахрири Иброхими Дебочй / А.Соинуддин.- Техрон, 1376.-232 с.
REFERENCES:
1. Donishpazhuh, Mukhammadtaqi. List of letter copies of the Library of the Faculty of Literature at the University of Tehran/M. Donishpazhuh.- Tehran:Danisgah, 1344 hijra.-248p.
2. Mirzoev, Sadriddin. The stylistic and artistic features of prose works Soinuddina Khujandi "Aqlu ishq" and " Atvori salosa" /S.Mirzoev.-Khujand, 2013.-232 p.
3. Agha Bozorg Tehrani, Bibliography of Shi'ate Literary Works [Az-Zaria ila Tasanif al-Shia]( Volume 2 Part 9)/T. Agha Bozorg.- Tehran, 1378 hijra.- P.338-688
4. Soinuddin Ali. Commentary to «Nazm-ut-Darar». Recension and research by Djudii Ne'mati /A. Soinuddin. - Tehran, 1384 hijra. - 509p.
5. Soinuddin Ali. Collection of tractates.Manuscript of the Parliament Library of the Islamic Council.-№ 10196/A.Soinuddin.- Tehran.-417 p.
6. Soinuddin Ali. Treatise on Logic. Under the editorship of Ibraghim Debodji / A. Soinuddin. -Tehran:University. 1376 hijra.-232p.
О неизвестном рукописи сборника трактатов Соинуддина Худжанди
Ключевые слова: Соинуддин Худжанди, неизвестный список, каллиграфия, персидско-таджикские стихотворения, сборник трактатов
Автор статьи высказывает свои размышления о рукописи сборника трактатов Соинуддина Али Худжанди (1369-1433), обнаруженного им в Библиотеке национального Совета Ирана под № 10196. На основе анализа и изучения данной рукописи выявляется, что она была написана в период жизни автора и состоит из 53 трактатов и книг, писем. В данную рукопись также входят несколько образцов газелей и рубаи на персидско-таджикском и арабском языках. Отмечается, что список составлен тщательно и достоверно, в нескольких местах текста прослеживаются подпись и почерк Соинуддина.
Автор статьи, высказывая свои замечания о ценности и значимости исследуемой рукописи, а также об особенностях ее каллиграфии, приходит к выводу о том, что она переписана с оригинала или списка Шарафиддина Али Язди. Рукопись охватывает большую часть произведений Соинуддина и является одним из наиболее ранних и полных источников в изучении жизни и творческого наследия писателя. Стихотворения, приведенные в данном списке под названием «манзумоти хазрати Али» («стихотворения почтеннейшего Али») свидетельствуют о поэтическом мастерстве и своеобразном стиле автора.
About the unknown manusmpt of Soinuddin Khujandi
Keywords: Soinuddin Khujandi Isfahani, an unknown list, calligraphy, Persian and Tajik poems, a collection of treatises
The author expresses his comments about the manuscript and the collection of treatises of Soinuddina Khujandi Ali (1369-1433) which was discovered it in the Library of Iran's National Council under № 10196. On the basis of analysis and study of the manuscripts it is elicited that it was written during the life of the author. It consists of 53 treatises and books, letters. This manuscript also includes several gazels and rubai samples of Parsian, Tajik and Arabic Languages. It is noted that the list is compiled carefully and authentically. The signature of Soinuddin can noticed several places of the text.
The author states about the value and importance of the study of the manuscript, and the features its calligraphy. The author comes to the conclusion that it is overwritten with the original list of Sharafiddin Ali Yazdi. The manuscript covers most of the works of Soinuddin is one of the earliest and the most complete sources in the study of the life and creative heritage of the writer.
Маълумот дар бораи муаллиф:
Мирзоев Садриддин Холович, номзади илм^ои филологи, дотсенти кафедраи адабиёти классикии тоцики Донишгоуи давлатии Хуцанд ба номи академик Б.Г.Гафуров (Чумуурии Тоцикистон, ш.Хуцанд), E-mail: [email protected]
Сведения об авторе:
Мирзоев Садриддин Холович, кандидат филологических наук, доцент кафедры таджикской классической литературы Худжандского государственного университета имени академика Б.Г. Гафурова (Республика Таджикистан, г. Худжанд), E-mail: sadriddin-mirzoev@mail. ru
Information about the author:
Mirzoev Sadriddin Kholovich, Сandidate of Philological Sciences, Associate Professor of the department of Tajik Classic Literature, Khujand State University named after academician B.G.Gafurov (Republic of Tajikistan, Khujand), E-mail: [email protected]
