CC BY
912
УДК 4т М.Р.НУРМАТОВА
ББК 81.2 точ
БА ВАЗИФАИ АЪЗОХ,ОИ ЧУМЛА ОМАДАНИ ФРАЗЕОЛОГИЗМ^ОИ ФЕЪЛЙ
Тах;ик;гарони нахви забони точикй дар асару мак;олахои илмиашон к;айд кардаанд, ки вохидхои фразеологй дар колаби таркиб, ибора, чумлаи сода ва чумлаи мураккаб ифода ёфта, аз сабаби рехтагии таркиб мисли калимаю таркибхои мукаррарии забони точикй ба вазифаи яке аз аъзохои чумлаи сода меоянд.
Нахустин дастури таълимй, ки дар он ба вазифаи нахвии вохидхои фразеологй як боб чудо шудааст, ин "Дар бораи вохидхои фразеологй ва вазифаи синтаксисии онхо" аст, ки аз тарафи олимони забоншинос Т.Максудов, Ф.Зикриёев ва Х^.Чдлилов таълиф шудааст. Масъалаи бо вохидхои фразеологии феълй ифода ёфтани хабар дар бахши чудогонаи ин дастур хеле мухтасар -- хамагй дар камтар аз як сахифа шарх дода шудааст:
"Дар чумла бештар вохидхои фразеологии феълй ба вазифаи хабар меоянд, зеро ми;дори зиёди онхо хамчун феъл амалу харакатро ифода менамоянд" (4.42). Муаллифон баъд аз чунин ишораи кутох аз кабили зайл чанд намуна меоранд. Ба монанди ...аз сурохии сузан гузарондан; ...аз дунё чашм пушидан; ...дум^оро хода карда ; ...чашм партофтан; ...тагу ру кардан; ...кандаасту гирифтааст, кандагию гирифтаги ва гайрахо.(4.88). Дар хамаи ин чумлахои нишондодаи онхо хабари чумлахо, бешубха, бо вохидхои фразеологии феълй ифода ёфтаанд. Мутаассифона, бо чй гуна феъл, ифода ёфтаанд, шаклхои сига, замон, шахсу шумора ва сохту таркиби онхо маълумоте дода нашудааст. Азбаски вохидхои фразеологй хусусияти рехтагй доранд, бо хама гуна шаклхои морфологии феъл ифода намеёбанд, тарзу воситахои ало;аи нахвии вохидхои фразеологии феълй бо аъзохои чумла ба мисли тарзу воситахои грамматикии ибораю чумлахои озоди нахвй нест.
Яке аз сабабхои мавзуи тад;и;отии худ ;арор доданамон ин вазифахои нахвии вохидхои фразеологии феълй дар забони адабии хозираи точик нишон додани пахлухои тад;и;нашудаи ин вохиди забонист.
Мо хам лозим донистем, ки ;абл аз баёни хадафи асосии ма;ола мисли муаллифони дастури таълимии "Дар бораи вохидхои фразеологй ва вазифаи синтаксисии онхо" аз асари ёддоштии Н.Обидов "Дар байни устодон" чанд намуна оварда, вазифахои нахвии хелхои гуногуни вохидхои фразеологиро аз назар гузаронем.
1.Ба вазифаи хабари феълй ва номй омадани фразеологизмзои феьлй:
Пас аз мулохизаи дуру дароз дар мачлиси унс, ки сархуш буданд, дилашонро кафонданд. Бо дили пуралам гуфтанд, ки писарро хонадор кардан лозим асту вале дасткутоуанд.
Дар ин матн вохидхои фразеологии дилро кафондан, (касеро зик, асабй кардан) хонадор кардан дар шакли феълии дилашонро кафонданд (ба маънои муддаои худро баён кардан) ва хонадор кардан лозим аст (ба маънои издивоч кунондан) ба вазифаи хабархои феълй, вале сифати мураккаби дасткутщ, ки дар заминаи ибораи рехтаи дасти касе куутщ аст (ба маънои имконоти моддии ба сомон расондани амале надоштан) дар шакли дасткутоуанд ба вазифаи хабари номй омадааст.
2. Ба вазифаи золи тарзи амал омадани иборазои рехтаи номии дили пуралам, хотири цамъ, сари баланд:
Аз Самарканд бо хотири цамъу сари баланд баргаштам.
Дар мисолхои боло фразеологизмхои номй бо пешоянди "бо" шакли грамматикй гирифта: бо дили пуралам, бо хотири цамъ ва сари баланд дар чумла ба вазифаи холи тарз омада, бо алокаи вобастагй ба хабари чумла тобеъ шудаанд.
3. Ба вазифаи золи микдор омадани фразеологизмзо:
Мутаассифона, дар чомеаи имрузаи мо чунин мардхо ками андар кам дида мешаванд.
Дар ин чумла таркиби рехтаи ками андар кам ба вазифаи холи микдор омада, бо алокаи хамрохй ба хабари чумла тобеъ шудааст.
4. Ба вазифаи муайянкунандаи изофии сифати феълй омадани ибораи рехта:
Дар ин байн имконият пайдо кардам,... дар халкаи пирони гармову сармои рузгор дида нишаста, аз сухбаташон бахравар гардам.
Азбаски дар забони точикй иборахои сифати феълй як навъи муайянкунандахои изофиро ташкил медиханд, вохидхои фразеологии феълй низ дар шакли ибораи сифати феълй ба вазифаи муайянкунанда омада бо бандаки изофй ба муайяншаванда алокаманд шудааст.
Дар дастури таълимии "Дар бораи вохидхои фразеологй ва вазифаи синтаксисии онхо" дар бораи сохтори нахвии вохидхои фразеологй (таркиб, ибора, чумлаи сода, чумлаи мураккаб) низ маълумоте оварда нашудааст, хол он ки пеш аз вазифаи нахвии вохидхои фразеологиро муайян кардан бояд сохтори нахвии онхо нишон дода шавад. Ин пахлуи масъала дар асари пурмухтавои тадкикгари вохидхои фразеологии забони точикй Х^.Мачидов «Фразеологическая система современного таджикского литературного языка" (3.158.) муфассал шарх ёфтааст. Мо карор додем, ки ба тадкиккоти илмии у такя намуда вазифахои нахвии вохидхои фразеологии феълиро аз лихози сохтори нахвиашон дар фаслхои чудогонаи зерин тахлилу тах;и; намоем:
1.Вазифаи нахвии таркибхои фразеологии феълй:
Ин бисёр ачоиб будааст, рафик Кодиров,- гуфт Акбарамак, -- мошинаи ангишткани нав овардашударо кандаасту гирифтааст (8.41); Модаркалонаш ин кори уро дида, мегуфт, ки Шариф падарашро кандагию гирифтаги ( 6.38).
Дар чумлаи аввал вохиди фразеологии "кандаасту гирифтааст" таркиби фразеологии феълй буда, ба маънои монандкунй омадааст ва бо феълхои кандаасту гирифтааст ифода шудааст. Дар чумлаи дуюм таркиби фразеологии " кандагию гирифтагй " дар шакли сифати феълй омада, аз асосхои феъл бо илова кардани пасванди "-агй" сохта шудааст ва маънои монандкуниро ифода мекунад.
Хусусиятхои нихоят мухими таркибхои фразеологй дар устувории сохти онхо зохир мегардад. Устувории калимахои дохилй, аз хам чудопазирй ва якчошаклгирии онхо аз хосиятхои нихоят мухими ин хели вохидхои фразеологии забони точикй ба шумор мераванд ( 3. 38).
2. Вазифаи нахвии иборахои фразеологии феълй:
Дар ин миён Шубхабоев раиси собикро аз сурохии фан мегузаронад (8.248); Онхо аз дунё чашм пушиданд, модарам ва зани амакам хам вафот карданд (9.148).
Дар ин мисолхо вохидхои фразеологии феълии "аз сурохи сузаи гузаронидан", "аз дунё чашм пушидан" ба вазифаи хабари чумла омадаанд.
Дар чумлаи аввал ибораи рехтаи "аз сурохии сузан гузарондан" маънои санчиданро ифода мекунад. Чузъи асосии вохиди фразеологй феъл буда, на факат аз руйи шахсу шумора, сига, тарз ва намуд татар меёбанд, балки чузъхои дигарашон низ аломатхои гуногуни грамматикиро кабул карда, ин ё он шакли грамматикии ибораро ба вучуд меоранд.
Кисмати аз хама бузурги захираи вохидхои фразеологии забонамонро иборахои фразеологии феълй ташкил медиханд.
Чихати мухими иборахои фразеологй чун хамаи намудхои вохидхои фразеологй дар устувории таркиби лексикй ва ифодаи маънои яклухти онхо зохир мешаванд (3. 43).
3.Вазифаи нахвии чумлахои содаи фразеологй:
Ман саропо сухтам, даргирифтам ва дасту динам аз дунё канда шуд...(4.114)
Дар ин чумла вохиди фразеологии "дасту дилам аз дунё канда шуд" аз чихати сохт чумлаи содаи дутаркибаи тафсилй буда, холати рухии шахсро ифода мекунад ва ба як вохиди лугавй, феъли таркибии ноумед шуцан баробармаъно шудааст. Агар дар ин чумла ба чойи вохиди фразеологй феъли таркибии баробармаънояшро ба кор барем, чунин мешавад: Ман саропо сухтам, даргирифтам, ноумед шудам. Аён мегардад, ки дар чумла хабархои сухтам, даргирифтам чида шуда, ба амали замони гузаштаи наздик далолат мекунанд ва ба мубтадои "ман" алокаи тобеии мувофикатй пайдо кардаанд. Чихати кобили таваччух ин аст, ки ду хабари чидаи аввал (сухтам, даргирифтам) бо ёрии бандакхои феълии шахси якуми шумораи танхо "-ам" бо мубтадои "ман" алокаи мувофикат пайдо карда бошад, хабари чидаи бо вохиди фразеологии сеюм, ки дар колаби чумла рехта шудааст, бо ёрии бандакчонишини шахсй-сохибии шахси якуми танхо "-ам" (дасту дилам) ба мутадо аз чихати шахсу шумора мувофикати пурра пайдо намудааст. Ин тарзи ифода - алокаи мувофикатии аъзохои чумла, дар забони точикй дар тадкикотхои илмй кайд нагардидааст.
Хабареро ба ман расонд, ки лаззати накли мазкурро тамоман аз ман рабуду авкотамро талх намуд.( 6.57)
Чунон ки ба нолаву зории бевазанони шавхармурда ва фарзанди ба зиндонафтода хеч кас парвое надорад, аз ин кори шумо хам абруи хеч бадкирдор хам намехурад.(9.65).
Лекин аз тарафи дигар халки бечора ва мехнаткаш ба азоби дутарафа мемонад...( 9.53)
Аммо ту бо хамаи инхо даст ба гиребон шудан наметавонй,дастат кутощ мекунад (6.115)
--О, худатон гардани гафс, часади баходуронаи уро таъриф карда, оби дщонатон мерафт-ку!(6.122)
Дар ин чумлахо вохидхои фразеологии"дастат кутохй мекунад" ва "оби дахонатон мерафт" бо воситаи бандакчонишини шахси дуюми танхои "-ат" (дастат) ва шахси дуюми чамъи "-атон"(дахонатон) бо мубтадохои ту ва худатон тобеъ шуда, аз чихатит шахсу шумора мувофикат кардаанд.
Ба вазифаи хабари чумла омадани вохидхои фразеологй, ки аз лихози сохтори нахрй хелхои гуногуни чумлаи яктаркиба феълии муайяншахс, номуайяншахс, умумишахс, бешахсанд, хеле маъмул аст:
Лекин, агар дар фаъолияти худ пешпохурдабошад, бо чурме кафшашро бапешгузошта бошандва ё "шаттле" зада бошанд, аз ноилочй ба кори шуъбаи мо меомад (Н.О.).
Дар ин мисол фразеологизми пешпо хурдан ба вазифаи хабари чумлаи содаи яктаркибаи муайяншахс, вале кафши касеро пеш гузоштан ба вазифаи хабари чумлаи содаи яктаркибаи номуайяншахс омадааст. 5.Вазифаи нахвии чумлахои мураккаби фразеологй:
Вохидхои фразеологй,ки дар колаби чумлаи муораккаб ифода ёфта бошанд, дар забони точикй хам чандон маъмул нест. Чанд намуаро аз назар мегузаронем:
Имруз аз таънаи занхои махалла замин накафид, ки дароям.(4. 49)
Дар ин чумла хабар бо вохиди фразеологии феълй, ки дар колаби чумлаи мураккаби тобеъ вокеъ гардидааст.
ПАЙНАВИШТ:
1. Джалилов,Х.Структурно-семантические и синтаксические особенности и синтаксические функции фразеологических единиц в современном таджикском литературном языке: Автореф. дис... канд. филол.Наук/Х.Джалилов.- Душанбе, 1976. - 52 с.
2. Маджидов,Х.Фразеологическая система современного таджикского литературного языка/Х.Джалилов. - Душанбе: Деваштич, 2006. - 406 с.
3. Максудов, Т. Дар бораи вохидхои фразеологй ва вазифахои синтаксисии онхо/Т.Максудов, Ф.ЗикриёевД.Чдлилов. - Душанбе, 1976. - 88 с.
4. Маъсумй, Н. Очеркхо оид ба инкишофи забони адабии точик/Н.Маъсумй..-Сталинобод,1959.-295 с
5. Фозилов, М.Фарханги иборахои рехтаи забони адабии хозираи точик/М.Фозилов.-Душанбе,1963.-С. 3080.- ч.1.
6. Хусейнов, Х. Забон ва услуби "Одина"-и устод Айнй/ХХусейнов. - Душанбе:Ирфон, 1973. - 256 с.
7.Шанский,Н.М.Фразеология современного русского языка/Н.М.Шанский.-Москва,1963.-21с.
8.Мачидов, Х.Фразеологияи забони адабии точик/Х.Мачидов.-Душанбе.- 57 с.
REFERENCES:
1.Jalilov, Kh. Structural-Semantic and Syntactic Peculiarities and Syntactic Functions of Phraseological Units in Modern Literary Tajik Language: synopsis of candidate dissertation in philology/ Jalilov, Kh.. - Dushanbe, 1976. - 52 p.
2.Majidov,X.Phraseological System of Modern Tajik Literary Language/X.Majidov.-Dushanbe: Devashtich, 1976. - 406 p.
3.Maksudov,T.,Zikriyoev F.,Jalilov H. Some Considerations on Phraseological Units and their Syntactic Functions/T.Maksudov, F.Zikriyoev, H.Jalilov.-Dushanbe, 1976. - 88 p.
4.Ma'sumi, N. Essays on Tajik Literary Language Development/N.Ma'sumi.-Stalinabad 1959. - 295 p.
5.Fozilov, M. Phraseological Dictionary of Modern Literary Tajik Language. 1963. -V.1. - Р. 30 - 80.
6.Huseynov, Kh. Language and Style of Ustod (master) Aini's "Odina"/Kh.Huseynov.-Dushanbe: Cognition, 1973. - 256 p.
7.Shansky, N.M. Phraseology of Modern Russian Language/N.M.Shansky.-M., 1963. - 21 p. 8.Majidov, X. Phraseology of Modern Literary Tajik/X.Majidov.-Dushanbe - 57 p.
Ба вазифаи аъзохои цумла омадани фразеологизмзои феълй
Вожа^ои калидй: фразеология, воуидуои фразеологй, ибора, калимауо, феъл
Яке аз сабабуои тауцици вазифахои наувии воуидуои фразеологии феълй дар забони адабии уозираи тоцики уамацониба омухтани паулууои тадцицнашудаи ин воуиди забонист.
Цайд карда мешавад, ки хусусиятуои ниуоят мууими таркибуои фразеологй дар устувории хоси сохти ощо зоуир мегардад. Ба назари нигоранда, устувории калимауои дохили, аз уам цудонопазири ва якцошаклгирии ощо аз хосиятуои ниуоят мууими ин хели воуидуои фразеологии забони тоцики ба шумор мераванд.
Зикр мешавад, ки воуидуои фразеологй дар цолаби таркиб, ибора, цумлаи сода ва цумлаи мураккаб сохта туда, ба сабаби рехтагии таркиб мисли калимаю таркибуои муцаррарии забони тоцики ба вазифаи яке аз аъзоуои цумлаи сода меоянд.
Натицагири мешавад, ки иборауои фразеологии феъли чун уамаи хелуои воуидуои фразеологй таркиби лексикии устувор ва маънои яклухти мацози дорад.
Глаголные фразеологизмы в функции членов предложения
Ключевые слова: фразеология, фразеологические единицы, словосочетание, слова, глагол
Выбор исследования синтаксических функций глагольных фразеологических единиц в современном литературном таджикском языке продиктован необходимостью всесторонего их изучения как языковой единицы.
Отмечается, что важной особеностью фразеологических единиц, является их устойчивость. Подчеркивается, что имея форму словосочетаний, простых и сложных предложений, фразеологические единицы в виду устойчивости компонентов могут выполнять функции одного из членов предложения как свободное слово и словосочетание.
Подитоживается, что глагольно- фразеологические единицы, по мнению автора, также, как и другие фразеологические единицы, имеют устойчивый лексико-семантический состав.
Verbal Phraseological Units in Sentence Members Functions Key words: phraseology, phraseological units, word-combination, words, verb
The choice of the research beset with syntactic functions of verbal phraseological units in modern literary Tajik language has been preconditioned by a necessity of their comprehensive study as a linguistic unit, in particular.
An essential peculiarity of PhUs is their stability. Stability of internal structure, invariantiveness are peculiarities of phraseological units of the Tajik language.
Having form of word combinations both simple and complex sentences phraseological units due to stability of components can performed functions of one of sentence members as free words and phrases. Verbal-phraseological units just as other ones have a stable lexico-semantic composition as well.
Маълумот дар бораи муаллиф:
Нурматова Мацсуда Рузибоевна, унвонцуи кафедраи забони тоцикии Донишгоуи давлатии Хуцанд ба номи академик Бобоцон Гафуров (Цумуурии Тоцикистон шаури Хуцанд), E-mаil; maksuda. Nyrmatova. 71@ mail.m
Сведения об авторе:
Нурматова Максуда Рузибоевна, соискатель Худжандского государственного университета имени Б. Гафуров (Респулика Таджикистан, г.Худжанд),E-mаil;maksuda.Nyrmatova.71@ mail.m
Information about the author:
Nurmatova Maksuda Ruziboevna, claimant for candidate degree of Khujand State University named after acad. B.Gafurov. (Tajikistan Republic, Khujand), Е^аИ; maksuda. Nyrmatova. 71.& moilm
