CC BY
74
УДК 9Т С. Б.ЧУРAЕВA
ББК 63(G) 3
MAB^EH MOPA^OH РЕХТAИ ФЕЪЛЙ ДAР ЯКЕ A3 ТAЪРИХНОMAXОИ KAPHH XI
Вожахои калиди: таъpихнома, u6opau фpазеологй, калимаи Meyeapü, doupau истифода, сабки xypocoHü, муpoдuф, шева, лацца.
Таърихнависй ба забони форсй-точикй таърихи тулонй дошта, дар хар давраи инкишофаш баробари умумият бо даврони пешинy пасин аз нигохи мавз^ъ ва хусусиятхои забонй байни хар кадоми чунин осор боз тафовути муайян ба назар мерасад. Чун нишони далел метавон насри таърихии даврони Сомонданро бо ;арнхои баъдй му;оиса намуд. Агар дар замони хукмронии Оли Сомон чунин осор бо ин забон дар натичаи тарчумаи осори ба забони арабй эчодшуда ба вучуд омада бошад, пас аз садаи XI сар карда, он бевосита бо хамин забон таълиф гардид, сабку услуби он дар натичаи тай намудани рохи пурпечутоб тадричан такомул ëфт. Ба ин нукта З.Сафо ишора карда навишта буд, ки мо дар охири садаи X ва ибтидои асри XI зухури насри порсй ва дар OFOЗи рох сайр намудани онро мушохида менамоем, аммо аз нимаи дуюми ;арни XI бо давраи бyлyFи он ру^рУ мегардем ва дар ахди минбаъда онро дар холи пухтагй ва бyлyF дучор мешавем (11, 241). Дар чои дигар хамин муха;;и; ишора менамояд, ки «дар ин ахд хам (асри XI-4..C ) равиши насри сода ба камол расид ва хам насри масн^и музайян тадовул ëфт ва хам тарассул дар марохила ва дарачоте олй сайр кард ва бад-ин тартиб майдонхои васеи мухталифе барои озмоиши зав;у хунари нависандагон ба вучуд омад» (11, 241).
Яке аз осоре, ки инъикоскунандаи рохи такомули насри таърихй хисоб мешавад, «Зайн-ул-ахбор»-и Аб^саид Абдулхай ибни Заххок ибни Махмуди Гардезй аст. Асари мазкур дар худуди солхои 1050-1052 дар замони хукуматдории Аб^мансур Абдуррашид ибни Махмуд мавсум ба «Зайну-л-милла» таълиф гардида, бо чунин ном иштихор ëфтанаш низ ба ла;аби шохи фав;уззикр вобаста аст.
Мухаммадта;й Бахор аз хусуси мухтавову забони ин асар мулохизаронй карда, ;айд намудааст, ки он «китобаст бузург, ки дар таърихи олам аз Одаму анбиë ва мулуку хулафо ва умарои исломй.. .ба забони форсии бисëр пухтаву равон ва сабки ;адим тахрир шудааст.. .Ин китоб аз Байха;й бештар ба сабки ;адим наздик аст ва ба сабки Балъамй шабохате дорад ва нависанда саъй кардааст, ки онро ба FOяти содагиву равонй барнигорад...» (1, ч.2, 47).
Чунонки аз ин ишораи Бахор эхсос мегардад, асари мазкур, ки боз бо номи «Таърихи Гардезй» низ машхур будааст, навъе аз донишномахо ба шумор рафта, дар он бештар масъалахои таъриху мардумшиносй баррасй гардидааст ва аз хамин чихат он мавриди тавачч7хи донишмандон ;арор гирифтааст. Хднуз дар OFOЗи асри гузашта порчахои чудогонаи ин асар аз тарафи донишманди хиндй Мухаммад Нозим ба табъ расонида шудааст (соли 1926), чопи илмию инти;одии он бо му;обалаю му;оиса аз чониби олими афFOн Абдулхаййи Хдбибй сурат гирифтааст (соли 1968), аммо комилтарин ва сахехтарин чопи ин асар ба Рахим Ризозода мансуб аст (2, 5). Дар Точикистон он бори нахуст аз тарафи донишманди точик Кодири Рустам ба хуруфи кириллй баргардон шудааст. Агарчи ба манобеи ин асар ошкоро ишора нашудааст, аз ;айдхои муаллиф, мисли «чунин гуяд Аб^амр Абдуллох ибн ал-Му;аффаъ андар китоби «Pyбъy-д-дyнë» ва f. пай бурдан мумкин аст, ки Гардезй дар таълифи асараш аз «Моли-л-хинд»-у «Осор-ул-бо;ия»-и Берунй, «Аъло;у-л-нафиса»-и Ибни Pyста, асари гумшудаи Аб^алии Салломй «Ахбори вуллоти Хуросон», инчунин аз осори Ибни Хурдодбех, Ибни Му;аффаъ, Аб^абдуллохи Чдйхонй бахрабардорй кардааст (10, 294).
Муаллифи «Зайн-ул-ахбор» дар баёни матлабаш аз дороихои лугавй ва сарфию нахвии забони модарияш мавридшиносона ва бо камоли майорат истифода карда, ба хонанда холати забони он рузгорро ба таври равшан нилвагар сохтааст. Ин асар баробари аз нигохи забон бо осори дигари ин давра умумият доштанаш инчунин тафовутхои назаррасе низ дорад. Яке аз чунин фар;хо дар истифодаи вохидхои фразеологй мушохида мешавад.
Маълум аст, ки вохидхои фразеологй аз нумлаи унсурхои мухимми забон ба шумор рафта, дар тули ;арнхо рехтаву устувор гардида, дар шакли ;олабхои тайёр мавриди иистифода ;арор мегиранд.
Дар забоншиносии тоник агарчи оид ба вижагихои вохидхои фразеологии забони хозираи тоникй як ;атор пажухишхо ба табъ расидаанд, вале чунин хукмро наметавон дар хусуси аз назари таърихй сурат гирифтани ин гуна корхои илмй изхор кард. Ба истиснои ;айдхои алохида дар ма;олаву корхои илмии муха;;и;он, ки дар ;атори масъалахои дигари вижагии забони ин ё он шоиру нависандаи гузашта баён намудаанд, тад;и;оти алохидае то хол таълиф нашудааст. Махз хамин самти кор моро водор сохт, ки дар мисоли маводи «Зайн-ул-ахбор» хусусиятхои ташаккул ва мавридхои истифодаи чунин вохидхои забонро дар огози нимаи дуюми садаи XI нишон дихем.
Аз маводи гирдомада маълум мешавад, ки Гардезй аз ин гуна унсурхои забон на танхо бисёр истифода намудааст, балки дар мисоли шаклхои корбурдашон имконоти васеи забони ниёгонамонро ба хубй инъикос карда тавонистааст. Аз тамоми асар мо беш аз сад вохиди фразеологиро дарёфт кардем, ки ;исми ками онхоро унсурхои рехтаи мансуб ба хиссахои номй ва хиссаи зиёдашонро ифодахои устувори мутаалли; ба феъл ташкил медиханд. Табиист, ки дар доираи як ма;ола хамаи чунин иборахоро ба риштаи тахлил кашидан аз имкон берун аст. Аз ин ру, дар ин ма;ола кушиш гардид, ки чанд нуктаи ба вохидхои рехтаи феълии асари номбурда ало;аманд баён карда шавад.
Бояд ;айд кард, ки дар ташаккули вохидхои рехтаи феълй на;ши калимахои мехварй ягона нест. Тахлил нишон медихад, ки дар пайдоиши чунин унсурхои «Зайн-ул-ахбор» вожаи «дил» на;ши аввалдарана дорад. Тавассути ин калима дар асари мазкур, аз руи хисоби мо, хаждах ибораи рехта дучор омад, ки ба ;атори онхо дили касе аз чизе фор№ гаштан (Ва чун дил аз хадиси Му;аннаъ ва фитнаи у фориг гашт, Махдй ба замини Мавсил...ду байт шеър шунид...-2, 106), дили касе бигаштан (Ва Фазл ибн ар-Рабеъ мар Алй ибни Исо ибни Мохонро бо хештан ёр кард ва хар ду тан хамегуфтанд, то дили Амин бигашт -2, 110), чизе дар дили касе мондан (Ва Исмоил пеш аз Наср бимурд ва он хашм дар дили Хдмид монда буд -2, 186), андар дили касе омадан (Пашемонигуна андар дили у омад -2, 218), аз дили касе чизеро берун кардан (Ва Абдуллох хазми хеш бигирифт ва хештанро аз Муътасим нигох хамедошт ва он вахшат аз дили у берун овард -с.б169), дили касеро гарм кардан (Пас дили эшон гарм кард ва эшонро умедхои неку намуд ва мисол дод, то аз об гузора оянд - 2 ,223), андар дил будан (Ва амир Махмудро...газабе азим андар дил буд - 2, 225) ва даххои дигар дохил мешаванд.
Ма;оми дуюмро дар байни калимахои мехварй вожаи «даст» ишгол мекунад, яъне дар «Зайн-ул-ахбор» бо ёрии ин вожа шонздах ибораи рехта ташаккул ёфтааст, ки ба ;атори онхо метавон ифодахоеро чун ба даст омадан (Ва ба хосса инчунин иттифо;е, ки мар ин худованди олам(ро).. .уфтод, ки бе хеч такаллуфе подшохй ба дасти у омад. 2, .207), даст ба коре бурдан (Чун бар тахти салтанат биншаст, даст ба бадй бурд ва марде бадху буд ва муънаброй -2, 73), даст хушк шудан (Ва малики Миср ба Сора тамаъ кард, то ;удрати Худой, таоло, бидид, ки чун хостй, ки даст ба вай ёзад, даст хушк хамешуд -2, 25), даст ба чизе бурдан (Ва амир Мухаммад андар Fазнин фуру нишаст ва даст ба тарабу нишот бурд ва ба шароб хурдан машгул гашт.- 2, 229), даст ба чизе дароз кардан (...саройхои ахли салох горат хамекарданд ва хун хамерехтанд ва молхои мардумон хамебурданд ва даст бар харами мардумон дароз хамекарданд -с.126), даст аз нони хеш бардоштан (Ва дигар руз, ки Рустам даст аз нони хеш бардошта буд, биёмад ва харб карданд -с.68), даст аз коре кашидан (Бифармуд, то лашкариён даст аз горату торон бикашиданд -2, 233) ва монанди инхо дохил мешаванд.
Аз ишораи вохидхои фразеологии бо ду калимаи мехварии зикргардида маълум мешавад, ки ин гунаи ифодахо низ мисли калимахои му;аррарии забон таърихи хеле тулонй дошта, баъзеяшон умри зиёда аз хазорсола доранд ва дар давоми чунин даврони дурудароз хам аз нихати шакл, хам аз лихози маъно ба дигаргунй дучор нашудаанд. Онхо хамчун инъикоскунандаи пойдории забони тоникй нилвагар шуда, намунаи гановати ин забон ба шумор мераванд. Теъдоди чунин ифодахо дар таърихномаи мазкур бо хамин махдуд нашуда, ба силсилаи онхо боз метавон иборахои бо ёрии вожахои мехварии «забон», «сар» ташаккулёфтаро низ дохил кард. Танхо фар;и ин гурухи иборахо аз ифодахои боло ин аст, ки тавассути ду калимаи мехварии фав; вохидхои фразеологии кам сохта шудаанд. Масалан, бо вожаи мехварии «забон» чор ибораи феълй ба назар расид, ки забон бар касе дароз гаштан (Ва Абунаъфари Утбй молхо асорат хамекард ва андар иморати хазинахо истигсои балег хаме ба ной овард, то забонхо бар вай дароз гашт ва вазорат аз Абунаъфар бозситаданд...- 2, 193), бар забон гирифтан (Чун ин истихфофи амир Абулхасанро Абулхусайн бишунид, кина гирифт ва масолиби амир Абулхасан бар забон гирифт.. .-2, 198), забони касе гирон шудан (Ва аз ин пул то дари Таббатхо;он кухе аст, ки чун наздики у шавй, аз хавои у дами мардум бигардад, чунонки дам натавонад задан ва забонаш гирон шавад ва бисёр мардум андар он бимирад - 2, 295), андар забон гирифтан (Ин хама хатост, ки хаме ту кунй ва оммаи мардумон туро андар забон гирифтаанд ва бад-ин ки ту мекунй, туро накухиш хамекунанд...-с.229) аз нумлаи онхо ба шумор мераванд.
Бо калимаи мехварии «сар» низ дар асари мавриди тахлил чор ибораи рехта дучор омад, ки сар печидан (.ва хуросониён хам аз у сар печиданд ва ба Тус ба якдигар расиданд ва харб карданд - 2, 143), сари касеро бардоштан (Пас амир Масъуд бифармуд худе бар сари у ниходанд ва уро бар дор карданд ва сангрез кардандаш ва пас сари уро бардоштанд ва ба Багдод наздики Кодир фиристоданд -2, 231), сар аз итоат бикашидан (.чун ба ^индустон расид, сар аз итоат бикашид ва исён падид овард - 2, 231), ба сари кори хеш шудан (.мардумон андар ин руз аз хисори Афросиёб бирастанд ва хар кас ба сари кори хеш шуданд - 2 , 276) намунаи чунин ифодахо хастанд.
Чунин иборахои рехтаи «Зайн-ул-ахбор» аз нигохи даранаи истеъмолашон низ ягона нестанд: баъзеяшон серистеъмол, хиссаи дигар муътадилистеъмол ва гурухи сеюмашон камистеъмоланд. Чун намуна ин но зикр кардани чанде аз иборахои гуногунистеъмол бамаврид аст:
1.Иборахои серистеъмол: Ва кори Кайковус бар низом хамерафт, то Иблис уро аз роц бибурд ва ;асди осмон карду санду; сохт (2, 64). Ва чун дил аз хадиси Му;аннаъ ва фитнаи у форт гашт, Махдй ба замини Мавсил.ду байт шеър шунид.(с.106). .ва хама инобат карданд ва савгандон хурданд (с.229).
2. Иборахои муътадилистеъмол: Хдрчанд бозгардониданд, нагардид, ба сухан омаду гуфт: «Ман низ хам бад-он Худой имон дорам, ки шумо.» (с.46) .ва зару навохири бисёр бар он дарафш ба кор бурд (с.60). Ва хамаи мардумони эшон камар банданд ва корду ханчар бар вай биёвезанд ва чизе, ки эшонро ба кор ояд, аз он но овехта доранд (с.298).
3.Иборахои камистеъмол: Ва эшон намоате бисёр буданд, ки аз марг бигурехтанд, Худой, таоло, хамаро нон бистад.(с.36). Пас Илёс сер гашт аз эшон ва ал-Ясаро халифат карду бирафт (с.37). Ва ба рузгори Мутта;й ба Багдод вабо уфтод ва мардумони бисёр бимурданд ва кор он но расид, ки аз кафан кардани мурдагон ониз шуданд (с.123). Ва амир Абулхасан бас маккору мухтол буд, хилат ба кор овард (с.196). Ва Абунаъфари Утбй молхо асорат хамекард ва андар иморати хазинахо истигсои балег хаме ба ной овард, то забонхо бар вай дароз гашт ва вазорат аз Абунаъфар бозситаданд.(с.193) Амир Абулхасан тира шуд ва хашм гирифт ва гуфт: «Волии Хуросон манам ва сипахсолор Абуалй аст, писари ман, валлох, ки ман ситора ба руз бад-эшон намоям.» ( 2, 98)
Як хусусияти таърихномаи мазкур мисли чанде аз осори таърихии сабки хуросонй хамин аст, ки муаллиф танхо бо зикри асноду далоил махдуд нашуда, дар мавридхои алохида мулохизаронихои манти;иро бо бадеиёт омезиш додааст ва андешаашро тарзе баён намудааст, ки хонанда аз мутолиаи таърихнома лаззати ба худ хос мегирад. Ин нуктаро дар
назар дошта, забоншинос СДалимов навишта буд, ки дар байни забону услуби осори бадей ва таърихй хадди катъие гузоштан дуруст нест, зеро байни онхо нишонахои намоёни тафовуткунандаи забон дида намешавад (12, 79). Ин гуна осори таърихй низ бар пояи асархои гузашта бо истифодаи ганчинаи бузурги забони адабй ва забони зиндаи ниёгон ба вучуд омадаанд. Агарчи осори таърихй дарбаргирандаи забону услуби насри бадей аст, баробари ин хар кадоме аз чунин осор бо хусусиятхои алохидаи лугавй, грамматикй ва услубияшон аз якдигар боз фарк низ доранд.
Табиист, ки дар чунин мавридхо сохиби асар ба истифодаи калимахои хаммаънои фаровон ру оварда, суханашро дилнишин мекунад. Ин чо доир ба корбурди хамаи чунин иборахои фразеологй мулохизаронй кардан аз имкон берун аст. Бинобар ин, мо танхо аз хусуси истифодаи вожахои муродифии мафхуми маргро ифодакунанда махдуд мешавем. Бояд гуфт, ки дар таърихи забони точикй гуногунрангии тарзи ифодаи мафхуми марг сабабхои худро дорад. Мухаккики эронй МДосимй дар пайи чустучуи ин холат гардида навиштааст, ки «мавзуи марг дар ислом аз масоили бисёр бунёдист ва ояи «куллу нафсин зоикату-л-мавти» («хамаи чонхо маргро хохад чашид») гуёи ин ахамият аст ва ба гуфтаи хазрати Амир (а.) «афзалу тухфати-л-мумини ал-мавту» («бехтарин тухфа барои муъминон марг аст»). Башар аз рузгорони гузашта хамвора дар орзуи он будааст, то дар баробари хаводиси зиндагй ва табиат осебнопазир бошад ва ба зиндагонии човид даст ёбад...» (5, 90) Хамин мухаккик дар чои дигар таъкид менамояд, ки «дар фархангу забони баёни пурганои форсй вожахо ва чумалоту иборот ва таъбироти бисёре дар бораи мурдан, мирондан, куштан, кушта шудан ба вучуд омадааст. Теъдоди зиёде аз ин вожахову таркибот ва тасвироту таъбирот, ки дар хавзаи баён карор мегирад, намудори пайвандест миёни эътикоди мазхабй ва забону баён ва, дарвокеъ, хамон эътикодест, ки дар колиби алфоз шукуфо мегардад.» (5, 91)
Чунин анъанаи ифодаи гуногунрангии мафхуми марг дар адабиёти имруза низ давом дорад. Масалан, Лоик Шералй барои ифодаи мафхуми «мурдан» ба чуз калимахо беш аз сад вохиди фразеологиро мавриди истифода карор додааст (6, 9).
Барои зикри мафхуми мазкур Гардезй, пеш аз хама, калимахои алохидаеро мисли мурдан (Ва Хдвво аз паси Одам ба соле бимурд ва Шис Хдвворо бо Одам дафн кард-2, 20), вафот ёфтан (.ва хама мулукро кахр кард ва чун ба Бобил расид, вафот ёфт-с.70), фармон ёфтан (Ва андар ин сол амир Наср ибни Носируддин, рахмату-л-лох, фармон ёфта буд.-2, 219), х,алок шудан (Пас Шаддод даррафт, ки бихиштро бинад, то дида ба дарвозаи он расид, Эзад, таоло, боди азоб бар эшон гумошт, то эшонро бигрифт ва бар замин зад, то чумла халок шуданд- 2, 23) ва монанди инхоро мавриди истифода карор додааст.
Мукоиса нишон медихад, ки муаллифи «Зайн-ул-ахбор» аз байни калимахои муродифии фавкуззикр аз хама беш вожахои мурдан ва фармон ёфтанро истифода кардааст (ниг. 2, 20, 21, 23, 68, 70, 74, 78, 89, 93, 106, 110, 123,162, 191, 199, 219) .
Ачиб аст, ки дар холатхои алохида муаллиф паси хамдигар хар ду калимахои муродифии ифодакунандаи чунин мафхумро ба кор бурдааст. Масалан, дар чумлаи аввали зерин Абусаиди Гардезй мафхуми мавриди назарро бо феълхои гуногунсохт, аммо хаммаънои мурдан ва х,алок шудан (.аз ин кавм то як сол хеч кас намонад, ило хама бимиранд ва халок шаванд -2 , 255), фармон ёфтан ва бимурдан (Ин сесаду хаждах тан хама ускуфон буданд ва зохидон ва тарсоён ва хама андар як руз фармон ёфтанд ва бимурданд - 2, 269) ифода кардааст.
Ба назари мо, чунин тарзи баёнро Абусаиди Гардезй бо максади таъкиди матлаб пеша кардааст.
Бояд гуфт, ки дар таърихномаи мазкур теъдоди иборахои фразеологии ифодакунандаи мафхуми номбурда дар мукоиса бо калимахо зиёд аст. Аз руи хисоби мо, Гардезй мафхуми мазкурро бо 14 таркибу ибораи рехта ифода намудааст. Ба силсилаи чунин ифодахо сипарй шудани касе (.ва то вай бозомад, Ходй сипарй шуда буд- 2, 107), аз дунё бирафтан (Чун Исхок аз дунё бирафт, Яъкуб суйи холаш гурехт ва муддатхо он чо бимонд -2, 28), хок шудан (Ва баъд аз рузгоре дароз, ки хок шуда буданд, Хизкил он чо бигузашт, ачаб омадаш -2, 37),
нон аз касе нудо шудан (Чун умраш ба панноху панн сол расид ва масниди Байтулму;аддас хамефармуд кардан, ;адре монда буд, бар асо фаро часфид андар маснид ва нон аз вай нудо шуд -2, 41), нон додан (Ва чун ба сахро берун омад, асп як-ду хостан бихост ва уро аз пушти хеш бияндохт ва лагаде бар сар бизад ва андар соат нон бидод-с.76), умр ба охир расидан (Шаъё дуо кард вап Ха;, таоло, дар умри Хиз;иё бияфзуд, ки умраш ба охир расида буд-с.41), нон аз касе нудо кардан (Чун бихуфт, Худой, таоло, нон аз вай нудо кард ва муддати сад сол хамчунон мурда бимонд, то банй Исройил бозомаданд-с.42), фармони Х,ац ёфтан (Ва Хушанг дар подшохй фармони Ха; ёфт ва баъд аз вай мулк ба Тахмурас расид.-2, 58) ва чанди дигар мансуб хастанд.
Ба назар чунин мерасад, ки муаллифи «Зайн-ул-ахбор» аз байни ин гуна иборахои рехтаи феълй бештар ифодаи нон доданро истифода намудааст (ниг. 2, 76, 200, 228, 320-321, 326).
Дар «Зайн-ул-ахбор» холатхои дар шакли эллипсис низ ба кор рафтани ин гуна иборахо дида мешавад. Чунончи, Гардезй дар чанд маврид ифодахои андар гузаштан ва даргузаштанро ба кор бурдааст. Бояд гуфт, ки шакли аввала назар ба баъдй ;адимтар аст, зеро сарчашмаи хар ду пешванди ин феъл: андар- ва дар- antara-и бостон аст. Таъкид кардан бамаврид аст, ки хар ду феъл яке аз нузъхои вохиди фразеологии аз дунё андар гузаштан/ даргузаштан аст: Ва чун аз он но бозгашт, Хорис ибни Сурайни Хориниро, ки ба Хуросон берун омада буд, бигирифт.ва андар санаи сита ашара вас моъа (116 х.) андар гузашт (2, 150). Ва амири разй Абул;осим Нух бемор шуд ва даргузашт рузи одина.(2, 204)
Дар таърихномаи Гардезй, тавре ки ишора шуд, ин гуна иборахои хаммаъно зиёданд. Ба сифати як намунаи дигар ин но метавон чанде аз ифодахои рехтаи дар баёни мафхуми куштан, махв кардан истифодашавандаро мисли нони касеро бардоштан (Ва ба фармони Худой, таоло ва илтимоси Идрис нонаш бардошт ва боз зинда шуд ва бихишту дузах бар вай арза кард-с.20), нон бистадан (Ва эшон намоате бисёр буданд, ки аз марг бигурехтанд, Худой, таоло, хамаро нон бистад.-2, 36), сари касеро бардоштан (Пас амир Масъуд бифармуд худе бар сари у ниходанд ва уро бар дор карданд ва сангрез кардандаш ва пас сари уро бардоштанд ва ба Багдод наздики Кодир фиристоданд-с.231), нони касеро бистондан (Ё Раб, агар андар соби; назои ту ва та;дири осмонй чунон рафтааст, ки ин подшохй аз ман бишавад, ту маро нон бистон-с.181) зикр намуд.
Чй хеле ки дида мешавад, чунин иборахо аз нихати дар забони адабии имруза маъмул будан ё набуданашон ба хамдигар шабохат надоранд: як ;исми онхо дар адабиёти классикй серистеъмол буда, холо ;ариб ки ба кор намераванд, хиссаи дигарашон бо вунуди дар забони адабй дучор наомаданашон дар шеваю лахнахои тоникй бо;й мондаанд. Он иборахое, ки танхо дар адабиёти классикй истифода мешуданд, дар таркиби худ баъзе калимаву иборахое доранд, ки имруз дар забони тоникй кам истифода мешаванд ё умуман ба назар намерасанд. Масалан, баъзеи ин гуна ифодахо дар таркиби худ нонишини нафсй-таъкидии хешро доранд. Ба силсилаи чунин вохидхои фразеологй даст аз нони хеш бардоштан (Ва дигар руз, ки Рустам даст аз нони хеш бардошта буд, биёмад ва харб карданд-с.68), ба сари кори хеш шудан (.мардумон андар ин руз аз хисори Афросиёб бирастанд ва хар кас ба сари кори хеш шуданд -2, 276), аз нони хеш навмед шудан (Ва чун Му;аннаъ аз нони хеш навмед шуд, хамаи занони хешро гирд кард ва захре бисохт ва эшон хамаро бихишт пазируфт, то хама аз он захр бихурданд, хама андар соат бимурданд - 2, 162) дохил мешаванд.
Инчунин дар таркиби ин гуна иборахо иддае аз феьлхо ба маъное истифода гардидаанд, ки холо он маънояшон архаистй шудаанд. Чунончи, дар таркиби ибораи аз даст бишудан (.Дорнуш.андешаи он накашид, то хамаи вилояташ аз даст бишуд ва душманон бар вай берун омаданд ва ;ахрхо карданд.-2, 310) калимаи шудан ба маънои «рафтан» мавриди истифода ;арор гирифтааст. Холо дар забони адабй нои ин гуна калимахоро вохидхои лугавии дигар гирифтаанд. Масалан, ибораи аз даст шуданро имруз тоникзабонон дар шакли аз даст рафтан ба кор мебаранд.
Тавре ки аз нумлаи боло ва ду мисоли поён мушохида мешавад, дар таркиби нузъи феълии чунин иборахо пешванди би-ба кор рафтааст. Ин холатро дар иборахои аз коре даст
бидоштан (Банй Исройил азим битарсиданд ва аз он кори азим зишт даст бидоштанд - 2, 36), остонаи дар бигардондан (ба маънои «иваз кардан»: .ва Иброхим хар сол ба зиёрати Исмоил омадй ва он буд, ки гуфт: «Остонаи дар бигардон» занашро ва Исмоил он занро бигузошт ва дигаронро ба занй кард.-2, 25) ва даххои дигар дучор омадан мумкин аст.
Чй хеле ки ишора гардид, як хиссаи иборахои фразеологии «Зайн-ул-ахбор» агарчи холо дар забони адабй дида намешаванд ё кам ба назар мерасанд, дар аксари лахчахои точикй ба таври васеъ истифода мегарданд. Баъзеи чунин иборахоро мардуми точик айнан дар хамон шакли куханашон ба кор мебаранд. Ба катори ин гуна иборахо закраи касе кафидан ба маънои «сахт тарсидан» (.ва хар кас, ки аз Туркистон ва Мовароуннахр андар он лашкаргох хозир буданд, захрашон бихохад кафид -2, 221), касе ё чизеро нест кардан ба маънои «бархам додан» (.ва давлати Банй Умайяро аз бех барканд ва нест кард ва Абулаббос ас-Саффохро ба хилофат биншонд-2, 254), дасти касе хушк шудан (Ва малики Миср ба Сора тамаъ кард, то кудрати Худой, таоло, бидид, ки чун хостй, ки даст ба вай ёзад, даст хушк хамешуд-2, 25), дили касеро гарм кардан (Пас дили эшон гарм кард ва эшонро умедхои неку намуд ва мисол дод, то аз об гузора оянд -2, 223) метавонанд мансуб бошанд.
Дар кисми дигари чунин иборахо пешоянди таркиби онхо ба варианти дигари он ё хамин гуна калимаи дигар иваз гардида, дар вазифаи пасоянд омадааст. Масалан, Гардезй дар ин чумлахо ибораи андар дили касе омаданро ба маънои «эхсос намудан» истифода кардааст: Пашемонигуна андар дили у омад (2, 218)..ва чизхое ниходаанд, ки овози фачиъ ва хоил аз вай биёбанд, чун бонги фил ва бонги шер низ, чунонки хар кас бишнавад, мадхуш гардад ва фазаъу раъаб андар дили у ояд аз он бонг (2, 315).
Холо ибораи мазкурро мардуми точик дар шакли дил-ба омдан ба маънои «тахмин кардан» истифода менамоянд (4, 108).
Иборахои ба орзу бирасидан (...дарвакт ба орзу бирасид бе хеч мониъе ва мухлате...-2, 207) холо дар лахчахо дар шакли орзу-ва растан, ибораи андар дил будан (Ва амир Махмудро.газабе азим андар дил буд -2, 225) ба гунаи дил-анда будан, ифодаи бо касе баробар шудан (Ва малики Рум бо Афшин баробар шуд ва баровехтанд ва харб карданд 2, .115) дар варианти ягон кас ки баровар шудан, ибораи бо касе наздикй кардан (Ва.Муътасим.канизаке фиристод уро сахт неку ва мар он канизакро дасторча бидоду гуфт: «Чун Абдуллох бо ту наздикй кунад, ин дасторча бад-у дех, ки хештанро пок кунад»-2, 169) дар шакли ягон кас ки назикй кадан/каран, ибораи бо якдигар як шудан (Бектузун ва Фоик яке шуданд ва Абулхорисро халъ карданд ва мил кашиданд уро ба Сарахс.-с.205) дар шакли якгапа шудан ба маънои «бо маслихати ягона кореро анчом додан» (4, 385) мавриди истифода карор доранд.
Дар иддае аз чунин иборахо на танхо пешояндхои таркибашон, балки феълхои онхо низ иваз гардидаанд. Чунончи, дар «Зайн-ул-ахбор» ибораи рехтаи ба даст кардан ба маънои «дастгир намудан» ба кор рафтааст: У бирафт ва хилат кард, то зану духтарон ва бунаи Алитегинро ба даст кард ва пеши амир Махмуд овард (2, 223).
Холо ибораи мазкур дар лахчаи Ховалинги Кулоб дар шакли да дъст хурдан ё дъст-да хурдан дучор меояд: Даст-да хърдан, да дъст хърдан: дъст-да хърдай, шапидай-ъш (7, 220).
Хамин тавр, «Зайн-ул-ахбор»-и Абусаиди Гардезй яке аз маъхазхои мухимми иборахои рехтаи феълй буда, хиссаи калони онхо хукуки комил доранд, ки ба забони адабии хозира рох ёбанд. Дар ташаккули ин гуна ифодахо накши вожахои соматикй калон буда, онхо калимахои мехварии кисми зиёди чунин иборахоро ташкил додаанд.
Мушохидахо нишон медиханд, ки чунин вохидхои забон дар рузгори муаллифи асар аз чихати доираи истифода ягона набуда, кисме серистеъмол, хиссаи дигар камистеъмол хастанд.
Муаллиф дар чараёни изхори матлаб аз иборахои муродифии феълй зиёд истифода бурдааст.
Холо агар як гурухи чунин иборахо дар забони адабй боки монда бошанд, пас дастаи дигарашон дар шеваю лахчахои точикй хамчун унсури фаъоли забон мавриди истифода карор доранд.
ПАЙНАВИШТ:
1. Бахор, М. Сабкшиносй ё таърихи татаввури насри форсй/ М. Бахор. -Техрон: Заввор, 1381.- 436 с.-2 ч.
2. Гардезй, Абусаъид Абдулхай. Зайн-ул-ахбор. Ба хатти кириллй баргардони ^одири Рустам/ А.А. Гардезй -Душанбе: Бухоро, 2014.- 415 с.
3. Давлатова, М. Глагольная лексика и глагольное словообразование в «Зайн-ал-ахбор» Гардизи. Автореф. дисс. канд. филол. наук. / М. Давлатова.- Душанбе, 1969.- 25 с.
4. Зохидов А. Фарханги вохидхои фразеологии лахчаи Хучанд/ А.Зохидов, Б.Осимова -Хучанд: Нури маърифат, 2013.- 391 с.
5. Косимй, М. Тасвири марг дар адаби форсй/ М. ^осимй //Номаи Пажухишгох.- 2007.- № 15-16. -С.89-146.
6. Махкамова, Б. Сад тарзи ифодаи як мафхум дар ашъори Лои; / Б. Махкамова.- Хучанд, 2002.- 28 с.
7. Махмудов, М. Фарханги гуишхои чанубии забони точикй / М. Махмудов.- Душанбе, 2012.- 946 с.
8. Мачидов, X. Фразеологияи забони хозираи точик / X. Мачидов.- Душанбе, 1982.- 103 с.
9. Насриддинов, А. Тасвири тулуи офтоб дар «Шохнома» / А. Насриддинов // Куллиёт.-Хучанд: Ношир, 2013. -С.173-193.-6 ч.
10.0лимчонов, М. «Таърихи Гардезй» ё «Зайну-л-ахбор» / М. Олимчонов //Донишномаи Сомониён. Ч,илди 2..-Хучанд: Ношир, 2009. -С.294-295.
11.Сафо, З. Таърихи адабиёти Эрон. Тахия ва тавзехоти С. Имронов ва Б.Ма;судов/З. Сафо.-Душанбе: Деваштич, 2003.- 317 с.
12.Хдлимов, С. Таърихи забони адабии точик (асрхои XI-XII) / С. Халимов.- Душанбе, 2002.95 с.
REFERENCES:
1. Bakhor, M. Style and History of the Persian Prose/M .Bahor. -Tehran: Zavvor, 1381. -436p.- 2 v.
2. Gardezi, Abusaid Abulhai. Zayn al-Akhbar. Translation to the Cyrillic script by Qodiri Rustam /
A.Gardezi.- Dushanbe: Bukhoro.-415 p.
3. Davlatova, M. The verb vocabulary and verbal word-formation in "Zain-al-Akhbar". Synopsis of the dissertation for Candidate's degree in phylology / M. Davlatova.- Dushanbe, 1969.- 25 p
4. Zohidov A.The Phraseology Dictionary of the Khujand Dialects/A.Zohidov,B.Osimova.-Khujand: Nuri marifat, 2013.- 391 p.
5. Qosimi, M.The image of death in Persian literature/M.Qosimi// Nomai Pajuhishgoh.-2007.- № 15-16.-P.89-146.
6. Mahkamova, B. A hundred an expression of notions in poetry Loik / B.Mahkamova.- Khujand, 2002.-28 p.
7. Mahmudov , M.The Dictionary of Southern dialects of Tajik language/ M.Mahmudov.- Dushanbe, 2012.- 946 p.
8. Majidov, H.The phraseology of modern tajik language/ H.Majidov.- Dushanbe, 1982.-103p.
9. Nasriddinov, A. Image of rising of the sun in the "Shahnameh"/A.Nasriddinov// Collection of Works,- Khujand: Noshir, 2013.- P.173-193.-6v.
10. Olimjonov, M. "The History of Gardezi" or "Zayn-ul-akhbor"/M. Olimjonov// Encyclopedia of Samanids.- Khujand: Noshir, 2009.- P.294-295.
11. Safo, Z. History of Literature in Iran. Introduction and Commentaries S.Imronov and
B.Maqsudov/Z.Safo.-Dushanbe:Devashtich, 2003.-317p.
12.Halimov S.The History of the Tajik Literary Language(XI-XII Centuries). - Dushanbe, 2002. -95p.
Роль и место глагольных фразеологических оборотов в одной из летописей XI века
Ключевые слова: летопись, фразеологический оборот, стержневое слово, круг использования, хорасанский стиль, синоним, диалект, наречие
В статье объектом исследования и анализа являются особенности использования глагольных фразеологических единиц в одном из наилучших образцов таджикской прозы XI века -«Зайн-ул-ахбор» Абусаида Гардези. На основе изучения многочисленных фактологических материалов автор определяет, что в формировании фразеологических оборотов данного произведения значительной является роль стержневых слов «дил» (сердце), «даст» (рука) и т.д., благодаря которым в этой летописи увеличилось число подобных языковых элементов.
В результате анализа произведения выявляется, что в «Зайн-ул-ахбор» упоминаются не только факты, но логические суждения с художественными элементами.
Автор статьи приходит к выводу, что если значительная часть таких фразеологических оборотов сохранилась в современном таджикском литературном языке, то другая группа продолжает в своеобразной форме существовать в наречиях и диалектах таджикского языка.
The role and place of the verbal phraseological constructions in one of the chronicles of the XI century
Keywords: chronicles, phraseological construction , the sphere of the usage , Horasan style, synonym, dialect, adverb.
The article deals with peculiarities of the usage of verbal phraseological units in one of the best examples of Tajik prose of the XI century - "Zain-ul-Akhbor" of Abusaid Gardezi. On the basis of numerous factual material the author states that core of the words "dil" (heart), "dast " (hand) and so on play significant role in the formation of phraseological constructions. Due to the this fact number of these language elements has increased in the chronicles .
The analysis points out not only the facts, but also the author's logical judgment with art elements that are mentioned in "Zain-ul-Akhbor" .
The author comes to the conclusion that if a significant part of these phraseological constructions are preserved in the modern Tajik literary language, the other group will continue to exist in the form of dialects and adverbs in the Tajik language
Маълумот дар бораи муаллиф:
Чураева Сарвиноз Бобокуловна, номзади илмуои филологи, дотсенти кафедраи забон ва адабиёти форсии Донишгоуи давлатии Хуцанд ба номи академик Б.Гафуров (Чумуурии Тоцикистон, ш. Хуцанд), E-mail: [email protected] Сведения об авторе:
Джураева Сарвиноз Бобокуловна, кандидат филологических наук, дотсент кафедры персидского языка и литературы Худжандского государственного университета имени академика Б.Гафурова (Республика Таджикистан, г. Худжанд), E-mail:[email protected] Information about the author:
Juraeva Sarvinoz Boboqulovna, Candidate of Philological Science, Associate Professor of the Department of the Persian language and Literature under Kujand State University named after academician B. Gafurov (Republic of Tajikistan, Khujand), E-mail: [email protected]
