CC BY
355
М.Хоцаева
ИБОРАХ.ОИ НОМИИ ФРАЗЕОЛОГЙ ДАР «МАСНАВИИ МАЪНАВЙ» (бо чузьхои арабй)
Вожатой калидй: «Маснавии маънавй»-и Цалолиддини Румй, фразеологизм^ои забони тоцикй, иборсщои номии фразеологй бо цузъ^ои арабй
Фразеологизм ба кдсматхои мухталиф так,сим мешавад ва табиист, ки фарогирии кулли ин ак,сом барои тадкдкотчиён мушкилихои зиёд пешоруй меорад, ки ба ин нукта олими тодик Х,.Мадидов ишора намуда, гуфтааст: «Вохидхои фразеологии забони тодикй аз дихати сохту таркиб, маъно ва обуранг ба гу руххои зиёд дудо мешаванд. Онхо дар шакли ифодаи нихоят мухтасар тадрибаи хаётии бисёрсолаи одамон, табъу кайфият ва урфу одати онхоро инъикос кардаанд» (5,4). Аз дониби дигар фразеологизм он кдсмати фаъоли забоншиносист, ки мубодилаи он дар байни забонхои гуногун бисёр мушохида мешавад. Аксар вохидхои фразеологй дар натидаи тардумаи ин ё он асар аз забонхои дигар ба забони тодикй интик,ол ёфтаанд. Дар мавриди забони арабй бошад, ин нукта фаротар меравад, зеро аксар вожахои забони арабй ба тарзи накли сужа ва ин ё он киссаи динй хам дойгир шудаанд. Ин падида нишондихандаи он аст, ки баъзе калимоту таркибот ва иборот, хатто иборахои рехтаи забони арабй дар тору пуди забони тодикй дой гирифтаанд ва бидуни онхо имруз аксар дихатхои забони тодикиро нокису норасо гуфтан, муболига нест. Ба ин нукта баъзе мухаккикон хам ишора намуда, ба риштаи к,айд кашидаанд, ки калимахои арабй дар таркиби забони форсй-тодикй чунон устувор дой гирифтаанд, ки истифодаи онхо дар фразеологизмхо ягон фаркияти сифатй ва микдориро пешоруй намеорад (7,95). Табиист, ки тахкики хамадонибаи вохидхои фразеологй бисёр масъалахои
дигар риппахои улуми забоншиносиро мебардорад, ки ба ин гурух, метавон лексикология, этимология, синтаксис, калимасозй, услуб, маданияти сухан ва мухдмтар аз хама таърихи забонро шомил кард. Яъне, баробари омузиши вохидхои фразеологй метавон аз таърихи ташаккули забони форсй-точикй чанд нукотеро пай барем, ки барои тахкикоти хамачонибаи ин сохаи забоншиносии точик ахдмияти вофир доранд. Агар дар бораи фразеологизму дар мачмуъ сухан ронем, аз мавзуи бахси худ дур меравем ва аз ин лихоз иборахои рехтаи аз вожах,ои иктибосии арабй таркибёфта, ки чузъи мух,и ми фразеологизм махсуб мешаванд, мавриди таваччухи мо карор мегиранд. Ногуфта намонад, ки баъди нуфузи дини ислом ба бунёди фархднги форсй-точикй як катор осори тасаввуфй ба миён омаданд, ки чихатхои мухталифи забониион осорто ханузтахкикнашудаанд. Мах,з хдмин осор дар байни асархои классикони чахони адаби форсй бо шевоии гуфтор ва начобати забонии худ имтиёз доранд. Аз он чо, ки таъсири забони арабй хдмчун забони динй дар ин осор бармало намоёну махсус ва аз меъёри забони бегона зиёд буд, холатхое хдм пайдо мешаванд, ки раванди хдмчо шудани ду забон ва ба хасоиси забони точикй мутобик шудани вожах,ои бисёри арабй ба назар мерасад. Хусусияти корбасти иборахои озод дар «Маснавии маънавй», ки аз шумори ин осор берун нест, дар он зохдр мешавад, ки компонентной арабй дар таркиби онхо ба маротиб зиёд аст. Сабаби асосии аз хад зиёд истеъмоли вожахои арабй дар алохдцагй ва хдм дар сохтмони иборахои озоду фразеологй дар мавзуи «Маснавии маънавй» ва иртиботи кавии он бо оятхои куръонй ва аходиси набавист. Ин аст, ки Мавлонои Балхй зимни иншои асар мачбур мешавад, ки бештар ба калимахои иктибосй руй оварад ва гибки мавз^ъ ва накли сужа, ки дар заминахои киссахои Курьон сурат мегирад, иборахои нав ба нав созад.
Мо дар он акида нестем, ки мавчудияти унсури арабй дар таркиби чй иборахои озод ва чй иборахои фразеологй маънии тааллук доштани онхо ба иборахои арабй бошад. Хдмаи ин иборахо дар «Маснавии маънавй» хдм аз руи колабхои забони точикй ва, аз хама мухдм, бо назардошти воситахои алокамандшавии калимахо дар забони точикй (алокаи пайваст ва тобеъ) сохта шудаанд.
Мухдккики точик М. Муслимов зикр намуда, ки «дар байни гурухдои сохтории фразеологизму иборахои фразеологй мавкеи махсус доранд» (6,116). Иборахои фразеологй чунин вовддхои
забонианд, ки ба кавли В.А.Кунин, «холигохеро дар низоми лексикии забои пур мекунад, зеро ин низом ба таври комил наметавонад хдмаи пахлухои вокеияти аз чониби инсон даркшударо таъмин намояд ва дар аксари хол иборах,о воситаи ягонаи ифодаи предмет, вижагихо, мачро, холат, вазъият ва иайрахо мебошад» (2,6). Дар хакикат. иборах,ои фразеологй дар тули кдрнхои зиёд бо он чаззобияту малохат дар услуби х,ар шоиру нависанда ба таври гуногун то имруз мавкеи корбасти мухим дорад.
Дар «Маснавии маънавй» хдм як катор иборах,ои фразеологиро вохурдан мумкин аст, ки бо вожагони иктибосии арабй сохта шудаанд ва дар тору пуди забони точикй чойгузин гардида, бархе аз он то хол дар забони зиндаи халк роич мебошанд. М.Муслимов иборахои фразеологии забони точикиро, ки дар таркибашон калимоти иктибосии арабй дида мешавад, ба гуруххои зерин таксим намудааст:
1. Иборахои фразеологии номй, 2. Иборахои фразеологии феълй, 3. Иборахои фразеологии зарфй (6,119-120).
Рочеъ ба таснифоти мазкур хаминро бояд ишора намоем, ки он шартй буда, иборахои фразеологй ба чузъи асосй ва тобеъ таксим намешаванд. Академик В.В.Виноградов ба ин нукта ишора мекунад, ки аломати асосии иборахои рехта таксимнопазирии маъноии онхо, мутлако иртибот надоштани маънои умумии ин иборахо бо унсурхои таркибии онхо мебошад. Ба акидаи у, иборахои рехта вохидхои маъноие мебошанд, ки ба калима шабохат доранд ва шакли дохилии худро аз даст додаанд. Онхо муштак нестанд ва мачмуи унсурхои маънодор хам намебошанд. Онхо пайвастахои кимиёии кадоме аз махлутхои - аз нуктаи забоншиносии имруза низ
- хдссахои бешакл ё худ аморфии лексикй махсуб мешаванд (1,124). Бо вучуди ин, мо низ шартан иборахои фразеологии унсури арабидоштаи «Маснавии маънавй»-и Мавлоноро хамин тарз ба се гурух чудо мекунем, зеро чунин таксимот, бо вучуди нукси худ, заминахои дурусти баррасии ин масъала ва шарху тавзехи комилтари онро фарохам меоварад.
Дар «Маснавии маънавй» бошад, иборахои фразеологй хамчунон серистифода аст, ки аксар иборахои асари мазкурро ташкил додаву такрибан дар хама абёти он дида мешавад. Агарчй сухани шоирона худ аз мачоз таркиб ёфта, аммо ин равиши Мавлоно дар офариниши асар такдир карданист ва шоистаи пазирой низ хает. Ин равиши шоир
рох,и шигарферо дар такомули забони осори суханварони карнхои мобаъд боз намуд. Сабки гуиши Мавлоно хам аз дидгохи мадоз бояд ба дурустй ва ба таври густарда шинохта шавад.
Нуктаи крбили зикр он аст, ки иборахои фразеологии номии «Маснавии маънавй» асосан ба ду гурух так,сим мешаванд ва баррасии онхо дар алохидагй нисбатан осонтар хохад буд. Иборахое. ки аз исму исм таркиб ёфтаанд ва иборахое. ки аз исму сифат. Аз руи сохти зохирй хам ин навъи иборотро ба се гурух дудо кардан мумкин аст:
1. Иборахое, ки хар ду дузъи он арабист; 2. Иборахое, ки дузъи асосии он арабист; 3. Иборахое. ки дузъи асосии он тодикй, аммо дузъи ёрирасон арабист.
Ба гурухи аввали иборахои фразеологии номй бисёр иборахои асари мавриди назари мо дохил мешавад, ки баррасии тамоми он дар ин маколаи кугох имкон надорад. Бо вучуди ин, кушиш менамоем, то бархе аз онхоро ба риштаи тахкик, кашем. Иборахои «амри хак», «олами маънй», «хадди раббулбайт», «худдати хусну дамол», «тибби чумлаи акдхо», «забуни васваса», «халки нафс», «халки акд», «Каъбаи сидк» ва гайраро метавон ба ин гурух хамрох кунем. Мисол: Амры хакро бозцуй аз восиле, Амри хакро дарнаёбад х;ар диле (3,134).
Дар мавриди иборахое, ки бо тарзи арабй сохта шуда, ки дар забони тодикй хусусияти иборагии худро гум мекунад, ба мисли ибораи фавкии «хадди раббулбайт», ки дузъи дуюми он дар забони асл худ ибора асту дар забони мо хамчун калимаи мураккаб истифода мешавад, бояд нуктаеро тазаккур дихем, ки ин гуна иборахои арабй дар забони тодикй хамчун вожаи алохидаи икдибосй бояд шинохта шавад. Ба ин гурух калимахои «алхамдулиллох«. «астагфируллох«. «мошоаллох», «хаччулбайт», «раббулоламин» ва амсоли ин дохил мешавад. Мисол: Хац зиёрат карданы хона бувад, Хаччы раббулбайт мардона бувад (3,524).
Дар ин росто нуктаи дигар хам шоистаи зикр аст, ки вожагони арабй дар банду басти забони тодикию форсй ба хадди нихоят зич чойгузин шуда, ки тафкики ин вожагон аз вожагони аслии забон дар иборасозй хеле мушкил аст. Сониян, иборахои фразеологй, ки асосан дар байни халк, тавлид мешаванд, нишондихандаи онанд, ки калимоти арабй ба сабаби дини мардум дар байни халк,и оддй
хам истифодаи вофир доштаанд. Дар забони «Маснавии маънавй» нуктае бисёр чолиб дар назари мо чилвагар шуд, ки дар иборасозии фразеологии номй иборахои хар ду чузъашон арабй камтар аз дигар гуруххои зикршуда истихдом мешаванд ва ин нишони он аст, ки шоир баробари таркиботу чумлахо ва, хатто байтхову бандхои комили шеъриро бо забони арабй истифода кардан, дар колаби андешахои худ кушида аз забони модарии худ ва хасоиси он дур наравад ва алокадри имкон бикушад, то аз сохтори ин забон истифода ва фонди лугавии онро ганитар гардонад.
Дар баробари ин зикр кардан зарур аст, ки иборахои чузъи асосиашон арабй ва чузъи тобеашон форсй-точикй дар «Маснавии маънавй» наонкадар зиёд истифода шудаанд. Яъне, ин гурухи иборахои фразеологй нисбат ба гуруххои дигар, ки болотар аз ин ишора кардем, дар забони ин асари Мавлоно серистифода нестанд. Бо вучуди ин, нодида гирифтани сахми ин навъ ибороти рехта дар созмони забони асар беадолатй хохад буд. Масалан, иборахои «хдкмати борони имрузин», «бахри чон», «хулосаи хастй», «хдчоби панчу шаш», «табибони дил», «илми дарёй», «ишки зинда», «ишки мурда», «амони нома», «халки чон», «хулосаи хастй», «тифли чон», «даъвии сард» ва гайра аз зумраи начибтарин ва зеботарин иборахои «Маснавии маънавй» махсуб мешаванд. Мисол: К-эй хулосай хастиву зубдай вуцуд, Хикмати боуони имуузин чй буд?! (3,127).
Аз байни иборахои мазкур иборахоеро хам дарёфт кардан мумкин аст, ки аз се чузъ иборат хастанду сохти ачибе доранд. онхо дар шакли арабй+форсй+арабй сохта шудаанд. Мисол: Х^рду даллолони бозоуи зсшиу. Рахпцоро мешиносад, эй амир (3,473).
Ибораи «даллолони бозори замир», ки вожаи аввали он «даллол» бо ходисаи забонии забони точикй ру ба ру шудааст, бахсеро шояд хам бедор кунад, ки онро ба вожаи иктибосй итлок кардан дуруст нест. Аммо дар назари инчониб онро махз ба гурухд вожагони арабй бояд мансуб бидонем, барои он ки асли калима аз забони мазкур аст. Аз тарафи дигар, ба ходисаи забонии забони бегона дучор шудани калима боз нишони он аст, ки калимаи мазкур ба кавонини забони бегона мутобик шудааст. Аммо танхо шакли чамъ гирифтан вожаро точикй карда наметавонад. Ин падида дар асари мавриди назар хам зиёд истихдом шуда, ки абёти бисёри ин намунаро доробуда нишони
даъвии мо мебошад:
Кофирон х,амцинси шайтон омада, Цонашон шогирди шайтонон шуда (3,623).
Иборахои аз хама серистеъмоли фразеологй аз гурухи иборахои фразеологии номй дар асари Мавлоно ин иборахои номии дузъи аввали он форсй мебошад. Ба ин гурух иборахои бисере дар «Маснавии маънавй» дохил мешаванд, ки аксари абёти асари мавриди назарро оростаанд. Мисол иборахои «дукони фак,р», «чанбараи хучраи кдмар», «куи киёс», «хонаи чафо», «осеби хачр». «шахри ичоб», «хонаи учр», «чашми вахм», «доди маънй», «шишаи хуччат», «бандаи сабаб», «сояи иноят», «хишти тоат», «тори иноят», «мехмони вахии идлолй», «шири шайтон», «дузди шайтон», «чуби кдхр», «хонаи сирр», «хонаи бирр» ва гайра. Мисол: Ин цах,он хум асту дил чун цуи об, Ин цах,он х,уцра-сту дил шахри ичоб (3,554).
Аз нуктахои бисёр мухими «Маснавии маънавй» дар сохтмони иборахои фразеологии номй он аст, ки дар ин асар, хатто бо истифода аз номхои ашхоси таърихй ё худ динй иборахои зеборо ташкил додаанд. Масалан дар байти
Аз Халил о музу цурбон кун валад, Тан бинех; бар оташи Намруди рад (3,715). ибораи «оташи Намруди рад», ки бо иштироки Намрудшох ва Иброхими Халил (а) сохта шудааст, дар байти фавкуззикр талмехи зебоеро пешоруй хонанда кдрор медихад. Шоир хамеша барои ба тархи нав кашидани забони асараш кушиш мекунад, ки сохтани чунин иборахо аз зумраи ин кушишхост. Ба монанди ибораи мазкур дар байтхои дигар хам метавон бо чунин падида бархурд. Мисол: Боязид андар сафар цустй басе, То биёбад Хизри вакти худ касе (3,283).
Дар баробари он ки Мавлоно иборахое бо номхои ашхоси таърихиву динй месозад, ишороте хам ба киссахои куръонй мекунад, ки ин аз орояхои мухими асар махсуб мешавад. Яъне, шоир зимни ибораи фразеологиро бо истифодаи асмо сохтан, талиаи кудрату дониши худро ба намоиш мегузорад. Масалан, ибораи «ихлосоти Иброхим», ки дар байти:
Каъбаро, ки х,ар даме иззе фу зуд, Он зи ихлосоти Иброхим буд (4,371).
истифода шуда, ба маънии «дустй карданной Иброх,им» будааст ва ишора ба намозу тоату ибодат ва дуохои Иброхим пайгамбар мекунад, ки аз он дар ояти 21 Сураи ал-Бакара хам хикоят шудааст: «Ва хангоме ки баланд мекунанд Иброхим ва Исмоил пойхоро аз хона, Парвардигоро, бипазир аз мо, ба дурустй, ки Туй шунавову доно».
Аз х,ама чолиб он аст, ки Мавлоно дар баробари бо номи ашхоси таърихию динй иборахои дархури завки худ сохтан, метавонад ба онхо дар колаби киссахояшон низ унвони махсус дихад, ки ин гуна иборот танхо ба у хос аст. Масалан ибораи «ёри Fop», ки сохтаи худи Мавлоност ва манзури аз ин ибора Абубакри Сиддик (р) аст. Мисол: Чун паямбар дид он беморро, Хуш навозит кард ёуи гоууо (3,284).
Дар кагори ин иборахое хам хастанд, ки дар онхо ба аходиси набавй ба таври хос ишора карда шудааст, ки агар хонанда мусаллах набошад, наметавонад аз умки ин ишорахои зебои Мавлоно дар либоси иборахои рехта пай бубарад. Мисол: «оташи ошик» = оташи муъмин.
3-оташи ошик аз ин руй, эй сафй! Мешавад дузах заифу мунтафй. Гуядаш: «Бигзар сабук, эй мух;ташам! В-арна з-оташх;ои ту мурд оташам» (4,675).
Ин ибора аз хадиси «Чун муъмин кадам бар пули Сирот нихад, оташи д^зах гуяд: Сабук бигзар, эй порсо, чун нури ту нори моро хохад кушт», гирифта шудааст.
Дар баробари ин мавридхои зиёдеро метавон ном бурд, ки шоир бо воситаи иборахои рехта ба оятхои К,уръони карим ишора менамояд. Масалан, ибораи «хатми гарон» = мухри сангин, мухри гарон. Мавлоно мефармояд:
Маънии «нахтим ало афвох,их,им»,
Ин шинос, ин аст рах,равро мух;им.
То зирох,и хотами пайгамбарон,
Бу, ки бархезад зи лаб хатми гауон (4,563).
Ин ибора маъхуз аст аз ояти 65 Сураи Ёсин, ки дар он Худо мегуяд: «Имруз мухри гарон бар дахонхошон хохем гузошт ва дастхошон бо мо сухан хохад гуфт ва похошон ба он чй карданд, гувохй хоханд дод».
Ифодаи маънои яклухт ва устувории таркиби иборахои фразеологй то андозае бо бархамхурии муносибатхои синтаксисии байни дузъхои онхо низ таъкид карда мешавад. Дар байни дузъхои дохили иборахои фразеологй алокдхои пайваст ва тобеъро намебинем. Дуруст аст, ки дар байни онхо аломатхои грамматикии ифодакунандаи ин муносибатхои грамматикй мавчуданд, лекин онхо аксар шах шуда мондаанд ва дар муносибати грамматикии иборахои фразеологй бо калима ё иборахои дигар ягон накше намебозанд.
Аз хамин дост, ки иборахои фразеологии аз якчанд калима ва унсурхои грамматикй ташаккулёфта дар маснавй ба вазифаи як аъзои он истеъмол мешаванд.
Дар байти зерин ибораи «мурги бобилй», ки тардумаи тахтуллафзии ибораи арабии «тайрун абобил» аз ояти 3 Сураи ал-Фил мебошад, ба вазифаи мубтадои думла омадааст: Мурги бобилй ду-се сан г афганад, Лашкари зафти х,абашро бишканад (4,279).
Ё худ дар байти зер аз калимахои арабй ибораи «ло хавл овардан» дар «Маснавии маънавй» дучор мешавад, ки дар асар ба ду маънй корбаст шудааст: 1. Он, ки ло хавла ва ло куввата илло би-л-Лохи-л-алиййи-л-азим гуяд. 2.Фиребкор, дагал. Мавлоно мефармояд: Сад х,азор Иблиси лохсшлор бин, Одамо, Иблисро дар мор бин (4,126).
Х,амин тарик,, дихати характерноки хамаи иборахои фразеологии «Маснавии маънавй» хам, ба мисли фразеологизмхои осори дигари кдрнхои пешин ва имруз, ифодаи маънои калимахои наздик, устувории таркиби лексикй ва то андозае аз байн рафтани робитаи зиндаи грамматикии дузъхои онхост.
Хулоса, дар сохтори забонии «Маснавии маънавй» накдни иборахои фразеологии бо дузъи арабй сохта шуда нихоят бузург буда, ин иборахо мувофикд табъи шоир ва дахонбинии у дар мавридхои мутафовит истихдом гардидаанд. Набояд фаромуш шавад, ки дар зехну саликди Мавлоно барин шоири мутасаввиф таъсири оёту аходис бузург аст ва хоху нохох шоир аз он ба таври вофир истифода мекунад, аммо истеъмоли Мавлоно, хатто аз оёту аходис усули вижа до рад, ки аксари он бо ибораи фразеологй ифода меёбад. Чунин муносибат ва хамчунин дахони маънавй ва забондонии ин аллома боиси ганй гардидани хам таркиби лугавии забони форсии тодикй ва хам захирахои фразеологии он гардида.
ба шухрати он шухрат зам намуд.
ПАЙНАВИШТ:
1.Виноградов В. В. Избранные труды. Лексикология и лексикография - М„ Наука, 1977
2. Кунин A.B. Курс фразеологии современного английского языка.
- Дубна: Феникс-, 2005
3. Мавлоно Ч,алолиддини Мавлавии Балхй. Маснавии Маънавй. Нусхаи электронй аз сайти www/sufizm/ir.
4. Мавлоно Ч,алолиддин Мухаммади Балхй. Маснавии Маънавй. (дар асоси матни Р.Николсон ва мукобилахо бо дигар нусхахо). -Техрон, Нашри Замон, 2001
5. Мадидов X,. Фразеологияи забони хозираи тодик (дастури таълимй) - Душанбе: УДТ, 1982
6. Муслимов М.У. Фразеологические единицы современного таджикского литературного языка с арабскими лексическими элементами. Диссертация на соискание ученой степени канд. фил. наук. -Душанбе, 2005
7. Рубинчик Ю. А Основы фразеологии персидского языка- М„ Наука, 1981
Именные фразеологические единицы е «Поэме о скрытом смысле» (с арабскими компонентами)
М.Ходжаееа
Ключевые слова: «Поэма о скрытом смысле» Джалалуддина Руми, фразеологизмы таджикского языка, именные фразеологические единицы с арабскими компонентами
Статья посвящена анализу именных ФЕ с арабскими компонентами в поэме «Поэма о скрытом смысле» ДжалолиддинаРуми. Утверждается, что обильное использование коранических аятое и хадисое пророка обусловило проникновение арабских слов в структуру фразеологизмов. Автор статьи по структурным признакам выделяет три группы фразеологизмов 1. Выражения с двумя арабскими компонентами; 2. Выражения с заимствованным арабским словом; 3. Выражения, основной компонент которых таджикское слово, а вспомогательный - арабское.
Nominal Phraseology Units in "The Poem of Concealed Sense" (with Arabian Components)
M. Khodjaeva
Key words: "The Poem of Concealed Sense " by Djaloliddin Rumi, phraseologisms of the Tajik language, nominal phrase logical units with Arabic components
The article is devoted to the analysis of nominal Ph Us with Arabic components in Djaloliddin Rumi's "The Poem of Concealed Sense ". The author asserts that a usage of Koranic ay at and khadises belonging to the prophet preconditioned a penetration of Arabic words into the structure of phraseologisms. Following the structural features the author singles out three groups of phraseologisms:
1.Expressions with two Arabic components:
2.Expressions with a borrowed Arabic word:
3.Expressions whose major component is a Tajik word and auxiliary one is an Arabic word.
