CC BY
133
— - ш----
ученые записки _ 23 -
М. Олимцонов
MABbÇEH ИСМХОИ ХОС ДАР ТАШАККУЛИ КАЛИМАХ.ОИ МУШТАК
Вожатой калидй: Бедил, исми хос, талмех,, калимасозй, таркиби лужей
Калимасозй тавассути вохидхои маъмул ва тайёри забон сурат гирифта, аз рохдои асосии ганои таркиби лугавии забон ба шумор меравад ва имкониятхои забон махз дар калимасозй ба зухур меояд. Ахли калам мутобик ба завку саликаи сухангустарии худ агар, аз як тараф, тавассути калимасозй забонро иктидор ва пояхои онро истехком бахшанд, аз тарафи дигар, ба баёни маонии нафиси муваффак мегарданд. Дар ин чода сахму накши каламкашони классики точик барчаста буда, омузиши забони осори онхо шахомат ва имконоти «дарии рохи рост»-ро хар чй бештар муайяну ошкор месозад. Дар ин росто сахми Мирзо Бедил бештар аз дигарон аст, зеро сабки нигориш ва тафаккуру чахоншиносии у водоштааст, ки шоир дар забон ихтирооти зиёде карда бошад, зеро «мафохими олй бояд бо забони ороставу парварда ва нав баён шаванд ва пазирандаи шеър бояд дониши хешро дар бораи имконоту зарфиятхои билкувва ва билфеъли забони шеър иртико бубахшад» (16, 96).
Дар вакти омузиши забони ин «гуяндаи пуркору нозукандеш» (таъбир аз Кадканй) таваччухи моро калимахои муштаке, ки тавассути исмхои хос ташаккул ёфтаанд, чалб намуд. Корбурди номхои хос дар адабиёт таърихи тулонй дошта, истифодаи ин вожахо яке аз омилхои пайдоиши санъати маънавии талмех гардидааст. Мархум Туракул Зехнй оид ба ин санъати бадей менависад: «Талмех дар лугат нигохд сабук кардан ба суи чизест. Агар «талмсх,»-ро калбан « гамлсх,» карор дих,см. ба маънои милх, кардан - намакин кардан меояд, ки ин хдм дуруст аст» (8, 107).
— 24 -Ç НОМАИ донишгох ^
Баъди шархи лугавии талмех донишманди мухтарам дойр ба хусусияти истилохии талмех,азчумла менигорад: «...дар адабиёти бадей ишорат кардан ба вокеахои таърихй, асотирй, киссаву афсонахо ва ба ягон шеъри шоири маъруфи яке аз саромадони сухан санъати талмех номида мешавад» (8,107). Санъати талмех аз маъруфтарин саноеи бадей буда, шояд наметавон шоиреро пайдо намуд, ки дар баёни афкору орои худ аз ин санъат суд начуста бошад. Бедил низ аз ин радиф истисно нест, чунончи: Ба фусуни шифои беморат Аз Macelo нафас кунам FopaT. (3, 3, 153) Ё худ мисоле дигар:
Сифларо бедастгохд Хизри рохи ростист, Ин пиёда качравй нагрифт, то фарзин нашуд.
(3, 1 (бахши аввал), 444) Эй фузули вахми укбо. Одам аз чаннат чй дид? Ибрат аст он чо, ки сохдбхона мехмон мешавад.
(3, 1 (бахши аввал), 467) Дар ин мухтасар муроди мо дигар аст. Мушохида ва омузиши назми Мирзо Бедил нишон дод, ки тавассути исмхои хос шоир наввожахои зиёди муштак сохтааст. Бо ин усул истифодабарии исмхои хос барои забони адабиёти классикй нав нест ва аз осори устод Рудакй то Мавлоно Ч^омй бо ин навъи корбурди калимахо дучор шуда метавонем, чун лайлисифат (дар Рудакй: Лайлисифатон зи холи мо бехабаранд - Мачнун донад, ки холи Мачнун чун аст), мацнунсифат, мацнунталаб (дар Ч,омй: Хубони кабоил хама бо шаклу шамоил - Мачнунталабу хотири Мачнун суи Лайло) ва f. Ammo мушохддаи мо нишон медихдд, ки дар назми Мирзо Бедил ин навъи вожахо (исмхои хос) муштакоти зиёде сохтаанд ва, аз руи хисоби мо, ин кабил калимахо наздик шаст ададро ташкил мекунанд. Аз ин дид1 ох. омузиши вожахои муштаке, ки тавассути исми хос сохта шудаанд, дар муайянкунии тафаккур, чахонбиниву чахопншносй ва иродату ихлоси шоир ба ин ё он шахси вокей ва ё номи таърихй кумак мекунад. Дар ин нигошта ба калимахои мазкур аз ду чихат назар карда шуд: аввалан, аз нигохи корбурди навъхои исмхои хос дар калимасозй ва, сониян, сохтори ин навъ калимахо.
1. Аз руи истифодаи навъи исмхои хос. Бедил, аз як тараф, барои баёни мазмунхои борику обнорасидаи худ ва, аз дигар
с ученые записки-] )- 25 ~
тараф, сохтани калимахои муштак, аз навъхои гуногуни исмхои хос бахрабардорй кардааст, ки онхоро. дар навбати худ, чунин дастабандй намудан мумкин аст:
1.1. Исми паёмбарон. Дар маснавии «Мухити аъзам» Бедил аз аксар паёмбарон ёд мекунад ва аз «майхонаи маърифат»-и онон бо чоми маънавй ташнагонро сероб мегардонад. Аммо дар калимасозй аз хама бештар номхои Исо (Масехо) ва Юсуф мавриди истифодаи шоир карор гирифтаанд, чун масе^онафас, масе^онашъа, масе.\ой, исолгщо, исиафсун, юсуфистон, юсуфкаиш, юсуфматой, юсуфхаридорон, юсуфхез ва f. Мирзо Бедил ба номхои Исо ва Юсуф бесабаб руй наовардааст ва ин, ба пиндори ин чониб, аз рузгори хдзрати Юсуф мафхуми «хичрон», ки пайовардаш висол аст (14, 1, 603-651) ва аз киссаи хдзрати Исо мафхуми «нафас», ки тавассути он хазрат бар мурдагон бардамида мешуд (14, 1, 188-197; 14, 2, 626-627), мавриди таваччухи шоир карор гирифта буд. Аз ин хотир, аз руи нусхаи Куллиёти шоир, ки бо тасхехи Холмухаммади Хаста ва Халлилуллохи Халилй ба нашр хозир шудааст, калимаи «нафас» танхо дар газалиёти шоир беш аз 482 маротиба мавриди истифода карор гирифтааст (3,1 (бахши дувум), 1580-1582). Аз руи хисоби мо, бо калимаи «нафас» Мирзо Бедил 38 калимаи мураккаби тобеъ сохтааст, ки ин боз хам тахмини моро дойр ба иродати шоир àà номхои Исо ва Юсуф кавй мегардонад.
Х,амчунин номхои дигари паёмбарон калимахое, чун сулшшонборгохсулаймонлакаб, мусоофарин, яъкубвор, ах;мади ро сохтаанд:
Зи ман магзар, эй Хизри исолгщо Ба coFap бикун рамзи оби бако. (3, 3, 666) Дар чаноби хазрати шохи сулаймоиооргох, Нотавон муре хаёли арзе андешидааст.
(3, 1 (бахши аввал), 467) ва f.
1.2. Калимасозй тавассути номхои китобхои динй. Бедил дар Хдндустон тавлиду рушд намуда бошад хам, дар дини мубини ислом буд. Ин аст, ки чун дар панчунимсолагй бо тахсил фаро гирифта шуд ва «то дахсола1 й дар мактаб хонда, дар баробари хатми Курьони мачид бо сарфу нахви забони арабй ва назму насри адабиёти форсй ошно шуд» (12, 95). Ба шаходати устод Айнй дар хафтсолагй Кур ьонро хатм намуда буд (1,27). «Азбаски
— 26 -ç номаи донишгох ;
у бисёр чизхоро аз китобхои кадими хиндухо накл мекунад, -менависад устод Айнй, - бояд у забони хиндии кадимро х,ам донад» (1, 106; хамч. ниг. 10, 421). Аз мушохидаи назми Мирзо Бедил маълум шуд, ки шоир бо номи ду китоби мукаддаси динй
- Курьон ва Веда низ калимахои муштак сохтааст, чун фурконй ва ведахон. Бояд илова гардад, ки хар ду калима дар маснавии «Ирфон» истифода шудаанд:
Киссаи анбиёи фурконй Бедиёнрост махзи нодонй. (3, 3, 279) Бедхонон барахманони кадим Х,алка бурданд бар дари таъзим. (3, 3, 374)
1.3. Калимасозй тавассути номи донишмандон. Аз гурухи уламо беш аз хама таваччухи Бедил ба файласуфон, махсусан Арастуву Афлотун буда, номи онхоро ба касрат ёдовар мешавад ва тавассути ин номхо калимахои нав низ месозад, чун арастуй, афлотунй (фалотунй). Хдмчунин бо тахаллуси худ ба нудрат калимаи нав сохтааст, чун бедиллакаб, бедилпараст:
То зиндагй аст, мает бояд будан, Озода зи хар чй хает, бояд будан. Олам яксар мукайяди вахми худ аст, Моро бедилпараст бояд будан (3, 2, 546) ва f.
1.4. Калимасозй тавассути номхои чугрофй. Ч^угрофияи эчодиёти Бедил фарох буда, дар осори у номхои гуногуни манотики Эронвич ва берун аз он мавриди корбурд карор гирифтаанд, аммо дар калимасозй асосан номхои чугрофии Хднд, чун Jloxyp. Кашмир ва номи афсонавии Карбало истифода шудаанд: д;индустонй, лох^урй, каиширй, карбалонамо ва f.:
Х,ама чо анчуманороии Шерози дил аст Маънй аз олами кашмириву лох^урй нест.
(3, 1 (бахши аввал), 190) Магар хокам аз арсаи Карбалост Ки ачзои ман карбалоинамост. (3, 3, 801) ва f.
1.5. Истифодаи номхои ашхоси таърихй дар калимасозй. Дар ашъори Бедил бо номхои Шимр, Мансур ва Рустам калимахои муштак дучор мешаванд, чун ишмркрнун, мансурй, мансурцуш, рустами ва f.
Гурури рустами гуфтам ба хокаш кист андозад? Зи по афтодагон гуфтанд: «Зури нотавонихо»
Cr- w — — ' ш---- ~ _
ученые записки 27 ~
(3, 1 (бахши аввал), 94) Хдрчанд он хез ишмркрнун омад, Мапсанд, ки мард гашту мавзун омад (2, 445) ва f.
1.6. Ва нихоят гурухи охири исмхои хосро, ки тавассути онхо калимахои муштак созмон ёфтаанд, номхои афсонавй ташкил медиханд. Мирзо Бедил аз устодони маснавй ба шумор меравад, вале дойр ба саргузашти пурфодиаи Лайливу Мачнун маснавй насурудааст. Новобаста ба ин, аз мушохидаи назми шоир бар-меояд, ки Бедил ба ин номхо таваччухи хос доштааст ва на факат ба касрат ин номхоро дар назми худ ба кор мебарад, балки тавассути онхо калимахои зиёде низ сохтааст, чун мацнунба^ор, мац-нунеаш, мацнункада, мачнунмаком, мацнуннажод, мацнунраеиш, мацнунсиришт, мачнунй, мачнунтинат, лайлибах1ор, лайлигир, лайлихаёл, лайликада. Суоле пайдо мешавад, ки чаро таваччухи Бедил дар мукоиса бо дигар номхои афсонавй ба «Мачнун» зиёдтар аст ва бо ин калима муштакоти зиёд сохтааст? Вожаи «мачнун» аз решай чунун буда, маънои чунунзада, девонаро (5, 2, 2612; 9, 3, 3883) дорад. Як омили зиёд истифода шудан ва дар калимасозй фаъол будани номи Мачнунро аз зиндагии шоир чустучу намудем. Устод Айнй, ки, ба таъбири Бобобек Рахимй, «ба хайси як бедилшиноси намоёни асри худ шинохта» шудааст, дар вакти тасвири зиндагии Бедил менависад: «...вакте у (Бедил - М.О.) аз васояти хешу табор озод шуда аз Бихор ба Дехлй - ба як шахри бегона омад, тамоман ба тарзи мачзубон ва дарвешон зиндагй cap кард, хатто дар Дехлй чанд гох ба максади риёзати шокка (риёзати пурмашаккат) кашидан аз таомхурии оддй пархез карда, дар як шабонаруз ба як мушт нахуди хом каноат менамуд» (1,33). Мухаккик Бобобек Рахимй, ки хамчунин дар бедилшиносй хидмати мондагореро ба анчом расонидааст, низ аз устод Айнй пайравй намуда, менигорад: «Сухбату мулокотхо бо Шохкосиму дигар дарвешон ба тарзи зиндагй ва фикру андешаи Бедил бетаъсир намонд. Дар асари гуфтору кирдори дарвешон у низ дарвеш шуда буд. У низ ошик шуда буд, ошики махбубе, ки вучудаш аз олами имкон берун аст» (12, 114). Пас, Бедили ошик, ки «рузгори саропо мачзубонаро ихтиёр карда, тамоми махаллоти Дехлй, Акбаробод, Матхро ва Акбарпурро давр зада, дар кучаву вайронахо ва дашту сахро умр ба cap мебурд» (12, 116), наметавонист, ки бидуни истифодаи вожаи «мачнун»
— 28 - НОМАИ донишгох )
андешаи худро руи когаз бирезад. Метавон хадс зад, ки барои баёни афкору орои Бедил калимаи мазкур нисбат ба дигар номхо мувофиктар афтодааст. Хдмчунин бояд таъкид шавад, ки, аз руи хисоби мо, дар назми Мирзо Бедил бо калимаи «чунун» 93 калимаи мураккаби тобеъ созмон ёфтааст.
Дар баробари ин ном Бедил аз номхои дигари афсонавй низ калимахои зиёде сохтааст, чун кррунзарф, кррунй, кррунсиришт, комдегу, комденаео, комдеох^анг, мудангуён, муданном, фарх^одхез, анкошух;ратй, цамнаеоз:
Рахм бар кррунсириштон кун, ки аз афсуни хирс Ин харон зери замин хам бори дунё мекашанд.
(3, 1 (бахши аввал), 443) Зинхор пайи машраби мацнунраеишон гир, Гар офияте хает, хдмин силсила дорад.
(3, 1 (бахши аввал), 432) Бетоби ишкро зи дару дашт чора нест, Лайлихаёли мо зи чй Мачнун намешавад.
(3, 1 (бахши аввал), 602) ва f.
2. Сохти калимахои муштаки Мирзо Бедил, ки тавассути исмхои хос ташаккул ёфтаанд. Аз тахлили маводи зери даст маълум мешавад, ки калимахои муштаки Мирзо Бедилро аз руи сохт ба чунин гуруххо чудо намудан мумкин аст:
2.1. Калимахои сохта: арастуй, афлотунй (фалотунй), кррунй, массх^ой, ах;мадй, мацнунй, лохурй, каиширй, х,индустонй, мансурй, рустами, фуркрнй, юсуфистон, юсуфй, лайликада, мацнункада, мацнунеаш, яъкубеор.
Аз мисолхои фавк бармеояд, ки дар сохтани калимахои сохта пасвандхои -й, -истон, -када, -ваш ва -вор ба кор гирифта шудаанд.
Пасванди -й, ки имруз байни исму сифат муштарак аст, аз нуктаи назари диахронй ду пасванди мустакиле буданд, ки имруз дар исму сифат ба як шакл (-й) бокй мондаанд. Пасванди -й, ки дар калимахои арастуй, афлотунй (фалотунй), юсуфй истифода шудааст, аз пасванди -ih баромада, исм месозад ва барои забони точикй аз пасвандхои сермахсул ба шумор меравад (6,214). Дар назми Бедил низ аз исмхои хоси Арасту, Афлотун исми маънй сохтааст:
Гули ин 6ofh файз агар буй.
с ученые записки V 29 ~
Дамад аз хору хас арастуй. (3,3, 244)
Х,ар гох ба пеши кас барй хочати хеш, Тифлй мезебадат, на афлотунй. (3, 2, 594) Колаби «афлотунй» дар назми Бедил ду маротиба, вале шакли «фалотунй» як маротиба ба мушохида расид: Эй камфитрат, талоши афзунй кун, Бо куни харон хушй, фалотунй кун. (2, 656) Пасванди сифатсози -й, ки дар калимахои масе^ой, ах^мадй, кррунй, мачнунй, лохурй, кашмирй, л;индустонй, мансурй, рустамй, фурцонй ва г. дучор мешавад, таърихан бокимондаи пасванди -ig аст (6, 214). Тавассути ин пасванд аз исмхои хос сифатхои нисбй ташаккул ёфтаанд:
Бе нола рахи шавк ба манзил натвон бурд, Ё Раб, найи мацнунй аз ин беша биболад.
(3, 1 (бахши аввал), 537) Юсуфй кун гарат асбоби масе^ой нест Ба фалак гар нарасидй, буни чохе дарёб.
(3, 1 (бахши аввал), 170) Бар сари гандхош аз афзунй Муш мекард нози кррунй. (3, 3, 275) Пасвандхои -истон ва -када муродифи хамдигар буда, барои сохтани исмхои макон ба кор гирифта мешаванд. Пасванди аввал барои забони тодикй таърихи кухан дошта, аз stana (ба маънои макон) баромадааст (6, 213). Пасванди «-када»-ро бошад, Л.С.Пейсиков аз нимвандхо медонад, зеро, ба фикри у, ин унсур холо то ба дарадаи ванд абстраксияи маъноиро аз cap нагузаронидааст (11, 89). Дар назми Мирзо Бедил аз исмхои хос тавассути ин пасвандхо калимахои «юсуфистон, лайликада, мацнункада» сохта шудааанд. Аз ин гурух калимаи «юсуфистон» дар назми шоир нисбатан зиёд ба кор рафтааст. Калимаи «маднункада» ду маротиба ва «лайликада» як маротиба дучор шуд:
Юсуфистон аст олам, то ба худ пардохтем. Дар кафи шавк интизори килки Бехзодем мо.
(3, 1 (бахши аввал), 149) Бедил, зи фусуни шуълаунвони сухан Мацнункадаест ин дабистони сухан. (3, 2, 543)
— 30 -С номаи донишгох 3
Х,ар сояи хоре, ки дар ин хомун буд, Лайликадаи тасаввури Маднун буд. (3, 2, 543) Пасвандхои -вор ва -ваш аз пасвандхои каммахсуле ба шумор мераванд, ки тавассути пасванди аввал сифату зарф ва бо пасванди дуюм зарф сохта мешавад. Пасванди «-вор»-и зарфсоз бокимонда аз -\ аг. -\ arag-H таърихй аст (6, 220). Пасванди -ваш ба гунаи -фаш низ истифода шудааст (15, 31). Дар назми Мирзо Бедил низ ин пасвандхо каммахсул буда, бо асоси исми шахе ду вожаи сохта дарёфтем: яъкубвор ва мацнунеаш: Яъкубвор чашмеафедй шукуфа кард, Бо ман хамин гул аз чамани интизор монд.
(3, 1 (бахши аввал), 591) Охир шарари фусурдаам саркаш шуд, Ч,амъияти дил рамиду мацнунеаш шуд.
(3, 2, 362)
2.2. Калимахои мураккаб: масех^онафас, масех^онашъа, исолгщо, исиафсун, юсуфхаридор, юсуфхез, сулаймонборгох;, сулаймонлакаб, мусоофарин, бедиллакаб, бедилпараст, карбалонамо, кррунзарф, корунсиришт, мансурцуш, лайлибах^ор, лайлигир, лайлихаёл, муданном, мацнунбах;ор, мацнунмацом, мацнуннажод, мацнунраеиш, комдегу, мацнунсиришт, мацнунтинат, комденаео, комдеох^анг, мудангуён, цамнавоз, фарх,одхез, ишмркрнун ва г.: Бетоби ишкро зи дару дашт чора нест Лайлихаёли мо зи чй Маднун намешавад.
(3, 1 (бахши аввал), 602) Намесозад матои хуш бо юсуфхаридороп Мадам афсуни худдорй нигохи дилвасавдоро.
(3, 1 (бахши аввал), 36) Аз мисолхо аён мегардад, ки, аввалан, Мирзо Бедил тавассути исмхои хос аз хама беш калимахои мураккабро сохтааст ва, сониян, тамоми вожахои мазкур дар алоки тобеият карор доранд, яъне калимахои мураккаби тобеанд. Калимахои мазкур, ки асосан мансуби исму сифатанд (масех^онафас, масех^онашъа, исолгщо, бедиллакаб, кррунзарф ва г.) чун дар забони адабии имруз асосан аз иборахои гайриизофии исм дар цолаби «исм+исм» (13, 152-153; 4, 122, 145) ва аз иборахои феълй дар колаби «исм+асоси замени х^озираи феъл» (13, 157), чун юсуфхез, комдегу, лайлигир, мансурдуш, фарходхез ва г. сохта шудаанд:
__ученые записки _31 -
Мухити бехудй мансурцуш аст, Ба мастй чузвро кул метавон кард.
(3, 1 (бахши аввал), 455) Аз ишк чй мегуй, аз хусн чй мепурсй? Мачнун хама лайлигир, Лайлй хама мачнунхо.
(3, 1 (бахши аввал), 79) Агар дашт мацнунбах1ори губор, В-агар кух фарх,одхези шарор. Чи сайгу чи гухар чи нору чи нур Ба хар соз шури ду олам зухур.
(3, 3, 621) ва г.
2.3. Калимасозии омехта. Ин гурухи калимахо дар мукоисаи калимахои мураккаб кам буда, аз руи мушохидаи мо, калимахои «юсуфкашй, юсуфматой, аш<ошр.х;ратГ1»-ро ташкил мекунад. Ин се калима ба як усул сохта нашудаанд. Калимаи аввал (юсуфкашй) аз таркиби «Юсуф кашидан» (ишора ба берун кардани хазрати Юсуф аз чох) тавассути пасванди «-й» сурат гирифта, боиси ташаккули сифат шудааст: Хирад бехуди чоми хайратчашист, Ки ин чо нафас далви юсуфкашист. (3, 3, 754) Калимахои дигар аз асосхои мураккаби «юсуфматоъ» ва «анкошухрат» тавассути пасванди «-й» сохта шудааст: Касе махрами накди асрор нест, Зи юсуфматой хабардор нест.
(3, 3, 606)
Хдвопаймои анкошух;ратй мапсанд химматро, Нигини бенишон хайф аст нанги ном бардорад.
(3, 1 (бахши аввал), 579) Аз мушохида ва тахлили маводи назми Мирзо Бедил пайдост, ки дар ашъори шоир тавассути исмхои хос дар мукоиса бо калимахои сохта калимахои мураккаб зиёд сохта шудаанд.
Аксар калимахои муштаки Мирзо Бедил, ки тавассути исмхои хос сурат гирифтаанд, асоси санъати талмехро ташкил додаанд. Нуктаи чолиб дар ин маврид он аст, ки тавассути калимахои муштак. ки бо исми хос сохта шудааст, ишораи муаллиф мушаххасу дакик мегарданд. Инро тавассути мукоисаи ду абёти шоир мушохида намудан мумкин аст:
Дар ин корвон диди Юсуф кирост?
— 32 -с номаи донишгох d
Hhi . х яккалам чун мижа бар кдфост. (3, 3, 606)
То парй ба арз омад, мавди шиша урён шуд, Пирахан зи бас болид, дахр юсуфистон шуд.
(3, 1 (бахши аввал), 511) Агар дар байти аввал бо зикри номи хазрати Юсуф ишора ба киссаи пурмодаро ва шурангези ин паёмбар шуда бошад, пас дар калимаи «юсуфистон» танхо дузъи ин талмех - зебоии Юсуф, ки аз сифатхои асосии уст, боиси ташаккули калимаи муштак шуда, объекти тасвир мушаххас аст, яъне юсуфистон киноятест аз сарзамини хуснхез (5, 2, 3225). Х,амчунин ин холро дар калимахои дигари муштаки Мирзо Бедил низ мушохида карда метавонем. Чунончи, дар чох фуругузор шудан ва пасон тавассути корвониён аз каъри чох берун шудани он хазрат ба Бедил имкон додааст, ки калимаи «юсуфкашй»-ро созад. Дар ин калима низ дузъе аз киссаи Юсуф - ишора танхо ба берун кардани хазрати Юсуф аз чох боиси ташаккули калимаи нав шудааст: Хирад бехуди доми хайратчашист, Ки ин до нафас далви юсуфкашист. (3, 3, 754) Дар калимаи муштаки «юсуфматой» низ дузъе аз хикоёти Юсуф - доштани либосе, ки муъдизаофар аст, дар назар дошта шуда, заминаи ташаккули калимаи муштак гардидааст: Касе махрами накди асрор нест, Зи юсуфматой хабардор нест. (3,3, 606) Дар калимахои дигар, чун мацнунтинат, мацнунсиришт (сирате, ки чун тинати Маднун беолоиш аст), корунсиришт (ишора ва ё таъкиди сиришти чохталабй ва чоххохии К°РУН) дузъе аз ривоятхо сабаби таълифи калимаи нав шудаанд: Аз губори кисват озоданд мачнунтинатон, Райри тавки кумрй ин до як гиребон хола нест.
(3, 1 (бахши аввал), 304) Рахм бар кррунсириштон кун, ки аз афсуни хирс Ин харон зери замин хам бори дунё мекашанд.
(3, 1 (бахши аввал), 443) ва f. Дар мавриди тахдили ин навъи калимот як нуктаи дигар низ бояд тазаккур ёбад, ки Бедил на факат тавассути исмхои хос калимахои нав сохта, ба баёни мазмунхои олй мушарраф шудааст, балки то дои имкон аз такрори онхо худдорй намуда, боз
С _ ученые записки 33 ~
тавассути бакоргирии усулхои калимасозй муродифи онхоро ба вучуд овардааст. Ииро дар мисоли калимахои мураккаб ба хубй мушохида карда метавонем. Чунончи вожахои мацнунсиришт бо мацнунтинат ва хамчунин комденаео бо комдеох^анг (харчанд дар вазифахои гуногун омадаанд) дар муносибати хаммаъной карор доранд:
Донаи мацнунсиришти мазраи расвоиям, Решаам гул кардани чоки гиребони дил аст.
(3, 1 (бахши аввал), 221) Аз губори кисват озоданд мацнунтинатон, Байри тавки кумрй ин чо як гиребон хола нест.
(3, 1 (бахши аввал), 304) Баски бо созаш ошно гаштанд Яккалам комденаео гаштанд.
(3, 3, 309) Шури ин сози комдео^анг Зад ба домони изтиробаш чанг. (3, 3, 311) Баррасй ва омузиши назми Мирзо Бедил моро ба бардоште мерасонад, ки шоир, дар вокеъ, кобилияти баланди сухангустарй дошта, исмхои хосро на факат дар шакли тайёр истифода намудааст, балки бо суд чустан аз онхо калимахои нав сохта, тавассути осори худ хама имконият ва иктидори забони точикиро ба намоиш гузоштааст ва намешавад, ки аз ин осор бе тааммул гузашт, зеро, ба таъбири худи шоир: Назми олй тааммуле мехохад, Маъзур, ки сакта нардбони сухан аст.
ПАЙНАВИШТ
1.Айнй, Садриддин. Мирзо Абдулкодири Бедил. -Сталинобод: Нашрдавточ, 1954. -340с.
2.Бедил, Абдулкодир. Осор. ЧИЛДИ 7. Рубоиёт. Бо саъю кушиш ва мукаддимаву тавзехоти Бобобек Рахимй. -Душанбе: Адиб, 2007. -848с.
3.Бедили Дехлавй. Куллиёт. Чилдхои 1-4. Тасхехи Холмухаммади Хаста, Халилуллохи Халилй. Ба кушиши Бахман Халифа Баноравонй. -Техрон: Талоя, 1389. Ч,илди 1 (бахши аввал). Еазалиёт. -798с.; Ч,илди 1 (бахши дувум). Еазалиёт. -1600с.; Ч,ИЛДИ -• Таркиббанд; Тарчеъбанд; К,асоид; Китъаот; Рубоиёт -650с.; Ч,илди 3. Маснавихо. -812с.; Ч,илди 4. Чахор унсур; Рука от; Никот. -582с.
— 34 -С" НОМАИ донишгох ")
4.Грамматикам забони адабиихозираитодик. Ч,илди 1. Фонетика ва морфология. -Душанбе: Дониш, 1985
5.Деххудо, Алиакбар. Фарханги мутавассити Деххудо. Дар ду мудаллад (зери назари дуктур Саъиддаъфари Шахидй). -Техрон: Муассисаи интишорот ва чопи Донишгохи Техрон, 1385. Ч,. 1-2
6.Ефимов В.А., Расторгуева B.C., Шарова E.H. Персидский, таджикский, дари. В кн. Основы иранского языкознания. Т.З. Новоиранские языки. М: Наука, 1982.-С.5-231.
7.3алеман К.Г., Жуковский В.А. Краткая грамматика новоперсидского языка.-Санкт-Петербург, 1890. -100с. 8.3ехнй Т. Санъати сухан. Илми бадеъ ва мухтасари аруз. -Душанбе: Ирфон, 1978. -328с.
9.Муин, Мухаммад. Фарханги форсй. Дар шаш мудаллад. - Техрон: АмириКабир, 1375.
Ю.Омир, Хонмухаммад. Ба каломи Бедил агар расй. // Канди порей. №39-40, зимистони 1386 - бахори 1387 х.ш. -С.417-438.
11.Пейсиков J1.C. Лексикология современного персидского языка. -М.: Изд-во Московского ун-та, 1975,- 205с.
12.Рахимй, Бобобек. Ошной бо Бедил. -Душанбе: Ирфон, 2009. -568с.
13.Рустамов Ш. Исм. -Душанбе: Дониш, 1981. -217с.
14.Тарчумаи Тафсири Табарй (дар ду китоб ва хафт мудаллад). Тахия ва таъликоти Н.Ю.Салимов, Н.Ш.Зохидов, Н.И.Гиёсов, А.А.Хасанов, А.Самеев. -Худанд: Нури маърифат, 2007. Китоби 1,-884с.: Китоби 2. -784с.
15.Хонларй, Парвиз Нотил. Таърихи забони форсй. Ч,илди 3. -Техрон: Фарханги нашри нав, 1387. -490с.
16.Хабиб, Асадуллох. Абдулкодири Бедил дар каламрави теурии адабиёт ва накди адабй. // Канди порей. №39-40, зимистони 1386 -бахори 1387 х.ш. -С.88-109.
Роль имен собственных в образовании производных
М. Олимджонов
Ключевые слова: Бедилъ, имя собственное, талмех (реминисценция), словообразование, словарный состав
Статья посвящена особенностям словообразования, в частности, производных слов с участием имен собственных в творчестве самого яркого представителя индийского стиля персидско-таджикской литературы Мирзо Абдулкадыра Бедиля
с ученые записки _ 35 -
(1644 - 1721). Утверждается, что в творчестве Бедиля употребление производных слов, образованных при помощи суффиксов м. истон, -када, -ваш, вор и сложных слов, образованных по форме «существительное +существительное» и «существительное + основа настоящего времени глагола» по сравнению с предыдущими периодами развития таджикского языка имеет большую частотность.
The Role of Proper Names in the Formation of Derivatives M. Olimjonov
Key words: Bedil, proper name, talmekh (reminiscene), wordbuilding, basic stock of words
The article dwells on the peculiarities of word-building, in particular, concerned with the derivatives formed and occurred in the creation of Mirzo Abdulkadyi Bedil, the brightest representative of Indian style in the Persian-Tajik literature (1644-1721). The author of the article asserts that in comparison with the previous periods of the development of the Tajik language derivatives formed by means of suffixes zR^ z истан, -ваш, -вор and compound words formed by the models "noun plus noun" and "noun + stem of the present tense" enjoy enhanced frequency.
