CC BY
21
УДК 80 ББК 81.2 Тоц
СОХТОРИ СЕМАНТИКИ ВА Нурматова Максуда Рузибоевна,
ГРАММАТИКИИ ВОХ,ИДХ,ОИ унвонцуи кафедраи забони тоцикии МДТ
ФРАЗЕОЛОГИИ ФЕЪЛЙДАР "ДДХ ба номи акад. Б. Гафуров "
ЗАБОНИ ТОЦИКИ (Тоцикистон, Хуцанд)
СЕМАНТИЧЕСКАЯ И Нурматова Максуда Рузибоевна,
ГРАММАТИЧЕСКАЯ СТРУКТУРА соискатель кафедры таджикского языка
ГЛАГОЛЬНЫХ ФРАЗЕОЛОГИЧЕСКИХ ГОУ "ХГУим. акад. Б. Гафурова"
ЕДИНИЦ В ТАДЖИКСКОМ ЯЗЫКЕ (Таджикистан, Худжанд)
SEMANTIC AND GRAMMATICAL Nurmatova, Maksuda Ruziboyevna, STRUCTURE OF VERBAL claimant for candidate degree of the PHRASEOLOGICAL UNITS IN THE department of the Tajik language under the TAJIK LANGUAGE SEI "KhSU named after acad. B. Gafurov" (Tajikistan, Khujand) E-MAIL: такзийа-Ыутта1оуа@та11.ги Калидвожа^о: воуидуои фразеологии феъли, цумла, ибора, вазифауои наувй, хабар, сохтори маънои, мубтадо
Дар мацола сохтори маънои ва грамматикии воуидуои фразеологии феъли ба риштаи таулил кашида шудааст. Таъкид шудааст, ки уангоми муайян намудани вазифауои наувии воуидуои фразеологии феъли шаклу маъноуои феълуои тасрифша-ванда ва тасрифнашаванда ба назар гирифта мешавад. Воуидуои фразеологии феъли бо мурури замон камистеъмол гардида, хусусиятуои архаистй пайдо мекунанд. Лозим ба таъкид аст, ки воуидуои фразеологии феъли дар шакли иборауои масдарй ба вазифауои гуногуни цумла омада метавонанд. Яке аз хусусиятуои вохидуои фразеологии феъли он аст, ки ощо сарфи назар аз дарацаи истеъмолашон дар услубуои гуногуни баён ба вазифаи хабар меоянд. Хусусияти дигар воуидуои фразеологии феъли дар он аст, ки цисме аз ощо уам дар шакли тасдицй ва уам дар шакли инкории феъл ба кор бурда мешаванд. Дар осори адибон аксари воуидуои фразеологии феъли бо муодилуои лугавиашон ё бо воуидуои фразеологии феълии дигари уаммаънояш ба тарици мувозй ба кор бурда мешавад.
Ключевые слова: глагольные фразеологические единицы (ГФЕ), предложение, словосочетание, синтаксические функции, сказуемое, семантическая структура, подлежащее
Анализируется смысловая и грамматическая структура глагольных фразеологических единиц в современном таджикском языке. Подчеркивается, что при определении синтаксических функций учитываются форма и семантика спрягаемых и неспрягаемых глаголов. Отмечено, что с течением времени некоторые глагольные фразеологические единицы становятся малоупотребительными и приобретают архаические особенности. Глагольные фразеологические единицы в форме инфинитивного словосочетания могут выполнять в предложении разные функции. Одной из особенностей глагольных фразеоло-
гических единиц является то, что они, независимо от степени употребления в разных стилях, выполняют в предложении функцию сказуемого. Кроме того, некоторые ГФЕ могут быть использованы как в утвердительной форме, так и в отрицательной. В художественной литературе большинство ГФЕ используется паралельно с лексическими эквивалентами или с другими ГФЕ.
Key-words: verbal phraseological units (VPhUs), sentence, word-combination, syntactical
functions, predicate, semantic structure, subject.
The article presents an analysis of sensible and grammatical structure of verbal phraseological units in modern Tajik language. It is underscored that when determining syntactical functions they take into consideration the form and semantics of conjugable and non-conjugable verbs. The author notes that in the course of time some verbal phraseological units become scantily used and acquire archaic peculiarities. Verbal phraseological units in the form of an infinitive word-combination can perform different functions in a sentence. One of the specificities of verbal phraseological units is their performance of the predicate function in a sentence irrespective of a degree of its usage in diverse styles. Into the bargain, some VPhUs can be used both in affirmative and negative forms. In belles-lettres the majority of the formers are occurred concurrently with lexical equivalents or with other VPhUs.
Дар дама забондои дунё муносибати маъноии предикативй пеш аз дама бо шаклдои тасрифии феъл ифода мегардад. ВФФ аз дигар диссадои нутк бо дамин хусусияти грамматикии худ фарк мекунад. Муносибати предикативй дар чумла он аст, ки калимадои маънодор ва таркибдо ба вазифаи хабар омада, амал, долат ва ё аломати дар калима ё таркиб ифодаёфтаро ба вокеъшавии амалу долат ва аломат ва тасдик ё инкор далолат мекунад. Х,амин маънои грамматикй дар чумла зимни категориядои сига, модалият, замон ва шахси феълдои тасрифии ба вазифаи хабар омада ифода мегардад. ВФФ пеш аз дама бо дамин аломатдои барчастаи грамматикии худ аз навъдои дигари водиддои фразеологй фарк мекунад.
Бояд дар назар дошт, ки дама гуна навъдои водиддои фразеологии забони точикй, чи таркиб, чи ибора ва чи чумлаи содаю мураккаби фразеологй мутобики коидадои таркиббандй ва ибораву чумласозии забони точикй шакл гирифтаанд. Фарки сохтори маъной ва грамматикии водиддои фразеологй аз водиддои озоди надвй дар ин чост, ки маънои водиддои фразеологй аз муносибати бевоситаи маъноии чузъдо досил намешаванд ва он муносибати маъной ба чузъдо чудо ё тачзия карда, ба мисли чузъдои ибора ва аъзои чумла тадлил карда намешавад. Аз дамин сабаб, маънои яклухти фразеологй ба диссадои чудогонаи нутк далолат мекунад ва водиди фразеологиро номй (исмй ва сифатй), зарфй ва феълй меноманд. Вазифадои надвии водиддои фразеологиро дам дар заминаи маънои яклухти фразеологй таъин мекунанд. Бесабаб нест, ки ба вазифаи мубтадо асосан водиддои фразеологии номй, ба вазифаи хабар водиддои фразеологии феълй меоянд.
Х,ангоми муайян намудани вазифадои надвии ВФФ шаклу маънодои грамматикии феълдои тасрифшаванда ва тасрифнашаванда (масдар, сифати феълй ва феъли дол) ба назар гирифта мешаванд. Чанд намуна аз асари бадей: Х,оло падарат... меходад, ки ту дам бесабаб димоги уро насузонда озурда накунй (1, с.111); Ягон кас-ку дар ин чо номи Фаррух ё Шадзодаро ба дадон намегирад, пас чаро димогат ин цадар сухтааст? (1, с.124); Малик Точхонуми бечора аз хашму газаб...хеле димогаш сухта...
ба дуо хондан машгул буд (1, с.131).
Дар чумлаи якум фразеологизми димоги уро сузонда дар шакли сифати феълии замони гузашта, феъли гузаранда, бавосита ба саволи "чй тарз?" чавоб шуда, дамчун зарф ба вазифаи доли тарзи амал омада, бо алокаи дамродй ба хабари "озурда накунй" тобеъ шудааст. Хабари чумла бо сигаи шартй-ходишмандй, замони дозира-оянда ва шахси дуюми тандо ифода ёфтааст.
Дар мисоли дуюм ВФФ-и "димогат ин кадар сухтааст" дар колаби чумлаи содаи дутаркибаи тафсилй ифода ёфта, дар он чузъи "димог сухтааст" чузъи асосй ва рехтаи ВФФ, бандакчонишини шахсй-содибии "-ат" ва чонишини ишоратии "ин кадар" чузъдои озод буда, дар дохили ВФФ омадааст. Дар ин чо "димогат сухтааст" шакли замони гузаштаи наздики сигаи хабарии феъли наклист. Бандакчонишини "-ат" ба исми димогг васл шуда, ба содиби амал, шахси дуюми тандо (ту) ишора мекунад. Дар байни сараъзодои чумлаи фразеологии "димог сухтааст" чузъи озод-и доли микдори "ин кадар" омадааст ва он метавонад дар аввали он биёяд: Ин цадар димогат сухтааст. Х,амчунин ба чойи бардакчонишин чонишини шахсии "ту" омада, содибиятро ифода мекунад: Ин цадар димоги ту сухтааст.
Дар чумлаи сеюм ВФФ-и "хеле димогаш сухта" дар шакли сифати феълии замони гузашта "сухта" ба вазифаи хабари чидаи кутодшудаи" сухта буд" дар шакли замони гузаштаи дури сигаи хабарй омадааст. Бандакчонишини "-аш" баробари ифодаи маънои содибият (димог-аш) чун воситаи грамматикии алокаи тобеи мувофикати хабар бо мубтадои Малик Тоцхонум хизмат намудааст. Зарфи "хеле" ба вазифаи доли дарача пеш аз таркиби субъекту предикат омадааст.
Ин дам як аломати хусусияти рехтагй доштани ВФФ-и дар колаби чумлаи содаи дутаркибаи хуллас ифодаёфта ба шумор меравад.
Дар заминаи ВФФ-ии "димоги касе сухт" муродифи дигари он ба миён омадааст: Вай ранчид, сахт ранчид, дуд аз димогаш баромад. Шояд ин вариант дар натичаи фуругузор шудани чузъи аввали ВФФ "димоги касе сухта, дуд баровард" бошад ва ба "димоги касе сухт" зам шудани чузъи "дуд баровард" ба маънои ранчидан зам намудани ибораи сахт ранчидан гардидааст, яъне "димоги касе сухт" - ранчид ва "димоги касе сухта дуд баровард" - сахт ранчид. Дар ин вариантдои ВФФ калимаи "димог" ба маънои долати ранчиши одамро ё хира шудани табъи шахс истифода мешавад. Дамин тарик, зина ба зина кутод шудани ВФФ натичаи эчодкорона ба кор бурдани сарвати забони точикист: димоги касе сухта дуд баровард — дуд аз димог
баромад ----- (аз димог) буйи каддуд меояд: Машаккати 16-соатаро лаззати 15-
дакикагии ифтор аз димогуо хоуад баровард (2, 2, с.210);
Фразеология илмест, ки мачмуи таъбирдои рехтаро дамчун водиддои таркибии системаи забон меомузад. Яке аз кабатдои хоси системаи дар як забонро водиддои фразеологии он ташкил медиданд. Водиддои фразеологй аз ду ва ё зиёда калимадои ташаккулёфтаи сохти устувор ва маънои комили ба кисмдо чудонашаванда ба вучуд меояд. Маънои аслии аалимадои дар таркиби ондо чойгиршуда тира гардидааст ва ё батамом гум шудаанд ва ондо маънои якчояи умумиро ифода мекунанд. Ондо сохти надвии устувор ва рехта доранд, чузъдояшон тагйир намеёбанд ва чойи худро дар дохили ибора ё чумла иваз карда наметавонанд. Агар калимадои таркиби водиддои фразеологй бо калимадои дигар иваз намуда шаванд, водиддои фразеологй хусусияти маъной ва рехтагии худро гум карда, ибора ё чумла ба маънои аслй фадмида мешавад.
Забони точикй аз водиддои фразеологй хеле бой мебошад. Ба ин муродифдои
$pa3eoioruu 3epuH x,aM gaiei myga MeTaBOHag: capu (Kace) 6a ocmoh pacud, (Kace)Kypma - Kypma гywm гupu$т, (Kace) dap Kypma uasymud, mo^upo 6a ocmoh xaeo dodaH MatHOH xypcaHg mygaHpo gopaHg. "ran dowmau", an ë$m wydau" MatHOH 6apou ry^Tyry MaB3yt ë$T mygaHpo H^oga MeKyHag. BapuaHTx,0H $pa3eoiorHH гapмy wwoh, гapмy cy30H; dunu (Kace) 6a (Kace) гapм 6ydau, dun (Kace) 6a (Kace) гapм wydau Ba ë 6o KaiHMau "gui" 6a mho™ dunu xydpo xypdau, dunu (Kacepo) xyu Kapdau, dunu (Kace) xyu wyd Ba ranpa hh3 a3 oh max,ogaT Megux,ag, kh BOx,ugx,OH $pa3eoiora gap raH^HHau iyraBHH 3a6oHH to^hkh MaBKeu Myx,HM gopaHg.
BoxugxOH $pa3eoioruu $etiH 6o Mypypu 3aMOH KaMHCTetMOi rapguga, xycycuaTH TatpuxK ë apxauc™ (MaTpyKï) nango MeKyHaHg. HyHomu, BO-h "gHMop a3 py3ropu Kace 6apoBapgaH" gap 3aM0HH Boch^h MatMyi 6yg, x,oio Kapu6 TaMoMaH a3 HCTetMOi 6apoMagaacT:
Eapogap, 6ucëp aHgyx,rHH MamaB, kh HMma6 Typo Ba xygpo pax,oK Me6axmaM Ba hh gy MaityHpo carBop duMop a3 pyзгоpawон MeKawaM (2, 1, c.91). flap HyHHH x,0iaTx,0 x,aM BOO 6a Ba3H$au xa6apu ^yMiau coga Meoag. flap hh ^yMia xa6apu 6o BOO u^ogaë^Tau duMop a3 pyзгоpawон MeKawaM a3 ^Hx,aTH maKjiH rpaMMaTHKHH cura, 3aMoH, maxcy myMopa 6o xa6apu ^etiuu ^yMiau aKTapKu6au "pax,oK Me6axmaM" nyppa MyBo^HKaT MeKyHag. MatiyM MemaBag, kh gap 3aM0HH 3HHgaruu Boch^h BOO-hh «duMop a3 pyзгоpu Kace ôapoeapdaH" gap BapuaHTH Tarnupu yHcypu iyraBHH "duMop a3 pyзгоpu Kace KawudaH" x,aM HCTH^oga MemygaacT.
B0x,ugx,0H $pa3eoiora x,aM a3 ihx,03h coxTopu ceMaHTHKH Ba Hax,BH MyTo6uKH K0ugax,0H MatMyiu rpaMMaTHKHH 3a6oHH to^hkh gap K0ia6x,0H TapKu6, u6opa Ba ^yMia coxTa MemaBaHg. MacaiaH, gap u6opau pexTau "poxu oxau" KaiHMax,0H pox, Ba oxau 6a MatHOH "poxu a3 ox,aH coxTa myga"ë "poxu ox,aHHH" 6a MatHOH aciK oMagaaHg, Baie gap K0ia6u u6opau homhh h30$h xycycuaTH pexTarK nango KapgaaHg. flap u6opau uKa$wu Kace san6ep wyd" 6a MatHOH "6ucëp pox, pa^TaH gap ^ycry^yH Kace ë HH3e" KaiHMau Ka$w (HaBtu n0Ha$30i) 6o $etiu pox pafimau TaH0cy6u Tupau MatHOH gomTa 6omag x,aM, 6ugyHH ma6ox,aTH My6oiuraoMe3H mhcih rai6ep cypox-cypox mygaH aciu MaTia6po u^oga HaMeKyHag. A3 KaiHMax,0H ^yMiau pexTau"a3 duMosu(Kace)dyd 6apoMad "o^au duMos 60 hcmh dyd Ba $etiu 6apoMadau TaH0cy6u MatHOH Hagopag, atHe MatHOH ^yMia a3 MatHOH KaiHMax,0H TapKu6u BOxugu $pa3eoiorK x,ocui HaMemaBag. Ma^3, x,aMHH xycycuaT gap khcmh 3uëgu BO^ug^OH $pa3eoiorK Mymo^uga MemaBag.
Bo^ug^OH $pa3eoiorK a3 ih^o3h coxTopu Ha^BH 6a mhcih u6opaBy ^yMiau 030g coxTa MemaBaHg. flap HaMyHax,0H 6010 $pa3eoioru3MH "poyu o%au" mhcih "poyu KaxKawou" gap K0ia6u u6opau homhh hcmh BOKet rapguga, pox ^y3tu acocuu u6opa 6yga, oxau ea KaxKawou ^ytx,0H To6eaHg, kh 60 6aHgaKH h30$h 6a hcmh pox aiOKaMaHg mygaaHg. KaiHMau oxau 60 hcm H^oga myga 6omag ^aM, 6a caBOiu hh ryHa ^aBo6 MemaBag Ba KyTOxmygau cu^aTH hhc6hh oxauuu acT.
Ta^OByT gap MyH0Cu6aTH MatHOH oxau Ba KaxKaxwou 60 hcmh pox hh acT, kh KaiHMau KaxKawou aiOMaTH po^po 6a Tap3H Kuëc H^oga MeKyHag: CuTopa^o Tap3e ^onrup mygaaHg, kh ryë kox,h 6a MapKa6 6opKapgau ge^KOH 6a 3aMHH pexTa-pexTa 6a ^oe pacuga 6omag.
flap u6opau pexTau U6apгu ca63" x,aM hcmh 6apг Ba CH^aTH ca63 mhcih "poxu oxau" 6a MatHOH aciuamoH OMagaaHg, kh gap aBBaiu 6a^op gap 3aM0HH ry3amTa KaiaHgap^o ra3aix0H0H 6a gapu MapgyM pa^Ta, ohpo HyH paM3H ^apopacuu ^aciu 6a^op 6a cox,h6ohh xoHa TaKgHM MeKapgaaHg. Bo ry3amTH 3aM0H U6apгu ca63" 6a MatHOH Tyx,$au KaMap3um xycycuaTH $pa3eoioruu pexTarn nango KapgaacT.
Дар ибораи рехтаи "нури чашм" дам исмдои нур ва чашм ба маънои аслиашон омадаанд, ки маънои фарзанди азиз, медрубон ва дустдоштаро ифода мекунад. Ин ибораи мукаррарй дам бо гузашти замон хусусияти рехтагй пайдо кардааст: Дар вакти мурдани худ ягона васияте, ки ба модараш Бибиоиша намуд, ки нури чашми у -Гулбибиро ба катори Одина парвариш намояд... (2,1,с.312-313).
Водиди фразеологии "дуд аз димоги касе баромад" дар колаби чумлаи содаи дутаркибаи тафсилии тасдикй ифода ёфтааст. Ин водиди фразеологй дар шакли инкории феъл ифода намёбад. Ч,узъи озод (шартан касе) дар байни чумлаи сода омадааст. Хусусияти дигари сохтории чунин чумладои рехта ин аст, ки ба мисли иборадои рехтаи феълй кариб дамеша ба вазифаи хабар меоянд ва феъл кариб дамеша ба замондои гузаштаи сигаи хабарй далолат мекунад. Дар мисоли боло хабари феълии "баромад" замони гузаштаи наздики сигаи хабарй аст.
Водиди фразеологии калтакро ба сари (касе) шикает дар колаби чумлаи содаи яктаркибаи тафсилии тасдикй ифода ёфтааст. Ин водиди фразеологй дар шакли инкории феъл ифода намёбад. Ч,узъи озод (шартан касе) дар байни чумлаи сода омадааст. Хусусияти дигари сохтории чунин чумладои рехта ин аст, ки ба мисли иборадои рехтаи феълй кариб дамеша ба вазифаи хабар меоянд ва феъл кариб дамеша ба замондои гузашта сигаи хабарй далолат мекунад. Дар мисоли боло хабари феълии "шикает" замони гузаштаи наздики сигаи хабарй аст.
Водиди фразеологии "обруйи касеро ба замин зад" дар заминаи колаби аслии (инварианти) "обруйи касеро резонд" пайдо шуда, дар колаби чумлаи содаи яктаркибаи тафсилии тасдикй ифода ёфтааст. Ин водиди фразеологй дар шакли инкории феъл ба кор бурда намешавад. Ч,узъи озод (шартан касе) дар байни чумлаи сода омадааст. Хусусияти дигари сохтории чунин водиддои фразеологй ин аст, ки ба мисли иборадои рехтаи феълй кариб дамеша ба вазифаи хабар меоянд ва феъл кариб дамеша ба замондои гузаштаи сигаи хабарй далолат мекунад.
Водиди фразеологии "нону намаки касеро хурд" дар колаби чумлаи содаи яктаркибаи тафсилии тасдикй ифода ёфтааст.
Ин водиди фразеологй дар шакли инкории феъл ифода намёбад. Ч,узъи озод (шартан касе) дар байни чумлаи сода омадааст. Хусусияти дигари сохтории чунин чумладои рехта ин аст, ки ба мисли иборадои рехтаи феълй кариб дамеша ба вазифаи хабар меоянд ва феъл кариб дамеша ба замондои гузаштаи сигаи хабарй далолат мекунад. Дар мисоли боло хабари феълии "хурд" замони гузаштаи наздики сигаи хабарй аст.
Водиддои фразеологии феълиро дар лугатдо одатан дар шакли ибораи масдарй оварда, маънодои ондоро шард медиданд. Бинобар ин, ВФФ дар шакли иборадои масдарй низ ба вазифаи аъзодои гуногуни чумла омада метавонанд: Оё хубтар нест, ки чавонони мо ба чойи "ба уованд об кубидан" аз дукумат ходиш кунанд, ки аз дисоби ондо дастадои ихтиёрие бар зидди фасод ташкил шавад? (3).
Водиддои фразеологй дар шакли иборадои сифати феълй ба вазифаи доли тарзи амал меоянд: Факат андаке забон хойида ба баробар набудани маълумотнома ва дар шадр будани хонаводаи Хдйдарчон ишора намудед (6, с.453); Ч,онамонро дар кафи даст гирифта ба туй мерафтем(4); Ман ин шеърро хуни дил хурда навиштаам, ба ман хунбадо дидед, ношоирон! (5);
Агар ВФФ-и "забон хоидан" дар шакли тасрифй ба вазифаи хабари чумла ва дар шакли ибораи сифати феълй "забон хойида" ва дар шакли калимаи мураккаби "забонхоён" ба вазифаи доли тарзи амал омада тавонад, ВФФ-и "чонро ба кафи даст
гирифтан", "хуни дил хурда" дамеша дар шакли ибораи сифати феълй ба вазифаи доли тарзи амал меоянд. Маълум мешавад, ки ин ВФ дар ин шакл устувор ё рехта гардидаанд. ВФ-и "хуни дил хурда" дар колаби ибораи феъли дол низ бо дамин маънову вазифаи надвй ба кор бурда мешавад: Ман ин шеърро хуни дилхурон навиштаам.
Аз ВФФ-и "забон хойидан" феъли таркибии "забонхойй кардан" ба вучуд омадааст, ки он дамеша ба вазифаи хабар кор фармуда мешавад: Забонхойй накун, ту нагз ба ёд дорй ва медонй (6,с.459).
Як хусусияти ВФФ ин аст, ки дар воситадои ахбори омма вариантдои гуногун пайдо мекунанд, ки, аввалан, сохтори надвии ондо боиси ба вучуд омадани дигаргунй дар таркиби ибора ва чумладои рехта мегардад, сониян, эдтиёчоти матн ва мавриди нутк такозо мекунад, ки ондо ба талаботи матн ва тавозуни услуби баён мутобик гарданд. Чунончи, ВФФ-и "чонамро ба далкам овард" дар матни зерин ба тарзи "чонамро ба нуги биниам овард" ба кор бурда шудааст, ки чандон табий нест: Бедтар кори (кору) бори деда, хоса галладарав (,) цонамро ба нуги биниам меовард (7). Чунин вариантдои ВФФ, сарфи назар аз нокис ё бенуксон буданаш дар таркиби чумла вазифаи хабарро адо мекунад. Мисли дамин ВФФ-и "аклашро хурдааст", мумкин аст, дар матн вариантдои "аклашро бой додааст" ё мисли матни зерин "аклашро бохтааст" ба кор бурда шавад: Ин дафъа духтаратон на аз таъсири чину парй, балки аз таъсири зарбаи сахти ба майнааш расида ацлашро бохтааст (8).
Х,амаи ин вариантдои ВФФ сарфи назар аз дарачаи истеъмолашон дар услубдои гуногуни баён дамеша ба вазифаи хабар меоянд.
Хусусияти дигари ВФФ ин аст, ки кисме аз ондо дам дар шакли тасдикй ва дам дар шакли инкории феъл ба кор бурда мешаванд: касеро хоб рабуд / касеро хоб нарабуд, савганд ёд кардан / савганд ёд накардан, ташнагии касе шикаст / ташнагии касе нашикаст ва гайра: Тасаллиёбии ман то вакте давом намуд, ки рафиконамро хоб рабуд (2,6, с.178). Аз дамин колаби аслии ВФФ бо таъсири майли осонбаёнй дар забони гуфтугу (универбатсия) хоби касе бурд / хоби касе набурд ба вучуд омадааст, ки он дам дар шакли тасдикй ва инкории феъл ба вазифаи хабар меояд:
Албатта, модари угай маро руйи хуш намедод,... падари медрубонамро ба ман номедрубон мекард (2, 6, с.178).
Дар забони точикй тандо дар шакли инкорй ё тасдикй таркибан устувор шудани ВФФ мушодида мешавад. Дуои бади "Илодо, руйи неки набини" ё ин ки "Ин асар то кунун руйи чопро надидааст" шакли маъмули таъбирдои рехтаи феълй ба шумор мераванд. Дар осори бадеии С.Айнй як намуна ба чашм расид, ки дар он ин ВФФ дар шакли тасдикии феъл ба вазифаи хабари чумла омадааст: Орзу мекардам, ки коре шуда ин гаму кулфато... аз дам барояд ва ман дам андаке осоишро бинам... (2,6, с.176).
Дар осори адибон бисёр мушодида мешавад, ки ВФФ бо муродифи лугавиаш ё ВФФ-и дигари даммаънояш ба тарики мувозй ба кор бурда шудааст. Дар ин маврид сарфи назар аз он ки ВФ дар колаби чумлаи сода ифода ёфтааст ё чумлаи мураккаб дамчун водиддои баробармаъно дар таркиби чумла вазифаи муштараки надвиро адо намуда, бештар ба вазифаи хабар меоянд. Дар матни зерин ВФ дар колаби чумлаи мураккаби тобеъ ифода ёфтааст, вале ба дамон вазифаи надвй омадааст, ки муродифи фразеологии пеш аз он омада адо мекунад:
- Барои дуруст кардани камбудихои туйи бемахали шумо ман бояд бисёр вактхо мехнат кунам, дар кас ба хонаи мо барои келинбинй меояд, ман изо мекашам, дар он вацт замин намекафад, ки дароям (2, 1, с.312-313).
Дар аввали ин чумла феъли "изо мекашам" низ ВФФ буда, кутохшудаи "бори изо (шармандаги) кашидан" аст, ки хабари он аз чихати сига, шакли замон, шахсу шумора бо хабари ВФФ-и дигар (дароям) мутобикати том дорад. ВФФ-и дуюм маънои амали хабари чидаи пешомадаро аз чихати муассирии холат таквият мебахшад.
Дар заминаи ВФФ калимахои мураккабе сохта мешаванд, ки алокамандии маъноии онхо пойдор монад хам, вобаста ба шакли феъл ва сохтори чумла онхо муродифи хамдигар шуда наметавонанд: Дарди онвактаи моро нафароне дарк мекунанд, ки чанд сол барои фарзанд хуни цигар шудаанд (15); Модар дар сари дастархон чашм аз писараш намеканд, хоби дидааш хар лахза ба ёдаш омада цигархунаш месохт (9).
ВФФ-и "хуни чигар шудан" бо феъли таркибии "чигархун шудан" хаммаъно буда, маънои грамматикии мафъули холатро ифода намудааст. Дар матни дуюм феъли таркибии "чигархун сохтан" низ феъли таркибии номй буда, шакли фоилй дорад, бинобар ин дар чумла вазифаи муштараки нахвиро (хабари феълй) адо карда бошад хам, онхо аз чихати маънои граммаикии феъл ВФФ-и «хуни цигар шудан» ва «хуни цигар сохтан (кардан)» аз хамдигар фарк мекунанд.
Шаклхои фоилу мафъули феъл ба вазифаи хабар омада, ду навъи ВФФ-ро ба вучуд овардаанд: губори дили касе баромад: Мувофики табъашон гап мезанам ва бо хамин губори дилам мебарояд (6, 2,с.10); губори дили касеро баровардан: Вай хамрохи онхо аз тахти дил хандида, шухй карда губори дилашро баровард. Х,арчанд дар хар ду маврид хам ВФФ як маънои аз гаму гусса, нохушй фориг шуданро ифода мекунанд, сохтори нахвии вохидхои предикативй гуногун аст: дар матни якум ВФФ дар колаби чумлаи содаи дутаркиба, аммо дар мисоли дуюм дар колаби чумлаи содаи яктаркиба ифода ёфтааст.
Дар матнхои зерин низ хамин хусусияти ВФФ-ро дидан мумкин аст: Ман дар мактаби кухна хам бошад ба хондан тайёр будам ва, агар ин муяссар мешуд, сарам ба осмон мерасид (6, 2,с.27); Лекин шумо бо пои худ омада сарамро ба осмон расондед, рахмат! (6,2,с.27). Дар ин гуна холатхо шаклхои феълии мондаву гузаранда, бавоситаю бевосита накши мухим доранд: сари касе ба осмон расид / сари касеро ба осмон расонд.
Дар забони точикй баъзан як маънои ВФФ дар ду колаби предикативй ифода мегардад. Масалан, дар матни зерин ибораи рехтаи "хумори касе шудан" аз лихози маъно муродифи чумлаи фразеологии "хумори чизе (касе) гирад" аст: Дар вакт хумории ощо мешавам, маро ранчу азоб дар панчаи худ мефишоранд, хуру хобамро гум мекунам... (3); Ба чашмони хумори ту хуморй гашта чашмонам, Биё, то бишканам, хумори чашмони хумориро (Парии Х,исорй).
ВФ дар асари бадей хеле серистеъмол буда, хусусиятхои гуногуни услубй зохир мекунанд. С.Айнй аз тамоми имконоти услубии ВФ бо камоли махорат ва нозукадой истифода мебарад. Яке аз хусусиятхои услубии ВФ дар осори бадей ва публитсистии у дар заминаи маъно ва колаби ВФ хосил намудани вариантхои эчодкорона аст:
--Мурдаро мону тутхури кун, гуед-а?...
--Хох тутхури кунед, хох туйхури, шуданй шуд (2,1, с.310).
Шакли аслии ин ВФФ "мурдаро монда, тутхурй кардан" аст, вале вобаста ба мундаричаи матн дар гуфтори симои асар ба чойи исми мураккаби "тутхурй"
KajHMau Ha3gHKTaja$$y3H oh --"TyHxypK" 6a Kop 6ypga mygaacT, kh caHtaTH Ta^Hucu hokhc acT. flap hh ryHa xojaTxo Ba3H$au HaxBHH BO 6eTarHup MeMOHag. flap xap gy Tap3H H^oga xaM nypKyHaHgau 6eBocuTau cypaTë^Tau "Mypgapo" ^y3tu o3ogu BOO 6yga, aMajxou "MOHgaH" Ba "TyTxypK KapgaH" ë "TyHxypK KapgaH"-po H^oga HaMyga, 6a Ba3H$au xa6apxou nugau ^yMjau cogau aKTapKH6au yMyMHmaxc OMagaaHg. A3 hh HaMyHa MatjyM Merapgag, kh gap TapKu6u BO Ka^HMa^ou MyTo6uKH Kougaxou MatMyju Ha^BHH 3a6oHH to^hkh ajOKaMaHg myga ^yMja coxTaaHg. flap hh 6o6aT 6aHHH coxTopu Hax,BHH BO Ba 030g (FaHpH$pa3eojorK) Ta^OByra ^uggK Mymoxuga HaMemaBag. Ta^OByT TaHx,o gap hh ^oct, kh MatHO gap BO gap Koja6u HaxBHH TapKu6aH ycTyBop ë pexTa u^oga Meë6ag.
Eoag Kang HaMyg, kh 6at3e BOO gy coxth Hax,BH gopaHg. MacajaH, 3a6oHmHHoc M. A. Py6uHHHK "doxunu ymo; wydan"-po" Koja6u 6acTa" (paMOHHaa KOHcTpy^ua) Ba "6a ymo; doxun wydan"-po "KOja6H Kymoga"(HepaMOHHaa KOHcTpy^ua) HOMHgaacT (10, c.143-144 ). A3 MaBogu 3a6oHH to^hkh MatjyM MemaBag, kh nyHHH BapuaHTxo Ha TaHxo gap u6opaxou 030g, 6ajKH gap Koja6xou BOO hh3 Mymoxuga MemaBaHg: 6a 6eMopu гири$тор wydaH // гири$тори 6eMopu wydan; 6a 6axmu xyd 30muh wydaH // 3omuhu 6axmu xyd wydaH: Arap Megug, kh Mapg 6a Kopu xyd Mawayn acm,... 6a cynu ^aBOHe, kh Maweynu 3aMunxamKawu 6yd, oxucreKaK Huroxe MeKapg (2, 2, c.11); A3 Ky^oe nango myga, Mapo Taxgug MeKapgy 6a xojaM MexaHgug, kh "a3 gacTaT Kope HaMeoag Ba 603 3opu MaH myga (// ro MaH 30p myga) Ha3gaM MeoM" (12);
nagapam ^ohh Kopampo a3 gacT gog, 6apogapu xypguam 6a 6eMopuu ea3nune гири$mор wyd (//гири$mори 6eMopuu ea3nun wyd... (7);
MyH0cu6aTH MatHOH Ba rpaMMaTHKHH ^y3txou BOO 60 Boxugxou o3ogu HaxBH, MaBKeu B0x,ugx,0H 030g gap TapKu6u BO MaB3yu 6axcu ^ygoroHa acT. flap hh ^o 6oag xoTupHumoH HaMyg, kh roxe Boxugxou o3ogu HaxBH gap goxuju BO xeje Ta^cuj ë$Ta, 6ohch a3 xaM gyp a^TogaHH ^y3txou BO MerapgaHg. flap hh cypaT coxTopu pexTa Ba aK^yxTH BO oce6 Me6uHag: ...xaMa namM^ou xydpo 6a ny;mae, ku онндaгони a3 Capu ^yu a3 yaMon ny;ma 6a dapa MedapoMadand, dyxmaHd (2, 2, c.16). flap hh mhcoj 6aHHH gy ^y3tu BOO-h "namM^o.,. 6a... dyxmaHd" hcmh nawM^o 60 MyanaHKyHaHgau "xyg",6a $etju dyxman nypKyHaHgau 6aBocuTau "6a ny;ma" Ba 6a oh ^yMjau nanpaBH мyaнaнкyнaнgaн"o-gnдaгonu a3 Capu ^yu a3 yaMon ny;ma 6a dapa MedapoMadand" 60 naHBaHgaKH "ku " To6et mygaacT. flap MaTHH 3epuH u6opau $etjHH "gaBjaTH nupK poHgaH" 6aHHH hcmh daenam Ba $etjupondan TaHocy6u MatHOH By^yg Hagopag:
Hh Mogapu Mym^HKy Me^py6oH HMpy3^0 gap xa^Kau $ap3aHg0Hy Ha6epar0Ham daenamu nupu Meponad (13). fflaKm gypycTH BOO-h "gaBp poHgaH" acT, kh a3 aBBa^u oh Ka^HMau "acn" $ypyry30p mygaacT: "acnu gaBp poHgaH". Hh BOO gap "OapxaHru u6opaxou pexTa" nyHHH mapx ë^TaacT: "gaBp poHgaH 1. xyKMpoHH KapgaH, 2. 60 anmy umpaT, xymBaKTOHa py3 ry3ap0HgaH: Hhxo xaMOH 0gaM0HeaHg, kh gap gaBpu aMup daep Mepondand, coxh6h MaM^aKaT 6ygaHg, 3aMHHX0H xy6, paMaxou Ka^OH a3 ohh ohxo 6yg (2, 3, c.271).
flap "OapxaHru u6opaxou pexTa" 60 Ka^HMau "gaB^aT" BO "a3 gaB^aTH (nymTu) mojH KypMaK 06 Mexypag" OBapga mygaacT: "Xy6, myMO HaMexypga 6omeg, MaH MexypaM, -- ryëH 3aHH Ka^OH nuë^au Ha6oTHonpo a3 nemu najiOH^am rupu^T Ba H^OBa Kapg: -- AMaKam a3 6apou KejHH ^upucToga 6omaHg xaM, "a3 gaBjaTH mojH KypMaK 06 Mexypag" ry^TarK ranxo xacr" (14,c.270). HHnyHHH gap 3a6oHH ry^Tyry 6o hcmh "gaBjaT" gap BapuaHTxou ryHoryHH BOO "gap gaBjaTH Kace 6o xy3ypy xaJOBaT 3HHgarK
кардан", "дар давлати касе осуда умр ба сар бурдан", "хузуру халовати давлати пирй дидан" ва гайра ба кор бурда мешаванд.
Дар вариантхои ВФФ як калима, одатан бо калимаи дигари хаммаънояш иваз мешавад. Дар ин сурат баъзан тарзи табиии ифода осеб мебинад. Чунончи: Рузхо бар ман хастакунанда мегузаранд. Шомгохон, ки офтоб ба магриб фуру меравад, ман нафаси сарде мекашам ва ба худ меандешам, фардо чй мешуда бошад, вале фардо хам фаро мерасаду монанди дирузу имруз бароям дилгиркунандаю хаста мегузарад (12). Аммо С.Айнй ба чойи "нафаси сарде кашидан" таъбири табиии "охи сард кашидан"-ро ба кор бурдааст: Баъд аз соате, ки Одина аз хона дур шуд, Бибиоиша охи сарде аз дили пурдард кашида, лаб фуру баст (2,1, с.70). Мисоли дигар: Бародаронат баъди сухбат бо ту бо занхояшон гамхортар мегарданд, ба баъзе камбудихои хурди онхо (15). Дар "бо занхояшон гамхор гардиданд" ва "ба баъзе камбудихои хурди онхо чашм пушиданд" пешояндхо галат кор фармуда шудаанд. Тарзи бенуксони ифода "ба занхояшон..." ва "аз баъзе камбудихо..." аст.
Бояд дар назар дошт, ки дар сохтори грамматикии ВФ нуксони ночизе рох ёфта бошад, хилофи меъёри забони адабй ва боиси бахси илмй мегардад. Чунончи, ибораи "ба касе, чизе ё амале сару кор доштан" дуруст аст ё "...сари кор доштан"? (16, с.150). Сарфи назар аз он ки вохидхои фразеологии феълии мазкур дар шакли солим (инвариант) ё дар шакли варианти галат омадаанд, дар таркиби чумлаи сода вазифаи хабарро адо мекунанд, яъне ба вазифаи нахвии вохидхои фразеологии феълй таъсир намерасонанд. Вале бояд дар назар дошт, ки меъёри забони адабй талаб мекунад, ки хулосахои илмй бояд аз руйи тахлили вариантхои солим (ин варианти) ВФ бароварда шаванд.
Хулоса, вохидхои фразеологии феълии забони точикй бо фразеологизмхои феълй чуъзи асосй бо феълхои тасрифшаванда ифода ёфта бошанд, шубхае нест, ки дар чумла ба вазифаи хабар меоянд, вале вохидхои фразеологй дар колаби иборахои масдарй, сифати феълй ва феъли хол дар таркиби чумла омада бошанд, вазифаи аъзохои гуногуни чумларо адо карда метавонанд. Ин пахлуи масъалаи вазифахои нахвии вохидхои фразеологии феълии забони точикй хам ба тарзи бояду шояд тадкик нашудааст. Масъалаи дигаре, ки ба назари мо хеле мухим, вале бахснок менамояд вазифахои нахвии вохидхои фразеологй ва сохтори онхо мебошад.
Пайнавишт:
1. Козими М.М.Техрони махуф. - Душанбе: Ирфон, 1964. -352 с.
2. Айни Садриддин. Куллиёт. Дар 15 цилд.- Душанбе, 1962-2017.
3. Чархи гардун, 27.06.2018
4. Оила, 17.10.2018
5.Адабиёт ва санъат, 11.10.2018
6.Фарханги иборахои рехтаи забони адабии хозираи тоцик. Мураттиб М.Фозилов-Душанбе: Ирфон,1964.ц.2 802с.
7.Оила, 20.06.2018
8. Оила, 3.10.2018
9. Оила ,12.02.2014
10. Рубинчик Ю.А. Рамочная конструкция и структурно-семантическое единство фразеологизмов //Народы Азии и Африки - 1973. -- № 4. - С.143-145.
11. Камолиддинов Б. Масъалахои инкишофи сохти синтаксиси забони тоцики. Мацмуаи мацолахо. - Душанбе, 1988, 268 сах.
127
12. Чархи гардун, 27.01.2018
13. Адабиёт ва санъат, 8.03.2017
14. Фаруанги иборауои рехтаи забони адабии уозираи тоцик. Мураттиб М. Фозилов-Душанбе: Нашрдавтоц, 1963.ц.1.- 952с.
15. Мууаббат ва оила 10.07.2018
16. Шакури М. Х,ар сухан цоеву уар нукта мацоме дорад - Душанбе: Ирфон, 2006. -150 с.
Reference Literature:
1. Kozimi M.M. The Horrible Tehran. - Dushanbe: Cognition, 1964. - 352 pp.
2. Aini, Sadriddin. Compositions in 15 volumes. - Dushanbe, 1962. - 2017.
3. Charkhi Gardun (Rotation of Firmament). 2018, June 27.
4. Oila (Family), 2018, October 17.
5. Adabiyot va Sanat (Literature and Art). 2018, October 11.
6. Dictionary of Phraseological Units of Modern Tajik Language. Under the editorship of M. Fozilov. - Dushanbe: Cognition, 1964. V.2. - 802pp.
7. Oila, 2018, June 6.
8. Ibidem. October 10.
9. Ibidem. 2014, February 12.
10.Rubinchik Yu.A. Frame Construction and Structural-Semantic Unity of Phraseologisms // Narody Azii I Afriki (Peoples of Asia and Africa), 1973, #4. - pp. 143 - 145.
11.Kamoliddinov B. Issue of Development of Syntactical Structure of the Tajik Language. Collection of articles. - Dushanbe, 1988. - 268 pp.
12. Charkhi Gardun. 2018, January 27.
13.Liteature and Art. 8.03.2017.
14.Phraseological Dictionary of Modern Tajik Language. Compiler: M. Fozilov. - Dushanbe: Tajik publishing-house, 1963. V.1. - 952 pp.
15. Love and Family. 10.07.2018.
16.Shakuri M. Every Word Has a Point of its Own. - Dushanbe: Cognition, 2006. - 150 pp.
