CC BY
15
УДК 81 ББК81.2 Т-2
Юсупова Маловат Дадоцоновна, унвонцуи кафедраи забон ва адабиёти тоцики МДТ «ДДХ ба номи акад. Б.Гафуров» (Тоцикистон, Хуцанд)
Юсупова Малохат Дадоджоновна, соискатель кафедры таджикского языка и литературы ГОУ «ХГУ им. акад. Б. Гафурова» (Таджикистан, Худжанд)
Yusupova Malohat Dadojohnovna, claimant for candidate degree of the Tajik Language and literature department under the State Educational Institution "KhSU named after acad. B. Gafurov (Tajikistan, Khujand) E-MAIL: sarvinoz.79@mail.ru
Калидвожа^о: «Дуди уасрат» ва «Сармаддеу»-и Бауманёр, муродифоти фразеологи, маънои мацози, услуби бадеи, тобишуои маънои, мауорати нависандаги
Вижагиуои корбасти муродифоти фразеологи дар ду асари Бауманёр «Дуди уасрат» ва «сармаддеу» ба риштаи таулил кашида шудааст. маводи гирдоварда шауодат медиуад, ки нависанда дар истифодаи вариантуои гуногуни муродифоти фразеологи мауорати комил дорад. Дар истифодаи муродифоти фразеологи дар осори Бауманёр вижагиуои зерин ба назар расиданд: 1. Корбасти фразеологизмуое, ки дар забони адабии тоцик роицанд; 2. Иваз кардани цузъи таркибуои воуидуои фразеологи; 3. Зам намудани цузъи нав ба таркиби фразеологи. Бауманёр махсусан усули бо муродиф иваз кардани яке аз цузъуои фразеологизмуоро фаровон истифода мебарад. Фарци муродифоти воуидуои фразеологи ва вариантуои воуидуои фразеологи бо мисолуои мушаххас исбот шудааст. Истифодаи моуиронаи муродифоти фразеологи имкониятуои услубию бадеии нависандаро густурдатар кардааст.
Ключевые слова: книги Бахманёра, «Дым сожаления», «Село Сармад», фразеологические синонимы, переносное значение, художественный стиль, смысловые оттенки, писательское мастерство
Проанализированы особенности фразеологических синонимов в произведениях Бахманёра «Дым сожаления» и «Село Сармад». Представленные примеры свидетельствуют о мастерстве писателя в использовании разных вариантов синонимических фразеологизмов. Можно выделить три способа их использования: 1. Использование распространенных в таджикском литературном языке фразеологизмов без изменения. 2. Замена одного из компонентов фразеологических единиц. 3. Добавление нового компонента в состав фразеологизма. Особое мастерство Бахманёр проявляет при замене одного из компонентов фразеологической единицы соответствующим синонимом. На конкретных примерах показаны отличия между синонимическими фразеологическими единицами и их вариантами. Использование синонимической
МУРОДИФОТИ ФРАЗЕОЛОГИ ДАР АСАРХ^ОИ БАУМАНЁР
ФРАЗЕОЛОГИЧЕСКИЕ СИНОНИМЫ В ПРОИЗВЕДЕНИЯХ БАХМАНЁРА
PHRASEOLOGICAL SYNONYMS IN THE WORKS BY BAHMANYOR
фразеологии значительно расширяет стилистические и художественные возможности создания произведения.
Key words: Bahmanyor's books, "Smoke of Regret", "Sarmad Village", phraseological
synonyms, figurative meaning, belles-lettres style, shades of meaning, writer's mastership
The author has analyze the peculiarities of phraseological synonyms in Bahmanyor's literary productions "Smoke of Regret" and "Sarmad Village". The presented examples testify to writer's mastership and usage of diverse variants of synonymical phraseologisms. One can single out three modes of use: 1. Utilization of phraseologisms spread in the Tajik language without changes: 2. Substitution of one of Components included into a phraseology unit; 3. Addition of a New Component into Phraseology Composition. Bahmanyor displays especial mastership when substituting one of the phraseology unit components for a respective synonym. Distinctions are shown on a concrete examples between synonymical phraseological units and their variants. Usage of synonymical phraseology considerably enlarges stylistic and artistic opportunities for creating a literary production.
Барои нозук, рангин, чолибу чаззоб тасвир намудани вокеа Бахманёр дар асар-хои хеш ба воситахои муассири забон, бавежа вохидхои фразеологй зиёд таваччух намудааст. Вохидхои фразеологй дар нотакрор сохтани тарзи баёни ин нависанда накши муассир доранд.
Истифодаи хунармандона аз муродифоти вохидхои фразеологй бошад, барои баёни чолиб ва бидуни такрор хидмати арзанда намудааст. Маъмулан барои бештар намудани чаззобияту бадеияти тасвири хеш шоирону нависандагон ба силсилаи муродифоти фразеологй ру меоранд.
Омузиши ин бахши забон низ таваччухи олимони сохаро ба хеш кашида, дар бештари маврид зимни пажухиши муродифхо ва ё фразеологизмхои забони адабии хозираи точик ба накш ва мавкеи муродифоти фразеологии забони точикй ишора шудааст.
Вокеан, солхои охир таваччухи забоншиносон ба баррасии масоили муродифоти фразеологй ва накши онхо дар густариши забони матни асархои назмиву насрй бештар гардида, омузиши ин навъи муродифоти забони адабй аз чониби мутахас-сисони соха ба тарзи гуногун сурат мегирад. Аммо новобаста ба ин тадкикхо ин бахши фразеологизмхои забони адабии хозираи точик омузиши бештару амиктарро такозо мекунад, зеро пажухишоти чараёнгирифта, нигохи ичмолии пажухишгарон зимни баррасии дигар вижагихои фразеологизмхои забони точикй сурат гирифта, мавкеи муродифоти фразеологй дар осори суханварон кам мавриди омузиш ва баррасй будааст.
Аслан, дар забоншиносии муосири точик муродифоти фразеологй чй мафхумеро ифода мекунанд? Дар мавриди баён ва шархи ин мафхуми забоншиносй олимон андешахои хамсонро ироа кардаанд. Чуноне ки медонем, худи фразеологизм ифодаи фикр бо тобишхои вижа мебошад, ки аз ду ва зиёда калима созмон ёфта, сохти усту-вор ва яклухти ба кисмхо чудонашаванда дорад. Танхо дар яклухтй ин ё он маъноро ифода мекунанд ва аксар маврид маънои мачозй ва гайриаслй баён мешавад.
Бояд гуфт, ки хар забон дорои вохиди фразеологии хоси худ аст. Ташаккулу тахаввул ва конуниятхои баёни маънои фразеологй ба хусусиятхои забонии ин ё он забон сахт алокаманд мебошад. Китоби «Фразеологияи забони хозираи точик», ки
бар к,алами Х,.Мачидов тааллук дорад, мудимтарин китобест, ки вижагидои водиддои фразеологии забони адабии дозираи точик дар он даллу фасл шудааст. Дар асари мазкур забоншиноси шинохта рочеъ ба масоили «навъдои фразеология», «мазмуни водиди фразеологй», «шаклдои грамматикии водиди фразеологй», «иборадои фразеологй», «чумладои фразеологй» ва монанди ин равшанй меандозад.
Дар мавриди муродифдои водиддои фразеологй забоншинос Х,.Мачидов кайд мекунад, ки «дар силсилаи синонимй водиддои фразеологии аз чидати обуранг ва мавкеи истеъмолиашон гуногун гирд меоянд. Хусусияти умумии дамаи фразеоло-гизми ба силсилаи синонимй дохилшаванда умумияти маъно ва гуногун будани колабдои ондост. Табиист, ки дар як фразеологизми силсилаи синонимй аз водиди фразеологии дигар бо заминаи тасвир ва чилодои махсуси маъно фарк карда меистанд» ( 8, с. 104).
Бадриддин Камолиддинов дар ин хусус андеша дорад, ки «водиддои фразеологй байни дам муносибатдои маъной пайдо намуда, силсилаи муродифдоро ташкил медиданд. Чунин ифодаи даммаъно чудогона ва паидамдигар дам кор фармуда мешаванд». Ин забоншинос таъкид мекунад, ки муродифдои фразеологй «аз чидати таркиби лугавй унсурдои калимаю шаклсозй, воситаи грамматикии алокаи компонентдо ва аз лидози сохтору структураи синтаксисй фарк мекунанд, ки аз як тараф ба дарачаи рехтагии водиддои фразеологй вобастагй дошта бошад, аз тарафи дигар бо такозои матн ва мавриди сухан шакли худро кам ё беш тагйир дода, гуё худро бо макоми сухан ва такозои матлаб мувофик мекунад» (5, с. 118).
Ба андешаи В.К.Олешкевич бошад, муродифоти фразеологй «бар хилофи муродифоти лугавй маънои бевоситаи аслй надоранд. Ашё, сифат ва ё долату амали онро баён намекунанд, балки тасаввуре аз ондоро дар шакли махсуси бадей эчод мекунанд. Ин вижагй имкон медидад, ки муродифоти фразеологй дамчун категорияи мустакили забон омухта шавад (11, с. 41-45). Н.Ф.Алефиренко дам кайд мекунад, ки зери мадфуми муродифоти фразеологй таркибдои фразеологие фадмида мешавад, ки аз руи баёни мавзуй-мантикй умумият дошта, аз руи чузъдои таркиби худ ва аз лидози мудтаво бо обурангдои гуфторй, сабкй ва корбурдй аз дам фарк мекунанд (1, с. 315).
Дар забоншиносии замони истиклолияти Точикистон забоншиносон ва олимони чавони сода то чое ба ин масъала адамият додаанд. Аз чумла, М.Мирзоева аз пажудишгарони муосир аст, ки дар чустучудои илмии хеш рочеъ ба муродифоти фразеологй ва вижагидои ин навъи муродифот, дарача ва истифодаи он дар адабиёти муосир омузишдои пайваста дорад. Ин тадкикоти мудаккик зимни омузиши осори устод Садриддин Айнй чараён гирифтааст. Б.Мадкамова низ фасли дуюми боби аввали рисолаашро ба тадлили муродифоти водиддои фразеологии ашъори Лоик бахшидааст. Забоншиносон С.Узбеков, З.фургонов ва дигарон зимни баррасии масоили марбути муродифоти забони точикй ба навъи муродифоти фразеологй мухтасаран таваккуф кардаанд.
Ба муродифоти водиддои фразеологй ихтисос додани ин бахши кори мо низ талошест барои муйян намудани чойгод, накш ва макоми муродифдои фразеологй дар матни насрии забони адабй.
Дар осори Бадманёр муродифоти водиддои фразеологй истифодаи фаровон ва дунармандона дошта, бештар хусусияти тавсифй доранд ва аз мадорати нигоран-дагии у дарак медиданд. Нависандаи хушзавк муродифоти фразеологиро ба таври чудогона, яъне дар мисолдои гуногун бо максади гурез аз такрори ночо ва пайи дам, бо максаддои гуногуни услубй истифода кардааст.
147
Зимнан бояд гуфт, ки гуногунии баён дар якчоягй бо вижадои услу6й ба фаркиятдои асосй вобаста буда, тафовути баён ба тафовути сабк алокаманд аст. Ба туфайли истифодаи дунармандонаи силсилаи муродифоти фразеологй навиштадои Бадманёр дилчасп ва бодусну таровату пурмаъно гаштаанд.
Мадорати нависанда дар истифодаи бамавкеи водиддои фразеологй кобили та-ваччуд буда, тарзи нигориш низ чолиб чараён гирифтааст. Чунончи: Meiuungd-мешинад coiunxo ба дахрн o6 гирифтавг баъд аз 6om ingpouig барин ягoн гапи xvhvk зада, ё ягoн фикри мгбхам гvфта. ба kvртаи ман кайк сар медихад (2, с. 105).
Мудтаво дар чумлаи мазкур ба василаи силсилаи фразеологизм бадеияти фавкулода зебо пайдо кардааст. Водиддои фразеологии «ба дадон об гирифтан», «аз бом тароша барин», «гапи хунук задан», «ба курта кай сар додан» дар кадом бамавкеъ истифода шуда, дар мудтавои андешадои баёншуда муассирии сухани нависандаро таъмин кардаанд.
Бояд гуфт, ки дарачаи корбаст ва тарзи истифодаи водиддои фразеологй ва корбурди муродифоти он ба сабку услуби суханвар алокаи зич дорад. Тандо чумлаи болоии мисолзада аз эчодиёти Бадманёр кофист, ки гароиши услубии уро ба мушодида гирем.
Тафаддуси дар ин мавзуъ аён кард, ки фразеологизмдо дар асардои Бадманёр дар шакли маъмулй ва колабдои худсохти нависанда истифода шудаанд ва ин ду шохисаи ичмолй имкон фародам овард, то муродифоти фразеологй низ дар он ба вафрат дучор ояд.
Вижагидои эчоди муродифоти фразеологиро дар асардои Бадманёр ба ин навъ метавон шинохт:
1. Истифодаи маъмулии фразеологизмдое, ки дар забони адабии дозираи точик роич мебошанд. Ба мисли «каъри дил»= «сидки дил», «панча задан»= «панча каши-дан» (13, с. 167). Мисол:
Вай он духтарро аз тахти дил дуст дошт, чунон ки шикорро, офтобро, куххои ос-монбусро дуст медошт(2, с. 11З).// Ким-чияке дар каъри дилаш цунбида, кам-кам ру зада, узвхои иродаро игво андохта, ахли солимро дар гафлат монда, ба ин кор уро рах намуд(2,с. 114).
Илова намудани чанд унсури грамматикй ба водиддои фразеологии маъмулй;
Мисол:
2. Иваз кардани чузъи таркибдои водиддои фразеологй ба монанди «сурати ху-нуки Юсик» (2, с. 379), «сурати номатлуби Юсик» (2, с. 397), «башараи номатлуби Юсик» (2, с. 348) ва амсоли ин. // Ин дам дар кушода шуд ва дар даревос evрати хvнvки Юсик пайдо шуд(2,с. 379).//Дар кушода шуд ва дар даревос башари нoматлvби Юсик намудор гашт(2, с. 397).
3. Зам намудани чузъи нав ба таркибдои фразеологй. Мисол: «ба сараш об нарехтай»(2, с. 351), «ба сараш чунин об резам»(2, с. 395), «ба сари «Абусунбул» об рехтй»(2, с.397).
Чунон ки мушодида шуд, дар ин навъи муродифот шакли яке аз чузъдои таркиб ва ё ибора тагйир ёфта, силсилаи муродифоти водиддои фразеологиро ташкил дода-анд. Чунончи/ Сардоя хам зани як мушти пар набуд, як мушт зар буд(2, с.1б7).
Муродифоти фразеологй монанди муродифоти лугавй дар тамоми услубдои нутк истифода мешаванд. Захираи водиддои фразеологии забони точикй бою рангин буда, мунтазам дар доли инкишоф карор доранд. С.Кенчаев ва М.Кенчаева кайд
мекунанд, ки «водиддои фразеологй чун категорияи махсуси лугавй хусусиятдои нидоят гуногуну мухталифи лафзй доранд ва бо вучуди чун моли тайёри забон мадсуб шуданашон, дамчунин вобаста ба вижагидои маъноию сохториашон метавонанд чилодои нав ба нав пайдо кунанд»(7, с. 197). Чунончи Бадманёр накл мекунад: Сурх шуданашро пай бурда, бештар алов мегирад. Дар ин чумла муаллиф «шарм доштан»-ро бо василаи водиддои фразеологй баён карда, аз муродифи колабдои яклухту мадками фразеологй дунармандона истифода мебарад.
Ба андешаи М.Мирзоева дар таркиби муродифоти фразеологй омадани муродифоти лугавй» он кадар сермадсул нест, зеро бино ба таъкиди у «бештари муродифоти лугавй дар таркиби вариантдои фразеологй дучор меоянд, ба монанди «чашм духтан», «дида духтан » ва амсоли ин» (9, с. 62).
Бадманёр ба ин шева, яъне бо истифодаи муродифоти лугавии яке аз чузъдои таркибдои фразеологй муродифоти фразеологии зиёд эчод кардааст. Масалан, ба ибораи фразеологии «каъри дил» нависанда «сувайдои дил», «жарфнои дил»-ро муродиф месозад. Вожадои «каър», «сувайдо» ва «жарфно» берун аз таркиби фразеологии хеш муродифоти лугавй мебошанд ва дамин наздикмаъноии ин вожадо ба сохтани муродифоти фразеологй хидмат кардаанд. Дар асардои Бадманёр ба сифати муродифдои фразеологии иборадои «сидки дил», «тадти дил», «каъри дил», «жарфнои дил», «медроби дил», «самими дил», «сувайдои дил» корбурди дунармандона ва бомавкеъ доранд. Мисол: Фарёд аз жарфнои дил, аз парной чашм, на аз лаб(2, с. 293). Зимнан таъкиди ин нукта низ чоиз аст, ки муродифоти водиддои фразеологй ва вариантдои водиддои фразеологиро бояд аз дам фарк кард. Чунончи «сувайдои дил», «тадти дил» ва «сидки дил» муродифоти фразеологй мебошанд, аммо «тадти дил», «тайи дил», «тади дил» вариантдои водиддои фразеологй шинохта шудаанд.
Мушодидадо нишон медиданд, ки дар забони точикй таркиби фразеологй ба осонй чои чузъдои худро иваз карда метавонад. Чунончи, чузъдои таркиби фразеологии «гаму гусса» ба «гуссаву гам», «дарду гам» ба «гаму дард», «чону дил» ба «дилу чон» ба осонй чойи худро иваз карда метавонанд. Ин чойивазкунй ба маънии мачозии ибора халал эчод намекунад. Ч,ойивазкунии чуфти водиддои фразеологиро аз вариантдои фразеологй шинохтан мумкин аст.
Бадманёр дар офариниши асардои худ дам аз муродифоти фразеологй ва дам аз вариантдои водиддои фразеологй фаровон истифода кардааст.
Мадорати нигорандагии Бадманёр мадз дар ин нукта аст, ки у бидуни халал додани вижагидои сохтории фразеологизмдо, ки устувории таркиб дар бештари маврид доимй ва ивазнашаванда будани чузъдои дохилии иборадои фразеологй мебошанд, муродифои фразеологй эчод мекунад.
Ин нависандаи хушзавк дар навиштадои худ годо муродифоти водиддои фразео-логиро паси дам меорад. Ин навъи истифода ба муассирии маънй, чолибу амик тасвир кардани долат хидмат кардааст. Бештари вакт муродифоти пайдарпайомада дамдигарро пурра кардаанд. Чунончи: Овозаи ин хабар ба дауони мардум афтоду па-дари Фариштамоу гайр аз лаб газидаву сар хам карда, ба хостгоруои Хуррами Мардон фотиуа додан, дигар илоце надошт(2, с. 66). // Дар ин чумла «лаб газидану сар хам кардан» муродифоти водиддои фразеологй мебошад. Ва чи тавре ки Ш.Радматов кайд мекунад, дар силсилаи водиддои фразеологй маъно ба назар гирифта мешавад, лекин дамгунии шаклу сохти ондо мудим нест (12,с. 191). Мо низ дар ин намунаи муродифоти фразеологй, муродифи маъноии водиддои фразеологиро мушодида меку-
149
нем. Аммо дар ин хусус забоншинос З.Шарипова андешаи дигар дорад. Вай таъкид мекунад, ки «водиддои фразеологии муродифй аз руи сохт бояд ба дам мутобикат ку-нанд. Бояд таркиб бо таркиб, ибора бо ибора чумла низ бо дамин гуна чумладои ди-гари устувор» муродиф шаванд. Аммо, ба андешаи мо, факат аз ин дидгод шинохта-ни муродифоти водиддои фарзеологй шояд чандон дуруст набошад, зеро мо дар эчо-диёти Бадманёр зиёд муродифдои фразеологиеро мушодида кардем, ки аз чидати сохту таркиби худ ба дамдигар мутобикат намекунанд, аммо як маъниву мафдумро баён карда, ба дам муродиф шуда метавонанд. Мисли «гайр аз лаб газидаву сар хам карда» муродиф шуда омадаанд ва дамдигарро пурра кардаанд.
Водиддои фразеологии «як кад паридан» (2, с..416), «задракаф кардан» (2, с. 174), «мисли барги бед ларзидан» (2, с. 174), «ранг паридан» (2, с. 225), «кебидан» (2, с. 225), «дил ларзидан» (2, с. 268), «дил тад нишастан» (2, с.14), «муи бадан сих шудан» (2, с. 285) муродифоти фразеологие мебошанд, ки эдсоси «тарсидан»-ро бо обуранги бадей, дар колаби яклухт бо маънои мачозй ифода мекунанд. Мутаваччед мешавем, ки аз руи сохти хеш муродифоти водиддои фразеологии мазкур «таркиб», «ибора» ва «чумла» мебошанд. Бешубда, бо ин гуна муродифдо баён шудани андеша дар таъми-ни бадеияти асардои нависанда ва муассирии он садм доранд: Ман як кад паридам(2, с. 416)//- Вай мударози ацлкутоу, хуб захракаф кардй-е! (2, с. 174) // Чун хона дарома-ду дар рушании хираи чарог беморро дид, дилаш ларзид (2, с. 268). // Араци сард аз сару руи Шераки Хол мезауид, барги бед барин меларзид (2, с. 174).
Бо такя ба илми таъбиршиносй, ки се навъи водиддои фразеологй -таркибдо, иборадо ва чумладои фразеологиро аз дам фарк мекунад, ба муродифоти истифодашавандаи асардои Бадманёр таваччуд кунем, мушодида мешавад, ки таркибдову иборадо ва чумладои фразеологй баробар ба сифати худ муродифи дамдигар ба кор рафтаанд.
Омузиши мо нишон медидад, ки дар асардои Бадманёр муродифоти фразеологии дамсохт ва гуногунсохтро аз дам фарк кардан мумкин аст. Дар муродифоти фразеологии дамсохт, чуноне ки З.Шарипова ишора мекунад, таркиб бо таркиб, ибора бо ибора, чумла низ бо дамин гуна чумладои дигари устувор мутобикат мекунад. Ба мисли: цамоли вай духтаронро девона, зануоро аз шавуар дилмонда мекард(2, с. 55). // Шаубоз уец ба хотир оварда наметавонист, ки кай аз зан якбора дилсард шуд (2, с. 279).
Гулбутта ба хам бархурдани дандонхояшро, ларзидану суст шудани дилашро уис мекунаду аммо бо худ коре карда наметавонад.. .(2, с. 283).
Дар муродифоти фразеологии гуногунсохт бошад, дамин риояи мутобикати сохторй ба эътибор гирифта намешавад ва дамаъноии мудтаво авлавият дорад: Боз деу дам ба дарун кашид, боз дили чанд тан аз бадгумонй ларзид (2, с. 113). //Рузе, ки у дар оинаи дастадор сурати худро дид, ожангуои зери чашму гарданаш, тор-тор сафед шуданимуяш, хулоса, пеш аз вацт пир шуданашро дид, дилашларзид...(2, с. 277)
Паси дам овардани муродифоти фразеологй аз вижагидои дигари тасвири Бадманёр аст, ки барои барчастатар ифода намудани образдои бадей, диссиёт ва мудтавову тасвири нависанда хидмат кардааст. Пайи дам овардани водиддои фразеологии даммаъно бо максади дакик ва таъсирбахш ифода кардани андеша дар мисоли зерин мушодида мешавад: Суханро гоз надода, калимотро чун сакич нахоида, шаф-шаф нагуфта, шафтолу гуяму монам (2, с. 168).
Лаузае чанд уайкалвор истода буд, ёрои цунбидан, чашм кандан надошт, баъд ба худ омад, сурх шуд, даргирифт, аланга зад, ба цафо хурд - осемаву шитобзадаву тарсон, ки гуёмори шарзае дунболгираш буд, ба цониби К,алъа тохт...(2, с. 280).
Зимнан бояд гуфт, ки эчоди хунармандонаи муродифоти фразеологии чуфт низ аз мухассаноти бадеии асархои ин нависанда мебошанд. Нависанда бо риояи кавонини сохтории муродифоти чуфти лугавй муродифоти чуфти фразеологй эчод мекунад, ки «лаб газидаву сар хорида», «гам хурдану сухтан»(2,78), «хаволаш ба худову чор тарафаш кибла» (2, с. 103) аз ин шуморанд. Мисол: Осуда гам хурдану сухтани шавхар ва бедодихоимухосибро дида, тоцат накард...(2, с. 78).
Бояд гуфт, ки муродифоти фразеологй, новобаста аз он ки як маънои умумиро ифода карда, аз чихати маъно ба хам наздикй доранд, дар баъзе холатхо хамдигарро иваз карда наметавонанд. Забоншинос Х,.Мачидов ба ин нукта ишора карда, таъкид намудааст, ки «чузъхои дохилии вохидхои фразеологй дар аксари мавридхо ба калимахои хаммаънои худ иваз шуда наметавонанд. Дар сурати ба таври сунъй иваз намудани ин ё он чузъи дохилии фразеологизм он хамчун масолехи тайёри забон ахамияти худро гум мекунад» (8, с. 104). Аммо чунонки забоншинос А.Кунин мегуяд, маънои фразеологй ба маънои лугавй алокаманд аст, вале «дар навбати худ як катор махсусиятхоро дорост. Он дар заминаи мундаричаи вохиди фразеологй ва маънохои чузъхои таркибии он асос меёбад. Сохтори маъноии калимахо, ки ба ин ё он категорияи лугавй мансубанд, на хама вакт бо маънои фразеологй мувофикат мекунанд» (6, с. 159).
Истифодаи хунармандона аз муродифи фразеологй ба нависанда домани имкониятхи фарохи услубиву бадеиро густурдатар сохта, дар баёни эхсос ва холати аслии вокеа муваффак месозад.
Дар асархои Бахманёр истифодаи фаровон, хунармандона ва бомавкеи фразео-логизмхои муродифй ба гуногунй ва мушаххасии баён кумак карда, тасаввури хонан-даро нисбат ба вокеаи тасвиршаванда мукаммал месозанд. Корбурди силсилаи муродифоти фразеологй ба амикияти баён, бадеияти кулли матн, муассирии андеша таъсиргузор аст. Ба чанд намуна мутаваччех мешавем, ки ба василаи вохидхои фра-зеологй мафхуми «хандидан» рангу бори адабй гирифтааст. Мисол:
Сито уамоно ба лаби шукуфон маро менигарист(2,415)//Дар лабонаш табассум шукуфо буду худ низ шукуфон(2, с. 347).// Андаруни хона шудам? - вай цалъаи калидро дар ангушти ишорат чархонд ва аз сурати ман - гумон мекунам хеле музуик шуда бошад - сари хол омада, завкид(2, с. 415).
Метавон гуфт, ки Бахманёр ба хотири худдорй аз такрори бемавкеъ ба муродифхои вохидхои фразеологй таваччух намудааст. Аммо бештари маврид истифода аз ин навъи муродифот бо максади услубй- таъкиди маъно, дакик ифода кардани матлаб, нокифоягии тобишхои маъной чараён гирифтааст.
Кдйд кардан бамаврид аст, ки вохидхои фразеологй ифодахои рангин ва образноки андеша буда, санъати суханвариро ифода менамоянд. Ба андешаи мухаккик А.Дустов маънои мачозии вохидхои фразеологй воситае барои истифодаи санъатхои бадей мебошад. Ба таъкиди у санъатхои бадеие, ки «дар вохидхои фразеологй шах шуда мондаанд, тавассути маънои мачозй вазифаи худро ичро мекунанд» (3, с. 65-68).
Дар муродифоти вохидхои фразеологии асархои Бахманёр санъатхои бадеии ташбех, истиора, кинояву мачоз, муболига, тазоду мукобила гунчоиш ёфта, барои
баёни тобишдои гуногуни диссй, обуранги бадей, устувории маъно, рехтаву барчаста ифода шудани фикр садм гузоштаанд. Чунончи:
Муболига: Чи ин кадар чун паровоз дуд медихй, ангор дами оламро дошта бошй! (2, с. 113) Чунон вонамуд мекунанд, ки ба шох доштан ё надоштани ман гули арзан барин бадо намегузоранд, вале дар дил дама ба доли зори ман механданд ( 2, с. 335).
Истиора: %оло низ рубаруи худ як марди логари рангпарида, гуссаву хасрат ба чашмаш накш кашидаро медид.
Киноя: Асп ба он чокй фуру рафту оби кул боз ба уам пайваст, чунон ки себи дукафонро ба уам пайвандй (2, с. 122).
Ташбех: Вай боз лоламоно сурх мешавад(2, с. 333). // Як каф об менушиву дар дил сахт ният мекунй, ки ба ту шифо бахшад, то ба деу нарасида гул барин шифо меёбй! (2, с. 8).
Мусалламан маънидое, ки таркиби водиддои фразеологй фадмида мешавад, аз маънодои чузъдои таркибй сохта мешаванд. Х,атто чузъдои ёридиданда, ба мисли ёридидандаи ташбедй дар водиддои фразеологии ташбедй дар сохтани маънии яклухти мачозй садм дошта, дар равшан иброз шудани маъно накши мустаким доранд.
Дар ин маврид А.Дустов кайд кардааст, ки «дар кисмате аз водиддои фразеологии ташбедй маъно ба дарачае рехтаву устувор аст, ки датто мавриди сарфи назар намудани адоти ташбедй маънои фразеологй канда намешавад. Тандо маънои ташбедй аз байн мераваду халос. Сабаб дар он аст, ки чузъдои бокимонда дар заминаи колабдои муайяни надвй водиди фразеологиро ба хотир меоранд. Яъне, адиб аз ифодадои рехтаи забон бо илова намудани ёридидандаи ташбедй водиди нав месозад» (4, с. 158).
Мавриддои дигар адиб калима ва ё иборадои озодро бо водиддои фразеологй муродиф месозад. Масалан, дар чумлаи зерин ибораи «ором шудан» бо водиди фразеологии «оди сабук кашидан» (2, с. 67) муродиф шуда, дамдигарро пурра карда, муассириву бадеияти кулли тасвирро таъмин намудаанд: «Сипас ором шуда, охи сабук кашида, ба хона бармегашт ва мунтазири зарбу лати навбатй мегашт»(2, с. 67). Дар ин чумлаи нависанда «ором шудан» ва водиди фразеологии «оди сабук кашидан» дамдигарро пурра ва шарду тавзед медиданд. Ва ё дар чумлаи дигар Бадманёр фразеологизми «ангушти дайрат газидан»-ро бо «сар чунбонидан» даммаъно месозад: «Кампири бечора, ки ба вуцуди фацат ду забон - эронй(яъне тоцикй) ва неронй (яъне гайри тоцикй) ицрор буд, уоло ангушти хайрат мегазиду сар мецунбонд, ки дар ин Заминаки танг ин цадар забон будаасту вай бехабар!» (2, с.147).
Муродифшавии водиддои фразеологй бо калима ва ибороти лугавй бошад, яке аз усулдои писандидаи Бадманёр мебошад. Дар таркиби як кисм муродифоти фразеологии навиштадои Бадманёр муродифоти лугавй чой доранд ва кисме аз ин муродифдо аз лидози таркиб гуногунанд. Б.Камолиддинов бо калима муродиф шудани водиддои фразеологиро аз тарздои ифодаи вазифадои услубии водиддои фразеологй номидааст. Бояд кайд кард, ки ин забоншиноси шинохтаи точик амалишавии вазифадои услубии водиддои фразеологиро ба ду тарз мушаххас кардааст. Дар зимн вазифадои услубии водиддои фразеологиро ба ин маънй шард медидад: «Вазифадои мудимтарини водиддои фразеологй дар он аст, ки чун як диссаи сарвати пурбадои ганчи сухан домани интихоби калимаю ифодадои матлубро
фарохтар намуда, ба сахех, пурра ва чозибанок ифода кардани матлаб ёри медихад» (6, с. 91).
Кдриб дар хамаи асархои адиб ин тарзи корбасти вохидхои забон мушохида мегардад. Ин шеваро чуноне ки кайд кардем, нависанда бо хотири гурез аз такрори ночо ва талоши дакику пурра ифода намудани андеша истифода мебарад. Муродифхои фразеологй аз муродифхои лугавии хеш бо нозукии баёни маънй ва обу ранги бадеиву муассирии тасвир фарк мекунанд. М.Мирзоева низ таъкид кардааст, ки муродифоти фразеологй бо муродифоти лугавии хеш аз чихати обуранги услубию хиссй ва нозукихои маъно аз хам тафовут доранд. Ба кавли ин забоншинос «чунин муродифхоро баробарвазн хисобидан дуруст нест, зеро муродифи лугавй маъноро муътадил ифода кунад, вохидхои фразеологй тобиши иловагии маъноро ба он зам менамояд. Дар натича матлаб пурра, дакик ва сахех ифода меёбад» (11, с. 348). Бо ба инобат гирифтани чунин вежагихо Бахманёр калимот ва вохидхои фразеологиро низ мохирона, чун муродиф истифода мекунад. Намунаи равшантарини ин навъи муродифотро дар таркибхои чуфте, ки як чузъи он вохиди фразеологй ва чузъи дигараш калимаи озод аст, мушохида кардан мумкин аст. Ба мисли «дилсангиву берахмй», «бемагзиву касофат», «хунсарду бебок», «пасту сифлаву фурумоя», «беташвишу дарди сар». Мисол: Моуи гузашта бо зани Худодод пасту баланд омад -сабаби колмаколашон чй буд, уоло касе ба хотир оварда наметавонист - муканиву рууканй карданд, уангоматалаби зиёде цамъ шуд (2, с. 109). Дар ин чумла нависанда мафхуми чангу чанчол карданро «пасту баланд омадан», «голмагол» ва «муканиву руканй» тасвир кардааст. Чунонки мебинем, аз ин се муродифот «пасту баланд омадан» ва «муканиу руканй» вохидхои фразеологие мебошанд, ки бо калимаи «голмагол» хаммаъно гаштанд.
Дар чумлаи зерин бошад, нависанда вожаи «беташвиш»-ро бо вохиди фразеологии «бедарди сар» муродиф сохта, барои баёни маънии муштарак ба кор мегирад. Масалан: «Бевамард уай неву нестон кард, ки уамин цадар сол бе дарди сар мегаштам, умрро беташвишу бе дарди сар ба сар барам» (2, с. 186). Ибораи фразеологии «дарди сар» киноя аз ташвиш, захмат, чизе ё ходисае, ки боиси ташвишу саргардонй мебошад. Вожаи «ташвиш» нооромй, парешонй, ошуфтагй аст. Чуноне ки мебинем, нависанда ба хотири бештар сохтани таъсири сухан ибораи фразеологии «бедарди сар»-ро бо чуфти муродифоти «беташвишу бе дарди сар» истифода кардааст, ки ин услуби нигоришро аз чумлаи вижагихои сабкии Бахманёр шинохтан мумкин аст. Ё дар чои дигар дар таркиби чумлаи мураккаб чумлаи фразеологии «ду бари руяш лав-лав дар гирифтааст»-ро бо вожаи «шарм» муродиф сохта, барои пурра кардани мухтаво ва кувват бахшидани муассирии баён паси хам овардааст: «Чун ду бари руяш лав-лав дар гирифтааст, аз шарм наметавонад уатто ба огил дарояду ба чашми чорпоён бингарад»(2, с. 284).
«Шошо лаб фуру баст, хомушии ногуворе ба миён омад, пас аз чанде боз овози хуш-ки Шошо баланд гашт» (2, с. 215).
Мушохида кардем, ки таъбироти фразеологие, ки васоити тасвири бадеиро фаро мегирад, дар асархои Бахманёр мавкеи мухим доранд. Иллати инро, пеш аз хама вижагихои вохидхои фразеологй метавон нисбат дод, зеро муродифхои фразеологй ба мисли муродифхои лугавй аз хамдигар бо дарачаи ифодаи шиддатнокии амал ва ифодаи сифат фарк мекунанд. Вохидхои лугавй мазмунро ба андоза ва имконоти вохидхои фразеологй образнок ва муассир баён карда наметавонанд. Ин аст, ки
нависанда бештар ба истифодаи дунармандонаи муродифоти фразеологй таваччуд намудааст.
Бадманёр дар эчод ва истифодаи иборадои рехта, ки иртибот надоштани маънои умумии ин иборадо бо унсурдои таркибй густурдагии домони имконоти тасвирро таъмин мекунад , мудаббати хос дорад.
Пайнавишт:
1. Алефиренко Н.Ф. Теория языка. Волгоград: Перемена, 1998.- 315 с.
2. Бауманёр. Сармаддеу/Шоуаншоу.-Душанбе: Адиб,2013.-472 с.
3. Дустов А. Воситауои тасвири бадей дар воуидуои фразеологии ташбеуй //Паёми ДМТ №4(52). - Душанбе: Сино, 2009.- С.65-68
4. Дустов А. Воуидуои фразеологии ташбеуй дар забони адабии муосири тоцик. (Рисо-лаи илмй).- Душанбе, 2010. -158 с.
5. Камолиддинов Б. Хусни баён.- Душанбе: Маориф, 1989.-118 с.
6. Кунин А.В. Курс фразеологии современного английского языка. Дубна: Феникс, 2005.-159 с.
7. Кенцаев С.,Кенцаева М. Таркибуои фразеологй дар "Гиёс-ул-лугот".- Ахбори ДДХБСТ, №2, 2014.-190-198 с.
8. Мацидов X. Фразеологизмуои забони тоцикй.-Душанбе, 1981.104с.
9. Мирзоева М. Муродифоти фразеологй дар ««Цаллодони Бухоро»-и С.Айнй//Ахбори ДМТ, Илм ва фановарй (мацаллаи илмй), бахши филология №7(63).- Душанбе: Си-но,2010.- С.61-64с.
10. Мирзоева М. Муродифоти воуидуои фразеологй ва калима дар асаруои Садриддин Айнй. // Ахбори ДМТ, Илм ва фановарй (мацаллаи илмй), бахши филология №12, Душанбе: Сино, 2011.- С. 345-348
11. Олешкевич В.К. О фразеологических синонимах в современном русском языке // Вестн. Белорус. ун-та. Серия 4: «Филология, журналистика, педагогика и психология». 1969. № 2. -С. 41-45.
12. Рауматов Ш. Мулоуизауо оид ба фразеологизмуои Цомй. Номаи донишгоу, №2 (43), 2015, Хуцанд.- С.189-194
13. Хоциев С. «Забони адабии тоцик дар ибтидои асри ХХ (дар асоси материали «Тууа-фи аули Бухоро»-и Мирзосироци Хаким)».-Душанбе: Дониш, 1967.-167 с.
Reference Literature:
1. Alifirenko N. F. Language Theory. Volgograd: Change, 1998. - 315pp.
2. Bahmanyor. Sarmad Village //Shokhinshakh. - Dushanbe: Man-of-Letters, 2013. - 472pp.
3. Dustov A. Means of Imaginative Depiction in Comparative Phraseological Units // Bulletin of the Tajik National University // Payomi DMT, N4 (52). - Dushanbe: Sino, 2009. -PP. 65-68
4. Dustov A. Comparative Phraseological Units in Modern Tajik Literary Language (Scientific treatise). - Dushanbe, 2010. -158pp.
5. Kamoliddino B. Beauty of Reproduction. - Dushane: Enlightenment, 1989. -118pp.
6. Kunin A. V. The Course of Modern English Phraseology. - Dubna: Phoenix, 2005. -159pp.
7. Kendjayev S., Kendjayeva M. Phraseology Compositions in "Ghiyos-ul-Lugat". Bulletin of TSU LBP. 2014, N2. - PP. 190-198
8. Madjidov Kh. Phraseology Units of the Tajik Language.- Dushanbe, 1981. -104 pp.
9. Mirzoyeva M. Phraseology Units in "Bukhara Executioners" by S. Aini. Bulletin of Tajik National University. Science and Innovations (scientific journal), philology, N7 (63). -Dushanbe: Sino, 2010. - PP. 61-64
10. Mirzoyeva M. Phraseological Synonyms and Words in Sadriddin Aini's Works //Bulletin of TNU. Scientific journal, Philology series, №12. - Dushanbe: Sino, 2011. - PP. 345-348
11. Oleshkevich V.K.On Phraseology Synonyms in Modern Russian // Tidings of Belarus University. Series 4: "Philology, Journalism, Pedagogy and Psychology". 1969, №2. -PP. 41-45.
12. Rahmatov Sh. Judgments on Djami's Phraseologisms. Nomai Donishgoh. -2015, №2 (43). -Khujand. - PP. 189-194.
13. Khodjiyev S. Literary Tajik Language in the XX-th Century (on the material of " Tuhafi Ahli Bukhoro" by Mirzosirodge Hakim". - Dushanbe: Knowledge, 1967. -167pp.
