CC BY
33
РЕДАКТИРОВАНИЕ. ПОДГОТОВКА РУКОПИСИ ДАЯ ПУБЛИКАЦИИ
УДК 821.161.3.032:655.254.22
Аскерка В. В., астрант; Пятров1чава Л. I., дацэнт
ВАРЫЯНТНАСЦЬ ПЕРАКЛАДУ ТВОРАУ БЕЛАРУСК1Х П1СЬМЕНН1КАУ НА РУСКУЮ МОВУ
The purposes of our article is to pay attention to the questions of correct translating of Belarusian texts to Russian. In clause the mistakes admitted by the interpreters while translating on Russian of products of the Belarusian writers are analyzed. The reasons of such mistakes are proved. Vasil Bykau's creativity is an object of our analysis. We also investigates such question as author's creative wishing. And very important to say, that the article includes some principles of correct translating. In the resume we say about necessity of retranslating some Vasil Bykau's texts.
Уводзшы. Тэксталопя — гэта галша фша-логп, якая вывучае псторыю тэкстау творау т-сьменства, лп-аратуры I фальклору для далей-шага даследавання I публшацьп. Асабл1васць тэксталогп у тым, што, увесь час удасканаль-ваючы тэарэтычны апарат, яна застаецца прак-тычнай справай (у кшгавыдавецтве) 1 кожная новая сфера прымянення вызначае выкарыс-танне назапашаных навыкау 1 прыёмау у за-лежнасщ ад задач I патрэбау выдання творау таго щ шшага аутара. Яе галоуная задача — устанауленне 1 крытычнае прачытанне тэксту на падставе вывучэння крынщ (рукашсау, дру-каваных выданняу), клас1ф1кацьп 1 штэр-прэтацьп перапрацовак тэксту, выяулення ска-жэнняу, зробленых пабочным1 асобамь Выдан-ш творау могуць рознщца чытацюм прызна-чэннем, уводным1 артыкулам1, заувагам1, наяу-насцю варыянтау 1 рэдакцый, але тэкст твору, як ён установлены, павшен быць толью адзш.
У сучаснай дзейнасц1 большасц1 кшжных выдавецтвау метады тэксталог11 мала выкарыс-тоуваюцца. Нават сур'ёзныя дзяржауныя уста-новы Беларус1 (за выключэннем Акадэмн на-вук) не адсочваюць дасягненш у гал1не выпра-цоук1 больш дакладных, аутарытэтных тэкстау клас1к1. Напрыклад, адно з найбуйнейшых дзяр-жауных выдавецтвау Беларус1 — «Мастацкая л1-таратура» — пад час падрыхтоую кн1г1 выбра-ных творау Л. Гешюш (1910-1983) «Гасц1на», што убачыла свет у 2000 г., карысталася тэкста-м1, надрукаваным1 яшчэ за савецюм часам, хоць агульнавядома, што творы гэтай паэтк1 прахо-дзш жорсткую цэнзуру.
Гэта сведчыць пра агульны узровень культуры выдавецкай дзейнасц1 I абядняе л1таратур-ную спадчыну нацы1.
Асноуная частка. Адной з ключавых катэ-горый тэксталогп з'яуляецца аутарская твор-чая воля. У працэсе падрыхтоук1 да выдання ру-кап1с праходз1ць шэраг неабходных працэдур. 3 аднаго боку, удасканальваюцца \ прыводзяцца
да прымальных для друку яго змест \ форма (набор, рэдактура, карэктура, вёрстка). А з дру-гога — тэкст скажаецца, нярэдка набывае новых памылак, а галоунае — перастае выражаць дакладна волю аутара. У той час, як даклад-насць тэксту — адз1н з найбольш важных пунк-тау для чытача. Задача тэксталог11 — пазбав1ць тэкст скажэнняу \ прэзентаваць яго у выглядзе, макс1мальна бл1зк1м да аутарскай задумы.
Воля аутара пав1нна ул1чвацца не тольк1 у перавыданнях творау, але \ у перакладах. Натуральна, мастацк1 пераклад адрозн1ваецца ад ш-шых в1дау перакладу (грамадска-пал1тычнага, навуковага, тэхн1чнага, ваеннага) сваёй творчай сутнасцю. Перакладны мастацк1 твор — 1 не даслоуная коп1я арыгшала, 1 не цалкам новы твор, а «нешта трэцяе». Аднак каб мастацк1 пераклад быу аутарытэтным, прав1льна данос1у да чытача думку аутара, макс1мальна захоувау ау-тарсю стыль, ён пав1нен быць докладным. Дак-ладны пераклад захоувае ¿дэйна-вобразную структуру, асноуныя стылёвыя рысы 1 нацыяна-льныя адметнасц1 арыг1нала.
Але «дакладны» не значыць «даслоуны». Неабходна, каб «унутранае жыццё перакладзе-нага выказвання адпавядала унутранаму ж^1ц-цю арыг1нальнага» (В. Бял1нск1). Часам гэта па-трабуе пэунай перапрацоук1 тэксту, адхшенняу ад строгай сэнсавай дакладнасщ дзеля дасяг-нення вобразнай выразнасщ, праудз1васц1 выказвання. Але кожнае адступленне ад аутарска-га тэксту павшна быць сур'ёзна абгрунтавана.
Пераклад з беларускай мовы на бл1зкую да яе рускую I наадварот — складаная задача. Навукоу-цы не раз адзначал1, што перакладаць з бл1зк1х моу далёка не проста. Ярю узор — выданы у 2006 г. пераклад з У. Караткев1ча «Христос приземлился в Гродно» (выдавецтва «Амфора», Санкт-Пецярбург). Уяуная прастата I зразуме-ласць беларускай мовы прывял1 самаупэуненага перакладчыка (як1, в1давочна, недасканала валодау мовай арыг1налу) да шэрагу смешных I
глупых памылак. Напрыклад, «паюк» (асабюты страж магната, служка, салдат прыдворнай гвардьи) пераутварыуся у «паука»; «пожаг» (вертел) у «топор»; «Карычныя астравы» (Коричные острова) — у «Коричневые».
Асабл1ва актуальнай праблема перакладу на рускую мову стала для В. Быкава.
Васшь Уладз1м1рав1ч Быкау (1924-2003) — не толью выб1тны шсьменшк савецкай эпох1, але 1 вядомы у Еуропе экзютэнцыяналют. Яго творы перакладзены больш як на 50 мовау свету, па ¿х зняты шэраг фшьмау, пастаулены спектакль Васшь Быкау некалью год запар на-мшавауся на Нобелеускую прэм1ю. Агульны наклад яго кшг перавышае тры мшьёны.
Творы Вааля Быкава 1 сёння актыуна выда-юцца на розных мовах, у першую чаргу — на рускай 1 украшскай. Толью за апошшя пяць год тройчы перавыдавалася кшга «Мёртвым не больно» В. Быкава у серьи «Русская классика XX века» выдавецтва «Эксмо» (2004, 2005, 2007), вышл1 два тамы у серьп «Великая Отечественная» («Терра - Книжный клуб») 1 яшчэ больш за 10 асобных выданняу. Час ад часу пераклады з творау В. Быкава друкуе часотс «Дружба народов». Зараз у РФ рыхтуецца шматтомны збор творау В. Быкава на рускай мове.
Большая частка творау В. Быкава на рускую мову перакладашся. Найбольш сур'ёзныя пераклады был1 зроблены М. Гарбачовым («Эстафета», «Франтавая старонка», «Трэцяя ракета», «Адна ноч», «Альпшская балада», «Мёртвым не бал1ць»), Г. Куранёвай («Абелюк»), В. Тарасам («Аблава», «Доугая дарога дадому») I ¿ншымг Амаль усе пераклады был1 створаны для савецюх часошсау «Дружба народов» 1 «Новый мир», дзе 1 апублшаваныя упершыню.
Аднак аутарская творчая воля шсьменшка у перакладах выконвалася не заужды.
Звернемся да перакладу на рускую мову апо-веду «Бедныя людзЬ>, зробленага У. Жыжэнкам [1]. У аутара сказана: «Ужо яны тры разы паруч-калюя, I гаспадар разы тры памыкауся расчынщь дзверы, а госць усё ня мог скончыць думку, а як сканчау, тут жа за яе чаплялася наступная...» У перакладзе: «Они уже раза три обменялись рукопожатиями, и хозяин раза три собирался отворить дверь, а гость все не мог закончить мысль, вернее, заканчивал, но за нее тут же цеплялась другая». А павшна быць «Уже они трижды попрощались, и хозяин трижды порывался открыть дверь, а гость все не мог закончить мысль, а как только заканчивал, за нее тут же цеплялась следующая...» Пераклад-чык не змог перадаць той момант, у яю госць «заканчивал» думку \ герой адчувау палёгку, што вось цяпер ён сыдзе, але ж не. У яго размова мае роуны характар. У арыгшале: «Усё ж падобна было, што Краснянсю гаварыу шчы-ра...» (герой сумняецца, разважае). А у перак-
ладчыка: «Да-да, Краснянский говорил от души...» (упэуненасць). «Большая зала» (ступень параунання) В. Быкава пераутварылася у «большой зал». Таюя недакладнасщ нельга растлумачыць асабл1васцям1 мастацкага перакладу. Яны парушаюць аутарскую волю шсьменшка \ даносяць да чытача непаунавартас-ны, скажоны тэкст.
Перакладаючы В. Быкава, мала ведаць бела-рускую мову у яе лпаратурным варыянце. Вельм1 важна яшчэ \ ушчваць асабл1васщ гаворю тых мясцшау, адкуль паходз1ць шсьменшк. В. Быкау нарадз1уся у вёсцы Бычю Ушацкага раёна Вщебскай вобласщ. Гэты рэпён Беларуа прэзен-таваны полацкай групоукай гаворак. Таму цалкам магчыма, што слова В. Быкава будзе няправшьна зразумета нават суайчыншкам з ¿ншага рэпёну. В. Быкау, напрыклад, быу незадаволены руска-беларусюм слоушкам, падрыхтаваным з удзелам \ пад рэдакцыяй К. Крашвы, яю нарадз1уся зус1м у шшым рэпёне — у вёсцы Н1зок Уздзенскага раёна Мшскай вобласщ (мшская група гаворак), I, працуючы з ¿м, зауважау: «.Мая беларуская натура пращвшася моунаму гвалту. Успамшалюя мамшы словы 1 выразы, яюя был1 ¿ншыя, нават шшай прыроды... » [2, с. 204].
Ярюя прыклады памылак, выктканых не-дасканалым веданнем беларускай мовы, можна знайсщ у перакладзе урыукау «Доугай дароп дадому», апублшаваных у часошсе «Дружба народау» [3]. Н. М. 1грунова, якая з'яуляецца загадчыцай аддзела крытыю гэтага часошса (з 1980) I спецыял1зуецца на перакладзе прозы з беларускай мовы (В. Карамазау, Л. Гешюш 1 шш.), нарадзшася у г. Новы Аскол Белгарадс-кай вобласщ, скончыла МДУ. Абсалютна натуральна, што некаторыя словы беларускай мовы яна разумее недакладна. Напрыклад, быкаускае «з гэтай кра1най» («с этой страной») перакладзена як «с этим краем». У В. Быкава — «старажытны Глухау», а у перакладзе — «старинный» (хоць горад правшь-ней назваць «древним» — 'возникшим в отдаленное время', а не «старинным» — 'сохранившимся с отдаленных времен'). Але у цэлым пе-раклад давол1 дакладны, строп, хоць яму \ бракуе лёгкасщ, творчага падыходу.
Цшава параунаць пераклад Н. 1груновай з русюм варыянтам твору беларускага шсьменш-ка В. Тараса [4]. Перакласщ «Доугую дарогу дадому» яго папрас1у сам В. Быкау менш чым за месяц да сваёй смерщ, нашсаушы на тытуле кнш «... Валянщну Тарасу гэты рабочы экземпляр, яю ён ператворыць у шшы выгляд» [4, с. 441]. I В. Тарас сапрауды перастварыу кшгу на рускай мове, дзе пастарауся ушкнуць сты-лютычных 1 граматычных недахопау рукап1су, зважаючы на тое, што аутар пад час нашсання кн1г1 быу хворым 1 не дужа дбау пра п1сь-меннасць, спяшаючыся занатаваць галоунае.
Пераклад В. Тараса не таю падрабязны, як тэкст Н. 1груновай. Аднак ён больш творчы, пры-чым перакладчыку удалося перадаць не сэнс сказау, але I у пэунай меры — шдывщуальны кантэкст, эмацыйны складшк творчасщ В. Быкава.
У кшзе «Доугая дарога дадому» тсьменшк сцвярджае: «...Каб добра перакласщ на рускую, трэба, каб яна была першаю мовай», — I спасыла-ецца на I. Бутна, яю катэгарычна заяуляу, што «дзвюх мовау ведаць немагчыма» [2, с. 217]. Хоць мы бачым, што 1 тыя, для каго руская мова — першая, не пазбягаюць памылак. Аднак спытмся на перакладзе В. Ншфаров1чам, тсьменткам 1 крытыкам паходжаннем з Беларуа, апавядання «Жоуты пясочак» [5]. Апавяданне было створана у 1995 г. У В. Быкава у тэксце натсана: «Пачаш штурхаць, каб хутчэй залязаш у яе цёмнае нутро, а у яго якраз развязалася аборына на лапщ, 1 ён, са-гнуушыся, узяуся яе завязваць». У перакладчы-ка — «...у него как раз развязались оборки на лапте». У беларускай мове словам! абора, аборына называюць тонюя вяровачю у лапцях, яюм1 абмотваюцца анучы. А оборка у рускай — гэта «полоса материи, пришитая складками или сборками на платье, переднике и т. п.». Як сведчыць «Энциклопедия старинной одежды», «на Руси завязки, продетые в боковые ушки лаптей», называл! абораш («оборами»).
Рэдактар-тэкстолаг павшен крытычна став1цца \ да аутарызаваных тсьменткам перакладау. У 1961 г. часотс «Дружба народов» надрукавау аповесць В. Быкава «Трэцяя ракета» на рускай мове у перакладзе М. Гарбачова. Пераклад быу аутарызаваны тсьменткам. Пазней рэцэнз1я Р. Бакланава у «Литературной газете» прымусша В. Быкава перагледзець стауленне да руска-моунага варыянту твору [2, с. 216]. I сапрауды. У аутара «дзенъ стащъ ветраны» («день стоит ветреный»), а у перакладчыка «утихает ветер». В. Быкау тша: «На беражку акопа матляецца-ляскоча аб высахлы ком чарназёму нейкая былт-ка...» («На краю окопа бьется о высохший ком чернозема какая-то былинка...») У перакладзе: «Одинокая былинка на краю бруствера, что с утра беспокойно билась о высохший ком чернозема, обессиленно свисает в окоп». Таюм чынам, рыхтуючы да друку творы В. Быкава, нельга фар-мальна падыходзщь да выбару асноунага тэксту. Неабходна правесщ тую ж работу, як \ у выпадку, кат б тэкст быу не аутарызаваны.
3 1968 г. В. Быкау з прапановы А. Т. Твардоус-кага, яю у той час быу галоуным рэдактарам часотса «Новый мир», пачау перакладаць свае тэксты самастойна, адно з дапамогай рэдактара. Так бьш перастворан^1 па-руску «Круглянск1 мост» (1968), «Сотшкау» (1970), «Даж^1ць да свпання» (1972) 1 ¿нш. «.Хлеб той апынууся надзвычай цяжк1... няраз спрабавау яго к1нуць, — прызнаецца тсьменшк. — Але зноу брауся, бо ¿накш не выпадала» [2, с. 266].
Натуральна, пераклад, над яюм працавау сам аутар з дапамогай рэдактара, — вельм1 аутары-тэтная крын1ца тэксту. Аднак кал1 праанашзаваць аутапераклады В. Быкава, можна зауважыць, што тэксты на рускай мове больш стропя, сух1я. Нап-рыклад, у аповедзе «Труба» фраза «ён ix доуга у памяц1 не трымау» перакладзена як «он их помнил не долго» (актыуны пачатак — «держать в памяти» — заменены пашуным «помнить»). Не пазбауленыя яны, на жаль, i пэуных памылак. Прыкладам, сваю фразу «дык ц1 в1наваты у тым Валера?» (там жа) аутар перакладае як «так в том ли вина Валеры?». У першым выпадку вшаваты нехта ¿ншы, што адпавядае зместу твору, а у дру-riM — Валера в1наваты у нечым ¿ншым.
Перакладчык1 дауно прыйшл1 да высновы, што кал1 аутар ведае мову перакладу, яму цяжэй адстушць ад свайго тэксту (тым больш каш мо-вы бл1зк1я), ён часта патрабуе л1таральна даслоу-нага пераказу [6, с. 215]. Але добры пераклад-чык звычайна не бащца адступ1ць ад арыг1налу, паколью, як л1чыць В. Лев1к, «все эти отступления будут дополнять или развивать сказанное автором, или показывать то же самое с новой, неожиданной стороны» [6, с. 218]. Таму тыя з творау В. Быкава, што маюць аутапераклад, таксама чакаюць CBaix перакладчыкау — каб быць прачытаным1 па-новаму, жывой рускай гаворкай. Тым больш важна, каб CBaix перакладчыкау знайшл1 тэксты, яшчэ не увасобленыя на рускай мове — а гэта перш за усё творы апошшх гадоу: KHiri «Пахаджане», «Парадоксы жыцьця», «Сцяна» i ¿нш.
Заключэнне. Усё гэта дазваляе зраб1ць вы-снову, што новае в^1данне творау В. Быкава на рускай мове павшна пачынацца з перагляду прын-цыпау перакладу i публ1кац^11 яго спадчыны на досведзе папярэдн1кау (перакладч^1кау, рэдак-тарау-тэкстолагау, в^1дауцоу).
Л1таратура
1. Быков, В. Бедные люди / В. Быков; пер. с бел. Вл. Жиженко // Дружба народов. - 1998. -№ 8. - С. 62-72.
2. Быкау, В. Доугая дарога дадому / В. Быкау. - Мшск: Кшга, 2004. - 544 с.
3. Быков, В. Долгая дорога домой: отрывки из книги / В. Быков; пер. с бел. Н. Игруновой // Дружба народов. - 2003. - № 8. - С. 3-10.
4. Быков, В. Долгая дорога домой: книга воспоминаний / В. Быков; пер. с бел. и послесл. В. Тараса. - М.: ACT; Минск: Харвест, 2005. -448 с. - (Воспоминания. Мемуары).
5. Быков, В. Желтый песочек / В. Быков; пер. с бел. В. Никифорович. - Вестник. -Канада, 1998. - № 25, 26; 1999. - № 1.
6. Творчество - трудное, ответственное, необходимое // Иностранная литература. - 1979. -№ 4.- С. 211-221.
Поступила 30.12.2008.
