CC BY
13
РЕДАКТИРОВАНИЕ. ПОДГОТОВКА РУКОПИСИ ДАЯ ПУБЛИКАЦИИ
УДК 811.161.3
В. А. Прыгожая, астрант (БДТУ)
СТАН I ПЕРСПЕКТЫВЫ ВЫВУЧЭННЯ С1НТАКС1ЧНАЙ AMAHIMII
У ТЭОРЫ1 РЭДАГАВАННЯ
У артыкуле прадстаулены i праанал1заваны тыпы канструкцый, яшя, на думку рэдактарау-даследчыкау, мэтазгодна адносщь да аматшчных; установлены асноуныя фактары, што уплы-ваюць на двухсэнсоунасць сказа (неапрауданая шверс1я, няудалы парадак слоу, няправшьнае устанауленне сштакачных сувязей памгж членам! сказа, няправшьнае ужыванне сштакачных залежнасцей, амашм1чнасць канструкцый, па яшх будуецца сказ, i шш.); акрэслены рэдактарсшя прыёмы, яшя дапамагаюць пазбегнуць сштакачнай амашмй у тэксце. Высветлена, што з'ява сштакачнай амашмй даследавана у тэорьп рэдагавання недастаткова грунтоуна, сам тэрмш «сштакачная амашм1я» не выкарыстоуваецца.
In article types of designs which, according to editors-researchers, it is expedient to carry to the homonymic are given and analysed; major factors which influence an offer ambiguity (unjustified inversion, an unsuccessful word order, a wrong establishment of syntactic links between sentence parts, misuse of syntactic dependences, an ambiguity of designs on which the offer is under construction, etc.) are established; editorial receptions which help to avoid a syntactic homonymy in the text are outlined. It is found out, that the phenomenon of a syntactic homonymy is investigated in the editing theory not thoroughly enough, the term «a syntactic homonymy» is not used.
Уводзшы. Змест 1 форма тэксту заусёды знаходзшся у пол1 зроку даследчыкау. Змест у тэксце складаюць значэнш, яюя замацаваны за моуным1 адзшкам1, а форму, як адзначау дас-ледчык А. Г. Шчэшн, — «усё тое, у чым гэтыя значэнш выражаюцца, а менав1та: структура, будова мовы, вызначаемая вщам I парадкам су-вяз! элементау, яюя уваходзяць у яе склад, якасным 1 колькасным адрозненнем сам1х элементау (гукау, марфем, слоу, сказау)» [1, с. 5]. Ад таго, наколью дакладна форма перадае змест нашсанага, залежыць шфармацыйная каштоунасць тэксту, адэкватнасць успрымання яго чытачом. Адной з прычын парушэння адна-сэнсоунасщ у тэксце з'яуляецца выкарыстанне амашм1чных канструкцый, яюя спараджаюць невыразнасць тэксту, прыводзяць да сштакач-най амашмп — «з'явы, кал1 у сказе узшкае па-бочнае значэнне (змест), не прадугледжанае ау-тарам 1 выклшанае сштакачным1 сродкамЬ> [2, с. 7]. Да сштакачных сродкау мовазнауцы ад-носяць: парадак размяшчэння слоу пры канст-руяванш сказа, яго рознае чляненне на складо-выя частю, амашм1чнасць мадэлей, па яюх будуецца словазлучэнне, щ сукупнасць перал1ча-ных фактарау. Напрыклад, як адзначау прафе-сар А. Я. М1хнев1ч, змест сказа «Жашх Ганны з Бярозаую прыехау» у залежнасщ ад здольнасщ
знамянальных часцш мовы далучаць да сябе за-лежныя словы, можа быць наступны: 1) жашх з Бярозаую; 2) Ганны з Бярозаую; 3) прыехау з Бярозаую [3, с. 96]. Задача рэдактара — своеча-сова выявщь такую недарэчнасць у тэксце \ прапанаваць аптымальную структуру сказа, якая б не правакавала чытача, не прымушала яго перачытваць нашсанае некалью разоу.
Мэта артыкула — ахарактарызаваць стан вывучэння сштакачнай амашмп у тэорьп рэдагавання 1 акрэслщь перспектывы даследавання гэтай з'явы.
Задачы артыкула: 1) устанавщь тыпы канструкцый, яюя, на думку рэдактарау, мэтазгодна адносщь да амашм1чных; 2) праанашзаваць прапановы рэдактарау па выпрауленш сказау з амашм1чным1 канструкцыямь Матэрыялам для даследавання паслужыл1 навуковыя публша-цьп па тэорьп 1 практыцы рэдагавання таюх вя-домых рэдактарау I навукоуцау, як К. I. Былшс-ю, Н. С. Валгша, М. П. Калесшкау, В. В. Марты-нава, А. Э. Мшьчын, Б. С. Мучшк, Д. Э. Разэн-таль 1 шш.
Асноуная частка. Любы друкаваны тэкст павшен быць простым, ясным 1 дакладным, як 1 любы сказ, яю ён змяшчае [4, с. 32]. Двухсэнсоунасць выказвання, па меркаванш даследчыкау, належыць да грубых стылютычных памы-
лак, яюя прыводзяць чытача да блытаншы: «...сэнсавая памылка паспявае умацавацца у яго свядомасщ 1 таму перажываецца глыбей» [5, с. 117].
У тэорьи рэдагавання тэрмш «амашм1ч-ная канструкцыя» не выкарыстоуваецца (на-м1 не зафшсаваны). На матэрыяле рускай мо-вы нам1 выяулены наступныя тыпы сказау, яюя квал1фшуюцца (пазщыяшруюцца) як двухсэнсоуныя, што выклшаюць нязручнасщ у чытача:
1. Простыя сказы з няудалым размяшчэн-нем слоу (неапрауданая шверая), што пры-водзщь да скажэння сэнсу. На стендах... афиши и плакаты о выступлениях И. Эренбур-га на немецком, французском, чешском, польском и других языках (вщавочна, мелюя на ува-зе афшы 1 плакаты на розных мовах, а не выступы шсьменшка) [4, с. 242]; Лучшая доярка Марусинского колхоза им. Буденного Козлова М. П. на 28-й день после отела получила от коровы под кличкой «Маруська» 37 литров молока (словы «на 28-й день после отела» не-абходна паставщь пасля слова «Маруська») [4, с. 242]. Таюм чынам, «кожная перастаноука звязана з большым або меншым змяненнем зна-чэння щ стылютычных адценняу, уласщвых сказу» [4, с. 240].
2. Складаныя сказы, дзе няудалае словараз-мяшчэнне прывяло да няправшьнага устанау-лення сштакс1чных сувязей пам1ж членам! сказа. При водолечебнице есть раздевалка, но она недопустимо мала: там всегда тесно, пол грязный и мокрый, и самые процедуры проводятся с молниеносной быстротой (са сказа вышкае, што працэдуры праводзяцца не у самой вода-лячэбнщы, а у распранальш) [4, с. 36]. Есть не мало книг, которые рассказывают об этой проблеме, на прилавках магазинов [прыклад з сучасных СМ1]. Пазбавщь першае выказванне ад двухсэнсоунасщ, на думку рэдактара К. I. Былшскага, можна ютотна яго перабуда-ваушы: Раздевалка при водолечебнице крайне мала, поэтому в ней очень тесно, пол всегда грязный и мокрый. Процедуры в водолечебнице проводятся с молниеносной быстротой.
3. Складаныя сказы са злучальным словам «который». «Фармальна слова "который" у да-данай азначальнай частцы суадносщца са словам, якое стащь перад ¿м у галоунай. Аднак на гэтым месцы нярэдка аказваецца дадатак да таго слова, якое па сэнсе павшна вызначацца даданай часткай. Узшкае невыразнасць: з яюм жа з двух слоу звязана даданая частка?» [6, с. 271]. Напрыклад, у выказванш «Сам Менделеев тяжело переживал прекращение издания, которого он добивался много лет и на которое
возлагал большие надежды», як адзначае рэдактар А. Э. Мшьчын, для чытача застаецца незразумелым: Мендзялееу намагауся спы-нення выдання або яго выпуску. Каб пазбавщь фразу ад дваякага тлумачэння, рэдактар прапа-навау наступную прауку: Сам Менделеев тяжело переживал прекращение того издания, выпуска которого он добивался много лет и на которое возлагал большие надежды. Нязручнасщ пры асэнсаванш выклшае \ сказ «...Кроуфорд принимал активнейшее участие в колонизации Дальнего Запада и войнах с индейцами, опыт которых он положил в основу большинства своих пьес» [6, с. 271], у яюм пры першым чытанш слова «который» злучаецца з назоушкам «индейцы», але правшьным, па ау-тарскай задуме, з'яуляецца спалучэнне слоу «который» I «войны».
4. Сказы са складаным1 аднародным1 членам! 1 агульным словам. Выказванне «Он занимал пост заместителя наркома, а затем министра нефтяной промышленности» [6, с. 272] можа мець наступныя значэнш: 1) спачатку ён быу намесшкам наркама, затым мшстрам нафтавай прамысловасщ; 2) спачатку ён быу намесшкам наркама, затым намесшкам мшст-ра. На думку А. Э. Мшьчына, спрабаваць у якасщ агульнага неабходна не толью адно слова (пост), але \ яго спалучэнне з шшым словам (пост заместителя). Кал1 магчымым1 акажуц-ца абодва варыянты, трэба удакладнщь у аута-ра, яю з ¿х правшьны.
Кат не утчваць, што выказванне «Производственные совещания проходили на низком уровне из-за отсутствия преподавателей и активности студентов» з аднародным1 членам! I агульным словам «отсутствия», то сэнс яго наступны: вытворчыя нарады прайшл1 няудала з-за актыунасщ студэнтау [4, с. 36]. Аднак не гэта значэнне надавау сказу аутар. Рэдактар К. I. Былшсю прапанавау выправщь выказванне так: Производственные совещания прошли неудовлетворительно из-за того, что студенты на них не были активны, а преподаватели отсутствовали.
5. Сказы са словазлучэнням1, яюя могуць аб'ядноувацца. У шэрагу выпадкау фразы бы-ваюць пабудаваны так, што слова або словазлу-чэнне, якое аутар не думау аб'ядноуваць грама-тычна 1 па сэнсе са словам або словазлучэннем, што стащь побач, ва успрыманш чытача аб'яд-ноуваюцца, скажаючы задуму аутара: В книге опубликованы воспоминания о битве командиров и политработников — представителей всех родов войск [6, с. 274]. Словы «командиров» I «политработников» аб'ядноуваюцца, са сказа вышкае, што гаворка ¿дзе пра бпъу ка-
мандз1рау i паттпрацаушкоу, тым не менш ау-тар укладвау у тэкст шшы сэнс.
6. Сказы з лекс1чным1 амошмамь Некато-рыя рэдактары, у прыватнасщ К. I. Былшсю, Н. С. Валгша, В. В. Мартынава, звяртаюць увагу на фразы, да двухсэнсоунасщ яюх пры-водзщь выкарыстанне слова-амошма. Падоб-ную памылку л1таратуразнауцы называюць «зрухам». Напрыклад: К вечеру наши художники организуют тематическую выставку [7, с. 101], Экипаж находится в отличном состоянии [8, с. 32], Начался исторический конкурс, в котором участвуют сорок десятиклассников [4, с. 79]. Падобная амашм1я часта становщца крынщай каламбурау, яюя сустракаюцца у творах шсьменшкау: Души прекрасные порывы (А. С. Пушкин); Ты белых лебедей кормила, откинув тяжестъ черных кос; я рядом плыл, сошлись кормила, закатный луч был странно кос (В. Я. Брюсов). Аднак большасць рэдактарау дадзены тып амашмп у сказе, выклшаны ужываннем лек-с1чных амошмау, не атаясамл1вае з амашм1яй сштакс1чнай.
7. Сказы з амашм1чным1 формам!. Раз-гледз1м сказ «Свой взгляд на библиотеку как на учреждение, находящееся на службе общества, Рубакин также подтвердил собственным примером, передав библиотеку своей матери, более 800 тыс. томов, которые в основном были приобретены им лично, на собственные литературные заработки, Всероссийской лиге образования», у яюм сустракаецца амашм1я давальнага i роднага склону. У гэтым выпадку чытач можа зразу-мець фразу дваяка: 1) передав библиотеку (кому?) — своей матери; 2) передав библиотеку (чью?) — своей матери. Толью кан-цоука раскрывае сэнс сказа чытачу, але да яе яшчэ трэба дайсщ. Рэдактар А. Э. Мшьчын ращь слова «передав» замянщь дзеясловам i паставщь перад адрасатам — «лигой»: библиотеку своей матери... он передал Всероссийской лиге образования.
Ашсанню амашм1чных формау, яюя пры-водзяць да сштакс1чнай амашми, прысвящу сваё даследаванне рэдактар Б. С. Мучшк, яю выяв1у наступныя амашм1чныя канструкцьп: амаформа назоуны-вшавальны, амаформа на-зоуны-ускосны, амаформа дзеяч-аб'ект.
Амаформа назоуны-вшавальны. Амаформа назоуны-вшавальны (г. зн. любое слова — на-зоушк, займеншк, л1чэбшк, прыметшк, — у якога супадаюць па форме назоуны i вшаваль-ны слоны), якая стащь пасля невызначальнага папярэдняга тэксту (на любым месцы сказа), першапачаткова успрымаецца чытачом у зна-
чэнш назоунага склону, нават кат яна ужыта аутарам у значэнш вшавальнага [5, с. 121]. Звернемся да прыкладу даследчыка А. Я. Mix-нев1ча: «Самалёт абстраляу карабелъ» [3, с. 98]. Пры першым чытанш амаформа «самалёт» успрымаецца чытачом у значэнш назоунага склону, аутар жа мог ужыць яе у значэнш Bi-навальнага. А. Я. М1хнев1ч л1чыць такую канст-рукцыю памылковай i адносщь яе да аднаго з тыпау сштакс1чных амошмау у беларускай мо-ве. Магчымасць зразумець сказ адназначна узшкае пры замене дзеяслова «абстраляу» ш-шым, канс1туацыйна абумоуленым: Карабелъ збгу самалёт. «Значэнне канатуацьп можна прашюстраваць выбарам адпаведных лекс1чных сродкау (уласна лекс1чнай спалучальнасцю), яюя актуатзуюць адно з двух магчымых зна-чэнняу» у выказванш [3, с. 98].
У сваёй манаграфи «Человек и текст» Б. С. Мучшк цытуе А. С. Пушкша, яю у свой час прыводз1у спосаб праую тэксту (сёння гэта вядомае правша стылютыю), што змяшчае ама-форму назоуны-вшавальны: «Там, дзе падабен-ства назоунага склону з вшавальным можа пры-весщ да двухсэнсоунасщ, належна па крайняй меры шсаць увесь сказ у натуральным яго парадку (sine inversione)», г. зн. без iHBepcii (А. С. Пушкин. О литературе. М., 1962, с. 157) [5, с. 119].
Амаформа назоуны-ускосны. «Назоуны склон можа супадаць не толью з вшавальным, але i з родным, давальным, творным, i ва ycix гэтых выпадках амаформа назоуны-ускосны успрымаецца у значэнш назоунага склона, нават кал1 яна ужыта у значэнш ускоснага» [5, с. 121]. У якасщ прыкладау Б. С. Мучшк пры-водзщь таюя канструкцьп: Ученица Степанова сыграла полонез (амаформа «Степанова» успрымаецца у назоуным склоне як прозвшча вучанщы, але, як правшьна зауважыу А. Э. Mi-льчын, зус1м не выключана, што слова «Степанова» — родны склон прозвшча настаушка Сцяпанава [5, с. 415]); Горе придется подвинуться, чтобы уступить дорогу реке (амаформа «горе» успрымаецца у значэнш назоунага склону (горе), але ужыта у значэнш давальнага (горе)). Аднак, на наш погляд, апошняя фраза, якую прывёу рэдактар, змяшчае лекачны амо-н1м, ужыванне якога не прыводзщь да сштак-с1чнай амашми.
Амаформа дзеяч-аб'ект. Агульная закана-мернасць сэнсавага успрымаиия названай ама-формы заключаецца у тым, што яна, кал1 ста-щь пасля невызначальнага прадтэксту, першапачаткова успрымаецца чытачом у значэнш дзеяча, нават кал1 ужыта аутарам у значэнш аб'екта. У выказванш «Мне нечего сказать
сестре» не можа быць канкурэнцьп двух суб'ектау. У адпаведнасщ з агульнай закана-мернасцю, першая амаформа «мне» першапа-чаткова успрымаецца як суб'ект дзеяння (дзеяч), а другая — як аб'ект, хоць па задум-цы аутара аб'ектам дзеяння мог быць \ зай-меншк «мне». Таюм чынам, фраза змяшчае дзве думю: Я ничего не скажу сестре; Сестра ничего не скажет мне. Б. С. Мучшк звяр-тае увагу \ на сказ з адной амаформай: Смелость — это не грубость матери и не побеги из дома. Амаформа «матери» першапачатко-ва успрымаецца у якасщ дзеяча, хоць ужыта у значэнш аб'екта [5, с. 125]. Аднак даследчык А. Г. Шчэшн л1чыць, што амашм1чнасць па-добных канструкцый, напрыклад «Голос остановит смерть», абумоулена змяненнем звычайнага парадку слоу [1, с. 13].
Да амаформы дзеяч-аб'ект Б. С. Мучшк ад-носщь канструкцьп тыпу Мать любит дочь, Весло задело платье, Бытие определяет сознание, Автобус перегнал троллейбус, Лень порождает беспечность, Суды защищают законы, у яюх дзейшк \ прамое дапауненне выража-ны назоушкам1, што маюць аднолькавую форму у назоуным 1 вшавальным склонах. У тэо-рьп рэдагавання прынята л1чыць, што у сказах такога тыпу на першым месцы стащь дзейшк, а на апошшм — прамое дапауненне, таму, як зауважае К. I. Былшсю, шверс1я без змены сэн-су канструкцый немагчыма. «Пры перастаноу-цы дзейшка 1 дапаунення (Дочь любит мать, Платье задело весло) щ пастаноуцы дапаунення наперадзе выказшка (Мать дочь любит, Весло платье задело) альбо змяняецца сэнс сказа, альбо ствараецца двухсэнсоунасць» [4, с. 242]. Б. С. Мучшк у сваю чаргу звяртае увагу на пс1халапчны аспект успрымання таюх сказау, звязаны з першынством ужывання на-зоунага склону у тэкстах (у большасщ сказау дзеяч стащь на першым месцы) [5, с. 229]. Даследчык М. П. Калесшкау прыводзщь сказы, у яюх дзейшк стащь на друпм месцы — паруша-на вышэйпрыведзенае правша: Ташкент потряс земной толчок, Лес изуродовал новый песчаный карьер, Паровозы сменили элекровозы [9, с. 159]. Па меркаванш Д. Э. Разэнталя, у па-добных выпадках шверси захоуваецца патрэб-ны сэнс, яю вышкае з лекс1чнага значэння названых членау сказа (Велосипед разбил трамвай, Солнце закрыло облако) [10, с. 233]. Б. С. Мучшк у кшзе «Человек и текст» прыводзщь схему дзеянняу па ухшенш памылак ва ужыванш амаформы дзеяч-аб'ект [5, с. 126]:
1) паставщь амаформу, ужытую у значэнш аб'екта, пасля слова, ужытага у значэнш дзеяча;
2) замянщь актыуную канструкцыю пас1унай;
3) увесщ перад няправшьна ужытай амаформай мшмальны вызначальны прадтэкст. К. I. Бы-лшсю рэкамендуе у таюх канструкцыях усё ж таю захоуваць прамы парадак слоу щ, як \ Б. С. Мучшк, ращь замянщь актыуную канструкцыю пас1унай (Солнце закрыто облаком, Весло задето платьем) [4, с. 242].
Заключэнне. З'ява сштакс1чнай амашмп у тэорьп рэдагавання даследавана недастаткова грунтоуна, сам тэрмш «сштакс1чная амашм1я» не выкарыстоуваецца. Даследчыкьрэдактары у сва1х навукова-практычных працах указваюць на 7 тыпау канструкцый, яюя штэрпрэтуюцца як двухсэнсоуныя, але толью 6 з ¿х адносяцца да сказау з сштакс1чнай амашм1яй \ патрабу-юць праую.
Сярод фактарау, яюя уплываюць на двухсэнсоунасць у тэксце, рэдактары адзначаюць няудалы парадак слоу, няправшьнае устанау-ленне сштакс1чных сувязей пам1ж членам! сказа, няправшьнае ужыванне сштакс1чных залежнасцей у сказе, амашм1чнасць канструкцый (амаформы назоуны-вшавальны, назоу-ны-ускосны, дзеяч-аб'ект), па яюх будуецца сказ, 1 шш.
У рэдактарсюм асяроддз1 юнуюць некато-рыя рэкамендацьп 1 прыёмы, яюя дапамага-юць рэдактару пазбегнуць двухсэнсоунасщ у тэксце:
1) сачыць за сштакс1чным1 сувязям1 членау сказа I слоу у словазлучэннях [7, с. 116];
2) уяуляць пры чытанш тэксту усе магчы-мыя варыянты чытання, прапаноуваць вып-рауленш, яюя б зрабт тэкст адназначным [6, с. 272];
3) выкарыстоуваць у сказе прамы парадак слоу;
4) суадносщь даданую азначальную частку з ус1м1 суадносным1 словам! у галоунай;
5) разглядаць усе магчымыя залежнасщ па-м1ж складаным1 аднародным1 членам! сказа 1 агульным словам;
6) ул1чваць усе магчымыя граматычныя 1 сэнсавыя аб'яднанш слоу у сказе;
7) ул1чваць асабл1васщ стылютычнага выка-рыстання амашмп форм [7, с. 97].
У цэлым рэальных прапаноу па прауцы сказау з амашм1чным1 канструкцыям1 не дас-таткова. На падставе гэтага л1чым анал1з з'явы сштакс1чнай амашмп — адным з перспектыу-ных напрамкау вывучэння сштакс1чнай семан-тыю 1 тэксту у цэлым для удасканалення пра-цы рэдактара.
Л1таратура
1. Щепин, А. Г. Контекстная омонимия в русском языке (речевые созвучия): автореф.
дис. ... канд. филол. наук / А. Г. Щепин; Иркут. гос. ун-т им. А. А. Жданова. — Иркутск, 1963. — 23 с.
2. Колесников, Н. П. Синтаксическая омонимия в простом предложении / Н. П. Колесников. — Ростов н/Д: Изд-во Ростовского ун-та, 1981. — 145 с.
3. М1хнев1ч, А. Я. Асноуныя тыпы сштакс1ч-ных амошмау у беларускай мове / А. Я. М1хне-в1ч // Выбраныя працы / А. Я. М1хнев1ч; агульи. рэд. С. А. Важшка, уступ. арт. В. К. Шчэрбь на. — Мшск: Права I эканомша, 2006. — С.95-102.
4. Былинский, К. И. Литературное редактирование / К. И. Былинский, Д. Э. Розенталь. — Изд. 2-е, испр. и доп. — М.: Искусство, 1961. — 356 с.
5. Мучник, Б. С. Человек и текст: Основы культуры письменной речи / Б. С. Мучник. — М.: Книга, 1985. — 252 с.
6. Мильчин, А. Э. Методика редактирования текста / А. Э. Мильчин. — 2-е изд., пере-раб. — М.: Книга, 1980. — 320 с.
7. Литературное редактирование: курс лекций / Н. С. Валгина [и др.]; под ред. Н. С. Вал-гиной. — 2-е изд., испр. и доп. — М.: Изд-во МПИ, 1989. — 128 с.
8. Мартынова, О. В. Основы редактирования: учеб. пособие / О. В. Мартынова. — М.: Издат. центр «Академия», 2004. — 126 с.
9. Колесников, Н. П. Стилистика и литературное редактирование: учеб. пособие / Н. П. Колесников. — М.: ИКЦ «Март»; Ростов н/Д: Издат. центр «Март», 2003. — 192 с.
10. Розенталь, Д. Э. Справочник по правописанию и литературной правке: для работников печати / Д. Э. Розенталь. — 4-е изд., испр. и доп. — М.: Книга, 1985. — 336 с.
Паступгла 23.03.2011
