CC BY
23
УДК 81'373.612.2
С. Б. Кураш
Кандыдат фшалапчных навук, дацэнт, заг. кафедры беларускай i рускай фiлалогii, УА МДПУ iмя I. П. Шамяк1на, г. Мазыр, Рэспублiка Беларусь
ВОБРАЗНА-МЕТАФАРЫЧНЫЯ КАНСТРУКЦЫ1 У МОВЕ БЕЛАРУСКАЙ ПАЭЗП ХХ - ПАЧАТКУ ХХ1 СТАГОДДЗЯ: СШТАКС1ЧНА-ДЭРЫВАЦЫЙНЫ I Л1НГВАСЕМ1ЯТЫЧНЫ АСПЕКТЫ
У артикуле анал1зующа розныя тыпы вобразна-метафарычных канструкцый, характэрных для беларускай паэзИ ХХ-ХХ1 стст., яюя адлюстроуваюцъ градуальны характар метафорык як лтгвасемгятычнага мехашзму, на яюм грунтуецца паэтычнае мадэляванне свету. Для вырашэння гэтай задачы выкарыстаны метад трансфармацып выказвання з пазщый с1нтакс1чнай дэрывацып (па Л. М. Мурзту I Т. У. С1машка). Аналгзуюцца выпадк супадзення / несупадзення "ттрадуктыунай" I "базавай" структур выказвання пры стварэнш метафарычнага вербалънага вобразу. У вытку выяулены таюя тыпы вобразна-метафарычных канструкцый, як семгятычна «слабая» I «моцная» метафара, а таксама шэраг падтыпау, яюя займаюцъ прамежкавае становшча пам1ж ¡м1.
Ключавыя словы: метафара, паэтычны тэкст, семгётыка, узус, карцта свету.
Уводзшы
Тэкст як знак, што адлюстроувае рэчаюнасць, мае двухпланавую структуру, дзе у якасщ першага плану выступае фрагмент рэальнасщ, якая мадэлюецца у гэтым тэксце, а у якасщ другога -рэалiзаваная тэкстам мадэль гэтай рэальнасщ. Калi тэкст успрымаецца як рэалютычны, яш не адхмецца ад звычайнай карщны свету (праудападобны), то гэтыя два планы ва успрыманш чытача адпавядаюць адзiн аднаму, быццам бы «накладаюцца» адзiн на другi прыкладна гэтак жа, як фатаграфiчная выява на адлюстраваны аб'ект. Калi ж тэкст штэрпрэтуецца чытачом як адхшены ад звыклай мадэл1 свету (напрыклад, казка, цi фантастыка, цi небыль i г.д.), то гэта i ёсць вынiк «напружанасцi», «рознiцы патэнцыялау», як1я узшкаюць памiж двума планамi тэксту-знака. Калi на значэнне аднаго знака накладваецца значэнне iншага знака (у нашым выпадку -прэдыкатыуных знакау, у тым лiку тэкстау), «узнiкаюць адзiнкi з двухслаёвым значэннем, яшя называюцца экспрэаунымЬ> [1, 66].
Можна сцвярджаць, што сказанае ушверсальна адносна любых тэкстау, у тым лшу i мастацк1х, улiчваючы пры гэтым, што у адносiнах да апошшх заяулены тэзiс прымальны, только у самым агульным выглядзе i нават у пэунай ступенi выглядае нейк1м спрашчэннем сiтуацыi. Раней, у прыватнасщ, адзначалася, што семiятычны мехашзм, на як1м грунтуецца неузуальнае мадэляванне рэальнасщ (а мена^та яно у найбольшай ступенi адпавядае паэтычнаму светабачанню), па сутнасцi, заснаваны на метафорыцы, сутнасна iзаморфны ёй [2]-[4]. Параун. таксама: «Цi не з'яуляецца метафарай i сам верш? Ва усяшм разе, яго вынаходнiк валодау багатым уяуленнем, калi ён вырашыу бясконцасць жыцця i мовы параунаць з каротшм iмгненнем -радком» [5, 247].
Мэта гэтага артыкула - выявщь градуальны характар метафорык1 як лшгвасемiятычнага механiзму, на як1м грунтуецца паэтычнае мадэляванне карщны свету, г. зн. знайсщ своеасабл1выя "кропи" на шкале супадзення / несупадзення двух планау паэтычнага тэксту як знака, абумоуленыя метафарызацыяй.
Метады i матэрыял даследавання
Для дасягнення пастауленай мэты выкарыстоуваецца метад трансфармацьп выказвання (сказа) з паз^ш яго сiнтаксiчнай дэрывацыi. Даследаванне праводзщца на матэрыяле беларуск1х паэтычных тэкстау ХХ - пачатку XXI стагоддзя.
Вмимк даследавання i 1х абмеркаванне
У працах Р. В. Якабсона атрымау абгрунтаванне прынцып паралелiзму як вядучы прынцып арганiзацыi паэтычнага тэксту i - шырэй - паэтычнай мовы. Трапеiчнасць у шырошм
© Кураш С. Б., 2017
сэнсе пры гэтым разглядаецца як адзiн з важных паказчыкау паралелiзму. Пацвярджаючы сваю думку, Р. В. Якабсон спасылаецца на Г. Гопкшса: «Да паралелiзмау выразнага цi "рэзкага" тыпу належаць метафары, параунанш, iншасказаннi i г.д., дзе эфект дасягаецца за кошт падабенства рэчау, а таксама антытэза, кантраст i г.д., дзе паралелiзм дасягаецца за кошт iх непадобнасш» [6, 217]. У падобным разуменнi паралелiзму яго iснасць складае «узгадненне канцэптуальных абласцей камушкантау i фармiраванне у адрасата канцэпцыi светауспрымання, адэкватнай канцэпцьп аутара» [1, 135].
Лшгвютычны мехашзм паралелiзму у пазначаным вышэй разуменш можа быць выяулены пасродкам метаду трансфармацыi выказвання (сказа) з пазщый яго сiнтаксiчнай дэрывацыi.
Сiнтаксiчную дэрывацыю метафары мы разумеем як вышк кантамiнацыi двух зыходных неметафарычных (простых) сказау, першы з як1х названы згаданыш вышэй аутараш «штрадуктыунай структурай» (яна утрымлiвае прадмет размовы, г.зн. сиуацыю, якая мадэлюецца, i адпаведную ей прэпазщыю), а другое - «базавай структурай» (сiтуацыяй, якая прыцягваецца для ацэнкi зместу iнтрадуктыунай структуры, г.зн. той прэпазщыяй, якая мадэлюе iнтрадуктыуную) [7]-[9]. Так, напрыклад, метафарычны выраз Яблоки выглядывают из-за забора (гэты прыклад прыводзщца у [7]) есць вынiк парадыгматычных адносiн двух семантычна правiльных сказау: Яблоки виднеются из-за забора + Человек выглядывает из-за забора. Першае - штрадуктыуная структура, другое - базавая структура. Кампаненты гэтых семантычна правiльных сказау суадносяцца аметрычна, адпавядаючы (i лапчна, i граматычна) структурна-лагiчнай схеме «дзейшк (1-ы актант) - выказнiк (прэдыкат) - акал1чнасць (сiрканстант)».
Далей завернемся да аналiзу з пазначаных пазщый шэрагу характэрных для сучаснай паэтычнай мовы метафарычных канструкцый адносна шкалы адыходу ад «рэалютычнасщ» да «неузуальнасщ», г.зн. да павелiчэння «семантычнай адлегласщ» памiж двума планамi тэксту-знака (у лшгвастылютычнай iнтэрпрэтацыi - ад ауталогп да металогii).
Для пазначэння зыходнай кропк1 дадзенай шкалы скарыстаемся паняццем «слабой» (г.зн. малапрыкметнай) метафары [10, 19], пад якое падводзяцца выпади выкарыстання слоу, як1я укладваюцца у агульнавядомыя значэннi, але адрознiваюцца ад звычайных ужыванняу, напрыклад: Водовозная кляча проснулась и посторонилась, г.зн. кляча як бы зрабша асэнсаванае дзеянне.
Падобныя прыклады - не што iншае, як факты так званай «моунай», «сцертай» метафорык1. Яны будуюцца па прынцыпе логiка-сiнтаксiчнай сiметрыi пры сумяшчэнш iнтрадуктыунай i базавай структур (г.зн. той. што мадэлюецца, i той, якая мадэлюе). Пры гэтым структуры, яшя сумяшчаюцца, успрымаюцца носьбиам мовы як лагiчна аднапарадкавыя, у вышку чаго момант iх сумяшчэння пры iнтэрпрэтацыi практычна не зауважаецца. Такая метафорыка пашырана у гутарковым штодзенным мауленнi. Для паэтычнага дыскурсу так1я прыклады таксама нярэдк1я, але яны звычайна не уваходзяць у тк тых моуных сродкау, якiмi ствараецца адметнае аблiчча паэтычнай метафорыш.
Што ж да уласна паэтычнай метафорыш, то яна пачынаецца з прыкладау, якiя разглядаюцца нiжэй (1). 1х логiка-сэнсавая пабудова можа быць аналапчнай таму тыпу прыкладау, яшя прыводзшся вышэй. Аднак тут ужо зауважаецца стварэнне своеасаблiвага паэтычнага (лшгва-крэатыунага) эфекту, як1 выклiканы некаторай лапчнай «адлегласцю» памiж сиуацыям^ як1я сумяшчаюцца, нават кал1 гэтая адлегласць i не такая далекая, каб зрабщь метафарычную канструкцыю цяжказразумелай i звышарыпнальнай. Семантычная прыкмета, што збл1жае абедзве прапазiцыi, як1я сумяшчаюцца, у ташх выпадках давол1 выяуная на уах лагiчных пазщыях кантамiнуемых структур, напрыклад: _(1)_
Мы пш маладосц вшо (П. Макаль); Экспрэс сучаснасц — прагрэс, / Свае раскручваючы колы... (П. Макаль); Пачуццяу шумны дождж пральецца! (Л. Сшьнова);
Коннк часу /Мчыць наускапыта. (Р. Барадулш);
Раняецца слоу бiсер (Р. Барадулш)_
~ Мы был1 маладывш + Мы пш вшо; ~ Прагрэс у сучаснасщ набiрае моц + Экспрэс раскручвае колы; ~ Пачуццi будуць выказаны + Шумны дождж пральецца;
~ Час вдзе хутка + Коннiк мчыць наускапыта;
~ Словы вымауляюцца + Бiсер раняецца
Далей па ступеш павел1чэння семантычнай «адлегласцi» пашж структурамi, як1я сумяшчаюцца, знаходзяцца тыя прыклады (2), як1я дэманструюць больш значныя адхiленнi у рэалiзацыi прынцыпу дэрывацыйнай сiметрыi пры параджэннi метафарычнага выразу. Гэтыя адхiленнi маюць фармальна-граматычны i/цi логiка-сэнсавы характар: _(2)_
Стукаю сэрцам у дзверы / Любовг, / Надзе1 / IВеры (П. Макаль);
Вузел долг сваей распутаем (П. Макаль); Паветра парны сырадой / Струменем цёплым лгусяу грудзг (М. Стрельцов); Лесу арган ахрып (Л. Филимонова)_
~ Стукае сэрца + Я стукаю у дзверы;
~ Авалодаем сваёй доляй + Разблытаем вузел; ~ Удыхаю цёплае паветра у грудзi + Льецца сырадой;
~ Лёс не радуе + Арган ахрып_
Далей па шляху адыходу ад узуальнай мадэлi свету беларуская паэтычная метафорыка градуiруе у бок тых щ iншых праяу асiметрыi структур, яшя сумяшчаюцца. Пры гэтым можна вылучыць ааметрыю колькаснага характару i ааметрыю якаснага характару.
Пад ааметрыяй колькаснага характару (3) маюцца на увазе выпадк1 большай кампанентнай пашыранасщ адной са структур, як1я сумяшчаюцца. Звычайна гэта базавая структура, якая складаецца з прыкметна большай колькасцi лекачных элементау у параунаннi з штрадуктыунай, прытым у дачыненш да некаторых з гэтых элементау-пашыральшкау часам не атрымоуваецца падабраць як1х-небудзь аналагау у штрадуктыунай структуры (яны пазначаны падкрэ^ваеннем). Параун.: Лгвенъ лету надламау плячо / I надлом зялёным болем ные (Р. Барадулш); I вецер кволаю рукою /Мае кудлачыу валасы... (М. Кавыль).
Якасная ааметрыя утрыг^вае тыя выпади, кал1 у якасщ безаналагавых выступаюць структураутваральныя кампаненты семантычна правiльных выказванняу, як1я сумяшчаюцца, у вышку чаго узнiкае своеасабл1вая лапчная лакуна, якая рэзка адштурхоувае вышковую метафарычную канструкцыю ад яе узуальнага прататыпу (апошнi у шэрагу выпадкау можна вербалiзаваць вельмi умоуна, штэрпрэтатыуна). Такая лакуна звычайна узнiкае на месцы прэдыката.
Шэраг прыкладау такога узору мае сваю унутраную градацыю - ад выпадкау з магчымасцю (якая, як ужо адзначалася, мае вельмi прыблiзны, дыфузны характар) запаунення гэтай лагiчнай лакуны (4) да выпадкау з яе прынцыповай незапауняльнасцю (5).
У групе (4) вобразна-метафарычных канструкцый сучаснай беларускай паэзи мы выявш наступныя падтыпы.
(4.1) Ааметрыя актантау i арканстантау у штрадуктыунай i базавай структурах, параун.: I вечар - электраманцёр / Нябеснага энергасбыту / Уключыцъ зоры. (Р. Барадулш). Штрадуктыуную структуру гэтай канструкцып можна прадставщь як Зоры (1-ы актант) на небе з'явяцца вечарам (сгрканстант), базавую - як Электраманцёр (1 актант) уключыцъ святло (2-1 актант). Як бачна, у вышковай метафарычнай канструкцыi срканстант штрадуктыунай прапазiцыi вечар пасоуваецца на месца 1-га актанта i тым самым успрымаецца як актыуны дзеяч вечар-электраманцёр. Т. У. Омашка характарызуе падобныя метафары як метафары з канверсiяй кампанентау [4, 78]. Параун. аналапчныя прыклады: Расктуу пляж дрымотныя пасцелг, / Падушк1-схты над Дняпром (А. Пысш); Поле знаёмае, поле калгаснае / Перад камбайнам калоссямI шастае (А. Пысш); Абмыушыся у моры салёным / Паблгзу курылъстх выспау, / Абцёршыся ветрам сцюдзёным /1 сонца узняушы у высг, / Дзенъ новы 1дзе (А. Пысш); Колък1 яблыкау восенъ ружовая /Залатая восенъ развеста (Т. Кляшторны); Прытулг, прыхШ на апошняе /1 згадай гэты дзенъ залаты, што над пушчай, згалелымг пожнямI / рассыпау залатыя лгсты (У. Дубоука); Журавгнамг плача восенъ... (У. Дубоука); Дарогу / уздымала /гара (У. Някляеу) i г.д.
Да прыкладау такога тыпу ужываецца паняцце граматычная метафара, якая «парушае граматычную узуальность гэтак жа, як лекачная метафара, парывае са звыклыгш валентныЕШ сувязямЬ> [11, 51].
(4.2) Ааметрыя, якая выяуляецца у несупадзеннi характару актантау структур, яюя сумяшчаюцца (агенса i пацыенса): агенс штрадуктыунай структуры суадносщца з пацыенсам базавай, параун.: На акне сгбгрсюя лгяны /Хтосъ малюе смелаю рукой (Пысш). Гэты прыклад выяуляе кантамшацыю выказванняу наступнага лопка-сштакачнага напаунення: На акне з'яуляюцца узоры, падобныя на сгбгрсюя лгяны + Хтосъ малюе на акне сгбгрсюя лгяны, дзе элементы вобразна-сэнсавага фокуса метафары - хтосъ i узоры ("с1б1рск1я л1яны ") - суадносяцца
як агенс i пацыенс пры з'яуленнi у базавай прапазщш вонкавага (выдуманага) актыунага дзеяча (Хтось малюе). Параун. таксама: На блактныя загоны /Хтосьцi выюнуу зару (...) На заюнутай паляне /Нехта золатаразлiу... (М. Багун).
(4.3) Ааметрыя, выклшаная свядомым «абменам» актантамi памгж iнтрадуктыунай i базавай прапазщыям^ у вынiку чаго метафарычнасць як бы загадзя атрымлiвае рэальную мадальнасць, параун.: Кроу зарою цячэ з небасхшу... (А. Александровiч). Атрыг^ваецца, што на ролю iнтрадуктыунай прапазщш прэтэндуе выказванне Кроу цячэ з небасхшу, а на ролю базавай -выказванне Зара афарбавала небасхш.
Да выпадкау максiмальнага семiятычнага разыходжання метафарычнага вобраза з яго узуальным прататыпам (г.зн. базавай структуры з штрадуктыунай) (5) мы адноам тыя прыклады, што адлюстроуваюць ааметрыю, якая характарызуецца рэзкай разнаякаснасцю суадносных прэдыкатау, у прапазщыях, як1я сумяшчаюцца. Падабраць лапчны аналаг гэтаму прэдыкату у iнтрадуктыунай структуры амаль што немагчыма. Гэта зрушвае метафарычнасць у бок сумежнай у семiятычным плане з'явы - фантастычнасщ: Ля слупа ветравога / Загалосщь iмша (Р. Барадулш); Бяжыць праз лес, крычыць пра лес, / Каб чысцтю я у сэрцы нёс (А. Шсьмянкоу, гаворка щзе аб санным следзе. - С.К.); Калi азiрнуся назад, / Шчога не убачу, апроч: / Стащь затуманены сад. / Бяжыць палахлiвая ноч (У. Някляеу).
Такую метафару можна квалiфiкаваць як «моцную», «макамальную» (па аналоги з узгаданай вышэй «слабой» метафарай), г.зн. такую, якую цяжка щ нават немагчыма суаднесщ з якой-небудзь прапазщыяй у узусе.
Вывады
У межах гэтага артыкула мы разгледзел1 только уласна метафарычныя канструкцый, хоць агульная парадыгма моуных структур, як1я працуюць на эфект адхiлення паэтычнай карцшы свету ад узуальнай, звычайнай, значна больш шырокая i змяшчае у сабе, апроч метафорык1, такiя, напрыклад, з'явы, як канвергаваныя тропы, метабола, казачна-фантастычныя тэксты, алегорыя, аналопя i iнш. [12]-[14], як1я, у прыватнасщ, мы раней аналiзавалi у працах [15], [16].
Выкарыстанне паэтамi апошнiх дзесяцiгоддзяу прыемау метафарызацыi, арыентаваных на распадабненне узуальнай i паэтычнай карцш свету, - адзiн з актыуных моуных працэсау, як1я вызначаюць абл1чча як уласна беларускай паэтычнай метафорыш, так i усяго паэтычнага дыскурсу у цэлым. Аналапчныя лiнгвасемiятычныя механiзмы i тыпы моуных канструкцый, у як1х яны фiксуюцца, характэрныя i для мовы рускай паэзп гэтага ж перыяду [17]. На сучасны момант паэтамi выпрацаваны цэлы спектр вобразна-метафарычных канструкцый, як1я могуць быць тыпалапзаваны па семiятычным крытэрш - ад «слабой», малапрыкметнай метафары да метафары, якая макамальна адхме вобраз ад яго магчымага прататыпу у узусе, што дазваляе паэтам, а услед за iмi i чытачам убачыць незвычайнае у звычайым, незауважнае у зауважным, новае у штодзенным, што шмат у чым i вызначае iснасць самой паэзп як мастацтва.
Работа выканана у рамках ДПН1 «Эканомжа i гумантарнае развщцё беларускага грамадства 2016-2020», падпраграма «Беларуская мова i лiтаратура», заданне 4.1.09 «Фразеалогiя i афарыстыка сучаснай беларускай мовы: нацыянальна-культурная своеасаблiвасць, лексiкаграфiчнае апiсанне», НДР «1нтракультурныя i ттэркультурныя навацып на лекака-фразеалагiчным узроунi у камуткатыунай прасторы Беларуы».
СП1С АСНОУНЫХ КРЫНЩ
1. Вишнякова, О. Д. Языковой знак как предмет семиотической концептологии : монография / О. Д. Вишнякова. - Тула : Изд-во Тул. гос. пед. ун-та им. Л. Н. Толстого, 2008. - 196 с.
2. Арутюнова, Н. Д. Метафора и дискурс / Н. Д. Арутюнова // Теория метафоры : сборник. - М. : Прогресс, 1990. - С. 5-32.
3. Кураш, С. Б. Метафора и ее пределы: микроконтекст - текст - интертекст / С. Б. Кураш. -Мозырь : МозГПИ, 2001. - 118 с.
4. Кураш, С. Б. Метафора - диалог - интертекст / С. Б. Кураш // Современная парадигма гуманитарных исследований: проблемы филологии и культурологии : сборник научных статей. - М. : МИТРО, 2015. - С. 161-169.
5. Новиков, В. Философия метафоры / В. Новиков // Новый мир. - 1982. - № 8. - С. 246-251.
6. Якобсон, Р. О. Лингвистика и поэтика / Р. О. Якобсон // Структурализм: "за" и "против": сборник статей ; под ред. Е. Я. Басина и М. Я. Полякова. - М. : Прогресс, 1975. - С. 193-230.
7. Мурзин, Л. Н. Образование метафор и метонимий как результат деривации предложения (к постановке вопроса) / Л. Н. Мурзин // Актуальные проблемы лексикологии и лексикографии. - Пермь : ПГУ, 1972. - С. 362-366.
8. Мурзин, Л. Н. Синтаксическая деривация (на материале производных предложений) : автореф. дис. ... д-ра филол. наук / Л. Н. Мурзин. - Л., 1976. - 29 с.
9. Симашко, Т. В. Как образуется метафора (деривационный аспект) / Т. В. Симашко, М. Н. Литвинова. - Пермь : ПГУ, 1993. - 216 с.
10. Ковалёв, В. П. Языковые выразительные средства русской художественной прозы : автореф. дис. ... д-ра филол. наук / В. П. Ковалёв. - Киев, 1975. - 56 с.
11. Шендельс, Е. И. Грамматическая метафора / Е. И. Шендельс // Филологические науки. -1972. - № 3. - С. 48-57.
12. Падучева, Е. В. Метафора и ее родственники / Е. В. Падучева // Слово. Текст. Культура: сборник. - М. : Языки славянской культуры, 2003. - С. 187-203.
13. Уфимцев, Р. Хвост ящерки / Р. Уфимцев. - Калининград : Оттокар, 2010. - 295 с.
14. Sullivan, Karen. Frames and Constructions in Metaphoric Language / Karen Sullivan. - Amsterdam : John Benjamins, 2013. - 192 p.
15. Кураш, С. Б. Метафора, метабола, метафороподобие как принципы текстопостроения в русском поэтическом дискурсе / С. Б. Кураш // Веснж БДУ. - 2005. - Серыя 4. № 3. - С. 18-23.
16. Шур, В. В. Слова у мастацюм кантэксце: ошмы, метафары / В. В. Шур, С. Б. Кураш. - Мазыр : УА МДПУ iмя I. П. Шамякна, 2013. - 268 с.
17. Кураш, С. Б. Семиотическая градуальность образно-метафорических построений в русских поэтических текстах / С. Б. Кураш // Вестник Самарского университета. История, педагогика, филология. -2016. - № 3.2. - С. 78-85.
Поступила в редакцию 27.02.17 E-mail: [email protected]
S. B. Kurash
FIGURATIVE-METAPHORICAL CONSTRUCTIONS IN THE LANGUAGE
OF THE BELARUSIAN POETRY OF THE XX - BEGINNING OF XXI CENTURIES: SYNTAX-DERIVATIVE AND LINGUA-SEMIOTIC ASPECTS
The different types of imagery and metaphorical constructions, characteristic of Russian poetry of XX-XXI centuries, reflecting the gradual nature of metaphors as linguistic and semiotic mechanism underlying the modeling of the poetic picture of the world, are analyzed in the article. To solve this problem we use the method of transformation of the sentenses from the position of its syntactic derivation (according to L. N. Murzin and T.V. Simashko). Cases of match / mismatch of "introductive" and "basic" structures of statements when creating a metaphorical image are analyzed in the article. As a result such types of imagery and metaphorical constructions, as semiotically "weak" and "strong" metaphors, and a range of structures, occupying an intermediate position between them.
Keywords: metaphor, poetic text, semiotics, language usage, picture of the world.
