CC BY
32
ФІЛАЛАГІЧНЫЯ НАВУКІ 103
УДК 811.161 Л'25: 811.161.3(043.3)
СЕМАНТЫЧНАЯ ВАРЫЯНТНАСЦЬ АЎТАРСКІХ МЕТАФАР У ПЕРАКЛАДНЫМ ТЭКСЦЕ (на матэрыяле рамана А. Пушкіна “Яўгеній Анегін”)
Л. В. Прахарэнка
кандыдат філалагічных навук, дацэнт,
дацэнт кафедры беларускага мовазнаўства УА МДПУ імя I. П. Шамякіна
У артикуле разглядаюцца тыпы адпаведнасцей метафар А. Пушкіна пры пераводзе романа «Яўгеній Анегін» на беларускуюй мову.
Уводзіны
У тэксце перакладу рамана ў вершах “Яўгеній Анегін” выразна прасочваецца арыентаванасць перакладчыка на захаванне зыходнай аўтарскай вобразнасці, яе рэалізацыі альтэрнатыўнымі моўнымі сродкамі ў тым выпадку, калі немагчымы даслоўны пераклад.
Вынікі даследавання і іх абмеркаванне
У працэсе супастаўлення тэкстаў намі быў выяўлены значны пласт метафарычных словазлучэнняў, якія пры захаванні зыходнай вобразнасці маюць некаторыя семантычныя разыходжанні з арыгіналам. Часцей за ўсё перакладчык замяняе аўтарскую лексіку блізкай па значэнні па прынцыпу сумежнасці:
Он рыться не имел охоты Ён варушыць не меў ахвоты
В хронологической пыли [1, 27]. Гісторыі архіўны пыл [2, 124].
Словазлучэнне хронологическая пыль уяўляе сабой метафару, якую аўтар ужывае адносна гісторыі як навукі. Слова пыль абазначае ‘мельчайшие сухие частицы, носящиеся в воздухе или скапливающиеся на поверхности чего-нибудь’ [3, 625]. Гэтае слова таксама іранічна характарызуе старажытнасць. Нетыповым з’яўляецца прыметнік хронологическая, які ў аўтарскім тэксце служыць азначэннем да слова пыль (параўн.: дорожная пыль, книжная пыль). Словазлучэнне хронологическая пыль у кантэксце становіцца метафарычным за кошт пачатковай неспалучальнасці паняццяў, якія абазначаюцца гэтымі словамі. У беларускамоўным тэксце перакладу Аркадзь Куляшоў замяняе словазлучэнне сінанімічным: гісторыі архіўны пыл. У выніку рускаму слову хронологический адпавядаюць беларускія гісторыя (‘рэчаіснасць у яе развіцці і руху’, ‘навука аб развіцці чалавечага грамадства’, ‘сукупнасць фактаў і падзей, што адносяцца да мінулага жыцця; мінулае, якое захавалася ў паняцці людзей’ [4, 150]) і архіўны (які мае адносіны да архіва - ‘збор рукапісаў, пісем і пад., што маюць дачыненне да дзейнасці якой-небудзь установы ці асобы’ [4,66]). Семантыка зыходнай страфы перадаецца ў поўным аб’ёме, але пры гэтым аўтарская метафара “сціраецца”, канкрэтызуецца словам гісторыя. У гэтым выпадку назіраецца аслабленне вобразнасці дзеля захавання дакладнасці значэння.
А Петербург неугомонный Збуджае Пецярбург шумлівы
У ж барабаном пробужден [1,21]. Світальны барабана гром [2, 134].
У прыведзенай страфе арыгінальнага тэксту можна адзначыць два метафарычныя словаўжыванні: прыметнік неугомонный і дзеепрыметнік пробужден, значэнне якіх перадаецца ў беларускамоўным тэксце перакладу прыметнікам шумлівы і словазлучэннем збуджае гром. Супаставім іх значэнні:
неугомонный Такой, который не может угомониться, подвижный, шумливый [3, 406] шумлівы Схільны шумець, утвараць шум [4,765]
пробужден: пробудить То же, что будить [3, 595] збуджае Перапыняць чый-небудзь сон, прымушаць прачнуцца; абуджаць што-небудзь у каго-небудзь, выклікаць да жыцця, дзейнасці [4, 95]
гром Грукат, які суправаджае малашу ў час навальніцы [4, 1571
104
ВЕСН1К МДПУ імя I. П. ШАМЯКША
Метафарычнае азначэнне неугомонный супадае ў адным са сваіх слоўнікавых значэнняў з беларускім шумлівы і з’яўляецца гіперонімам у дачьгненні да яго. А. Куляшоў канкрэтызуе значэнне аўтарскага метафарычнага азначэння, у выніку чаго вобразнасць часткова страчваецца, так як прыметнік шумлівы можа характарызаваць як чалавека, так і нежывыя аб’екты. Аднак паралельна назіраецда ўзнікнеыне дадатковай вобразнасці пры перакладзе дзеепрыметніка пробужден: збуджае барабана гром. Увядзеннем дадатковага назоўніка гром, які ў тэксце перакладу набывае метафарычнасць, перакладчык узмацняе зыходную вобразнасць.
Пры перакладзе вобразных сродкаў рамана “Яўгеній Анегін” на беларускую мову А. Куляшоў нярэдка ўжывае кантэкстуальныя сінонімы, такія, як, напрыклад, словы неугомонный — шумлівы:
Как женщин, он оставил книги, Ён, як жанчын, пакінуў кнігі
И полку, с пыльной их семьей, I шафы з пылънай іх сям 'ей
Задернул траурной тафтой [1, 23/ Завесіў чорнаю тафтой [2, 137].
Мы назіраем няпоўнае супадзенне прыметнікаў траурный — чорны: траурный -‘печальный и мрачный’ [3,797]; чорны - ‘які мае колер сажы, вугалю’, ‘цяжкі, змрочны, беспрасветны’ [4, 748]. Аднак у масавай свядомасці чорны колер таксама асацыіруецца са смерцю, жалобай. Таму гэтуго лексему можна назваць кантэкстуальным сінонімам да слова жалобны -дакладнаму адпаведніку рус. траурный [5, т. 3, с. 542]. Аднак у кантэксце слова траурный мае стылістычнае адценне іроніі, якое страчваецца пры яго перакладзе прыметнікам колеру чорны.
У вогуле, перакладчык даволі часта замяняе кантэкстуальнымі сінонімамі прыметнікі: Улыбкой ясною природа Усмешкой сонечнай прырода
Сквозь сон встречает утро года [ 1, 121]. Проз сон вітае ранак года [2, 226].
У арыпналъным тэксце ўжываецца метафара, пасродкам якой прырода набывае рысы жывой істоты. Пры гэтым слова, што ў структуры метафары нясе асноўную семантычную нагрузку, у мове перакладу мае дакладны эквівалент: улыбка - усмешка [5, т. 3, с. 606]. Аднак перакладчык змяняе семантику прыметніка ясный (‘яркий, сияющий’, ‘светлый, ничем не затемненный’ [3, 906]) на сонечны (‘з яркім святлом сонца’, ‘радасны, шчаслівы’ [4,613]). У кантэксце рамана апошняе азначэнне не аслабляе вобразна-эстэтычны эфект, паколысі з’яўляецца сінанімічным. Так, напрыклад, у беларускай мове словы ясны і сонечны адносяцца да сінонімаў [6,482].
Аналагічным чынам аўтар замяняе болыи агульнае метафарычнае абазначэнне аб’екта рэчаіснасці ў наступным выпадку:
Того змея воспоминаний, Таму гадзюка ўспамінаў
Того раскаянье грызет [1, 24]. Нідзе спакою не дае [2, 138].
Слова змея замяняецца гіпонімам гадзюка, які мае больш канкрэтнае значэнне: змея -‘пресмыкающееся с длинным извивающимся телом, часто с ядовитыми железами в пасти’ [3, 226]; гадзюка - ‘ядавітая змяя з плоскай трохвугольнай галавой’ [4, 140]. У выніку вобразнасць метафары не страчваецца, паколькі гэтыя лексемы аб’ядноўваюцца агульным родавым паняццем. Аднак значэнне метафарычна ўжытага дзеяслова грызет перадаецца не зусім дакладна дзеяслоўным словазлучэннем спакою не дае, якое з’яўляецца гіперанімічным у дачыненні да арыгінальнай лексемы, што прыводзіць да аслаблення вобразнасці.
В обоих сердца жар угас; Агонь у нашых сэрцах згас;
Обоих ожидала злоба Чокалаўперадзе тым часам
Слепой Фортуны и людей I нас, і нашу маладосцъ
На самом утре наших дней [1, 24]. Людзей, сляпога лесу злосць [2, 10].
Аўтарскае метафарычнае спалучэнне слоў сердца жар угас перакладаецца на беларускую мову як агонь у сэрцах згас. Пры гэтым паміж словамі жар і огонь існуе рода-відавая семантычная сувязь: жар — ‘горячий, сильно нагретый воздух, зной’, ‘горячие угли без пламени’, ‘разгоряченное, лихорадочное состояние’ [3, 185]; агонь - ‘гаручыя святлівыя газы высокай тэмпературы; полымя’ [4,29]. Паміж гэтымі паняццямі існуе выразная семантычная сувязь па прымеце цяпла. У дадзеным выпадку яны з’яўляюцца семантычнымі эквівалентамі; ужыванне лексемы агонь у беларускім перакладзе дазваляе захаваць зыходную вобразнасць, метафарычнасць. Блажен, кто с нею сочетал Шчаслівы той, хто спалучаў
Горячку рифм: он тем удвоил 3 каханнем верш: ён тым падвоіў
Поэзии священный бред [1,29]. Паэзію юнацкіх дзён [2, 142].
ФІЛАЛАГІЧНЫЯ НАВУКІ
105
Метафарычнае словазлучэнне горячка рифм замяняецца перакладчыкам тэматычна блізкім назоўнікам верш, што, аднак, прыводзіць да страты вобразнасці, дэметафарызацыі:
горячка Сильное возбуждение, азарт, спешка в каком-н. деле [3,137] верш Невялікі мастацкі твор, напісаны рытмізаванай мовай [4,110]
рифма Созвучие концов стихотворных строк ГЗ, 669]
Арыгінальнае метафарычнае словазлучэнне горячка рифм пры перадачы семантыкі словам верш страчвае вобразнасць пры захаванні асноўнага сэнсу. Падобная з’ява пры супастаўленні тэкстаў арыгінала і перакладу назіраецца дастаткова часта:
Я жду тебя: единым взором Чакаю я: сваёй увагай
Надежды сердца оживи [1, 62]. Мае надзеі ўзварухні [2, 172].
Слова взор мае ў рускай мове значэнне ‘то же, что взгляд’, ‘направленность зрения на кого-что-н.’ [3,77]. Беларускае увага падаецца тлумачальным слоўнікам як ‘сканцэнтраванасць думак ці зроку, слыху на чым-небудзь’. Пры наяўнасці дакладных адпаведнікаў позірк, погляд [4, 675] перакладчык па тых або іншых прычынах выкарыстоўвае назоўнік з больш агульным значэннем. Не зусім дакладна перадаецца і семантыка метафарычна ўжытага дзеяслова оживить — ‘возвратить к жизни, сделать снова живым’ [3, 439]. Беларускае слова узварушыць некалысі адрозніваецца сваім значэннем: ‘вывесці са стану вяласці, пасіўнасці; расшавяліць, узняць; абудзідь, ажывіць’, ‘выклікаць глыбокія пачуцці, узрушыць’ [4, 682]. Аднак паміж гэтымі лексемамі існуе пэўная сэнсавая карэляцыя, так як у кантэксце перакладу асноўнае значэнне і метафарычнасць словазлучэнняў захоўваюцца. Захаванне першапачатковай вобразнасці можа адбывацца ў выпадку няпоўнай эквівалентнасці другасных лексічных адзінак пры захаванні значэння метафараўтвараючых: Мелькает, вьется первый снег, Мільгае, кружыцца сняжок,
Звездами падая на брег [1,81]. У першых зорках беражок [2,189].
Рускаму слову звезда адпавядае беларускае зорка - г. зн., што аўтар перакладу ўжывае дакладны адпаведнік [7, т. 1, с. 520]. Аднак у перакладным тэксце адсутнічае дзеяслоў падать: у першых зорках беражок. На яго месцы падразумяваецца дзеяслоў быційнасці ёсцъ, які служыць падсвядомай лагічнай звязкай. Калі ў аўтарскім тэксце метафара характарызуе працэс “снег звездами падает”, то ў перакладзе - вынік: “беражок (ёсць) у зорках”. Аднак пры гэтым захоўваецца метафара, заснаваная на прыпадабненні сняжынак да зорак.
Такім чынам, на прыкладзе перакладу рамана “Яўгеній Анегін” на беларускую мову мы можам прасачыць змену метафарычнага зместу вобразнага выразу пры замене дзеяслоўнага кампанента метафары:
Блеснул мороз. И рады мы Мароз ударыў. Рады мы
Проказам матушки зимы [1, 132]. Прыемным забаукам зімы [2, 236].
Дзеяслоў блеснул (‘ярко светиться, сверкать; излучать отраженный свет’ [3, 48]) ужыты ў пераносным значэнні, таму што звычайна не суадносіцца з назоўнікам мороз — ‘очень холодная погода’ [3, 358]. Аўтар, верагодна, меў на ўвазе бляск снегу і ільду пры марозным надвор’і. А. Куляшоў у белару с камоўным тэксце перакладу зам ест дакладных эквівалентаў блаичацъ, зіхцець, ззяць ужывае ў пераносным значэнні дзеяслоў ударыцъ (‘раптоўна, з сілай наступіць’ [4, 679]), які адрозніваецца ад арыгінальнага аўтарскага болыпай інтэнсіўнасцю дзеяння, закладзенай у семантыцы. Пры гэтым выказванне мароз ударыу становіцца агульнамоўнай, “сцёртай” метафарай.
Перанос метафары з аднаго аб’екта на іншы можа адбывацца і праз яго замену іншым, сінанімічным:
Чье сердце опыт остудил Хто дарсяго у жыцці астыу
И забываться запретил [1, 85]/ 1усё сабе забараніу [2, 193]/
Аўтар ужывае яркую метафару сердце опыт остудил, якая ў тэксце перакладу спрашчаецца: суб’ектам дзеяння становіцца не опыт, а сам чалавек: хто да усяго у жыцці астыу. Сэнсавая эквівалентнасць перакладу дасягаецца за кошт ужывання слоў з блізкім значэннем: так, слова остудить, ужытае аўтарам у пераносным сэнсе, мае слоўнікавае значэнне ‘охлаждать, давать остынуть’ [3,456]; беларускі кантэкстуальны адпаведшк астыць мае значэнне ‘стыць’, ‘стаць халодным, абыякавым да каго-, чаго-небудзь’ [4, 71]. Такім чынам, метафарычнасць аслабляецца: замест яркага ўвасаблення перакладчык ужывае слова ў пераносным значэнні адносна асобы.
106 ВЕСНІК МДПУ імя I. П. ШАМЯКІНА
Змяненне метафары ў параўнанні з арыгінальным тэкстам можна таксама праілюстраваць наступным прыкладам:
Морозной пылью серебрится “Пайшоў, пайшоў!" — і срэбрам ззяе
Его бобровый воротник [1, 13]. Снег на бабровым каўняры [2, 127].
Для таго, каб раскрыць сутнасць арыгінальнай і перакладной метафар, дадзім азначэнні слоў, якія іх утвараюць:
морозный Бывающий во время мороза, морозов, очень холодный [1,358] —
пыль Мельчайшие сухие частицы, носящиеся в воздухе или скапливающиеся на поверхности чего-нибудь [1,625] снег Атмасферныя ападкі ў выглядзе крышталікаў лбду, а таксама суцэльная маса такіх ападкаў, што пакрывае зямлю [4, 6121
серебриться Становиться серебристым [1, 702] ерэбра Каштоўны бліскучы метал шэравата-белага колеру [4, 595]
ззяць Вылучаць ззянне f4, 2411
Метафарычнае словазлучэнне морозная пыль у значэнні “снег” замяняецца перакладчыкам на прамую назву аб’екта метафары, аднак вобразнасць захоўваецца за кошт раскрыцця семантыкі дзеяслова серебриться: срэбрам ззяць. Такім чынам перакладчык аслабляе вобразнасць аднаго словазлучэння, прапускаючы першапачатковы аб’ект метафары, і ўзмацняе яе ў іншым.
Такім чынам, семантычная варыянтнасць пры перакладзе метафар у рамане “Яўгеній Анегін” на беларускую мову можа ўтварацца ў выніку:
1) замены аўтарскіх лексем іх тэматычна блізкімі частковымі адпаведнікамі, якія ёсць у беларускай мове: в хронологической пыли - гісторыі архіўны пыл\
2) ужыванкя перакладчыкам сінонімаў, якія адносяцца да той жа часціны мовы, што і арыгінальныя лексемы, якія ўтвараюць аўтарскія тропы: Петербург неугомонный—Пецярбург гйумлівы;
3) гіперанімічных і гіпанімічных адносін паміж лексемамі ў арьпінальным і перакладным тэкстах: змея воспоминаний - гадзюка ўспамінаў.
Пры гэтым даволі часта назіраецца “сціранне” метафары, аслабленне зыходнай вобразнасці: сердце опыт остудил— хто да ўсягоў жыцці астыў. Тэта звязана з тым, пгго выкарыстаныя аўтарам словы, якія ўтвараюць метафару, часта звязаны з арыгіналам толькі тэматычна і не з’яўляюцца дакладнымі адпаведнікамі. У выніку тэкст перакладу захоўвае толькі семантычнае “ядро” метафары.
Пры перакладзе таксама можа адбывацца аслабленне адной прыметы і ўзмацненне іншай, у выніку чаго семантычнае ядро метафары змяшчаецца: морозной пылью серебрится - срэбрам ззяе.
Такім чынам, мы можам сцвярджаць, што пераклад рамана ў вершах “Яўгеній Анегін” А. Пушкіна на беларускую мову А. Куляшовым захоўвае асноўную семантыку метафар арыгінала, але вобразнасць пер акл а дно га тэксту можа аслабляцца або падвяргацца пераасэнсаванню.
Літаратура
1. Пушкин, А. С. Поли. собр. соч. : в 10 т. / А. С. Пушкин. — Л.: Наука, 1977.— Т. 5 : Евгений Онегин. Драматические произведения. — 528 с.
2. Пушкін, А. С. Выбраныя творы / А. С. Пушкін. - Мінск : Мает, літ., 1999. - 430 с.
3. Ожегов, С. И. Толковый словарь русского языка / С. И. Ожегов; под ред. Н. Ю. Шведовой. - М.: Азъ, 1996.-928 с.
4. Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы / пад рэд.: М. Р. Судніка, М. Н. Крыўко. -Мінск : БелЭн, 2002. - 784 с.
5. Русско-белорусский словарь : в 3 т. / НАН Беларуси ; Ин-т языкознания им. Я. Коласа. - 8-е изд., испр. и доп. - Минск : БелЭн, 2002. - Т. 1-3.
6. Клышка, М. К. Слоўнік сінонімаў і блізказначных слоў / М. К. Клышка. - Мінск : Бел. навука, 2005.- 592 с.
7. Тлумачальны слоўнік беларускай мовы: у 5 т. / пад рэд. К. К. Атраховіча. - Мінск: БелСЭ, 1977-1984.-Т. 1-5.
Summary
The article deals with the correspondence types of A. Pushkin’s metaphors by translating the novel «Eugene Onegin» into the Belarusian language.
Паступіўу рэдакцыю 28.08.12.
