Ірадыяцыя ў кантэксце выкарыстання фразеалагізмаў Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

ФІЛАЛОГІЯ

63

УДК 811.161.3:81:3:81.08

В. А. Ляшчынская

ІРАДЫЯЦЫЯ Ў КАНТЭКСЦЕ ВЫКАРЫСТАННЯ ФРАЗЕАЛАГВМАЎ

Артыкул прысвечаны даследаванню фразеалагічнай ірадыяцыі з мэтай вывучэння і ўстанаўлення заканамернасцей выкарыстання такіх унікальных адзінак, як фразеалагізмы, іх узаемадзеяння з іншымі і рознымі адзінкамі мовы ў тэксце. Выяўляюцца прычыны фразеалагічнай ірадыяцыі, умовы тых змен, якія назіраюцца пры выкарыстанні фразеалагічных адзінаку пэўным кантэксце.

Уводзіны

Заўважана, што моўныя адзінкі розных тыпаў і ўзроўняў пры выкарыстанні ў маўленчай плыні аказваюць адны на другія ўздзеянне, ці назіраецца ірадыяцыя. Так, І. В. Арнольд адносна выкарыстання ў адным кантэксце розных паводле стылістычнай афарбоўкі слоў адзначае, што «доўгае выказванне можа ўтрымліваць адно-два высокія словы на фоне нейтральнай лексікі і гучаць усё разам узвышана, і, наадварот, адно грубае вульгарнае слова можа надаць вульгарнасць і грубасць большаму адрэзку тэксту» [1, 26].

Пытанне фразеалагічнай ірадыяцыі, ці ўласцівасці ўжывання фразеалагізма ў тэксце ці яго адрэзку - кантэксце (пад кантэкстам разумеецца абраны адвольна адрэзак выказвання, у якім назіраюцца, аналізуюцца і канкрэтызуюцца асаблівасці моўных фактаў), калі паміж фразеалагічнай адзінкай (далей - ФА) і фразеалагічным кантэкстам (далей - ФК) устанаўліваюцца складаныя і цікавыя ўзаемаадносіны, калі ФА ўздзейнічае на кантэкст ці кантэкст аказвае ўплыў на ФА, не новае, але не зусім поўна і ўсебакова вывучана.

Упершыню яго ўзнімае Н. П. Гераскіна, якая, аналізуючы ўжыванне фразеалагізмаў англійскай мовы ў кантэкстным акружэнні, устанаўлівае два тыпы выражэння фразеалагічнай ірадыяцыі, якія даследчыца адпаведна называе «цэнтрабежным (ірадыяцыя ФА на кантэкст) і цэнтраімклівым (ірадыяцыя кантэксту на ФА)» [2, 92]. Пры гэтым даследчыца падкрэслівае «важнасць з’явы ірадыяцыі для канатацыйнай зоны ФА, таму што ... пад уздзеяннем ірадыяцыі кантэксту на фразеалагізм ФА можа змяняць сваю стылістычную накіраванасць, можа атрымаць ці мадыфікаваць свой ацэначны зарад» [2, 92].

З іншых пазіцый падыходзіць да вывучэння фразеалагічнай ірадыяцыі на матэрыяле зноў жа фразеалагізмаў англійскай мовы В. В. Каплуненка, які разглядае гэтую з’яву «ў сістэме адносін наймення ў мове, ці ў сістэме намінацыі» [3, 19]. Аўтар зыходзіць з пазіцыі, што калі «асноўная прыкмета ірадыяцыі - накіраванае ўздзеянне адных моўных адзінак і іх канфігурацый на другія з мэтай мадыфікацыі характару абазначанага апошніх, то раскрыццё асноўнай прыкметы залежыць ад аналізу адносін найменняў, якія складваюцца ў дадзеным выпадку» [3, 19]. На думку моваведа, азначэнне ірадыяцыі выводзіцца дастаткова проста ў тэрмінах інфармацыйнага падыходу да тэксту, «паколькі змест кожнай моўнай адзінкі ў складзе тэксту можна выразіць колькасцю інфармацыі, ірадыяцыйныя адзінкі выдзяляюцца значна большай колькасцю інфармацыі ў параўнанні з акружэннем. Змяняецца значнасць, ці “ўдзельная вага” ў структуры цэласнага сэнсу, моўных адзінак, якія аказваюцца ў зоне ірадыяцыі» [3, 19].

Мэта даследавання. Даследаванне фразеалагічнай ірадыяцыі з мэтай вывучэння і ўстанаўлення заканамернасцей выкарыстання такіх унікальных адзінак, як фразеалагізмы, іх узаемадзеяння з іншымі і самымі рознымі адзінкамі мовы ў тэксце, у асобных яго адрэзках у беларускай мове не праводзілася, а таму з’яўляецца ў гэтым плане актуальным для даследавання беларускай фразеалогіі ўвогуле, фразеалагічнай стылістыкі і лінгвістыкі тэксту ў прыватнасці, а таксама для даследавання індывідуальна-аўтарскага выкарыстання гэтых унікальных адзінак мастацкага маўлення. Мэта прапанаванага артыкула - паказаць праяўленне ірадыяцыі на фразеалагічным матэрыяле з твораў класіка беларускай літаратуры Янкі Купалы, па магчымасці выявіць прычыны фразеалагічнай ірадыяцыі, умовы тых змен, якія назіраюцца пры выкарыстанні ФА ў пэўным тэксце ці яго адрэзку з улікам іх семантыкі.

Перш чым прыступіць да аналізу ўзаемадзеяння рознаўзроўневых адзінак як у межах усяго тэксту, так і ў асобных яго адрэзках з твораў Янкі Купалы, спынім увагу на спецыфічных прыкметах фразеалагізмаў як адметных адзінак мовы, дзякуючы якім і ўзнікае ўзаемадзеянне ФА і яе акружэння.

64

ВЕСНІК МДПУ імя І. П. ШАМЯКІНА

Вынікі даследавання і іх абмеркаванне

Як вядома, фразеалагізмы характарызуюцца шэрагам адметных ад іншых адзінак мовы прыкмет, сярод якіх усе фразеолагі называюць устойлівасць, узнаўляльнасць, цэласнасць значэння і структуру, у складзе якой не менш за два кампаненты. Аднак далёка не ўсе выдзяляюць у якасці катэгарыяльных уласцівасцей ФА экспрэсіўнасць, вобразнасць, як і не ўсе аднолькава падыходзяць да асэнсавання такіх уласцівасцей ФА, як устойлівасць і ўзнаўляльнасць. Так, беларускі фразеолаг І. Я. Лепешаў, вызначаючы прысутнасць канатацыйнага элемента ў семантычнай структуры фразеалагізма і наданні ім экспрэсіўна-эмацыянальнай афарбоўкі прадметна-лагічнаму значэнню фразеалагізма, усё ж не згодны з вызначэннем экспрэсіўнасці як адметнай прыкметы, уласцівасці фразеалагізмаў: «З гэтага, аднак, ніяк не вынікае, што “экспрэсіўнасць з’яўляецца катэгарыяльнай асаблівасцю фразеалагізма”» [4, 11].

З аднаго боку, прызнанне экспрэсіўнасці асабліва важнае з пункту гледжання прагматычнай функцыі, функцыі маўленчага выкарыстання і ўздзеяння фразеалагізмаў, якія характарызуюцца не толькі і нават не столькі намінатыўнай функцыяй, колькі экспрэсіўна-камунікацыйнай, эстэтычнай, і гэтая функцыя «для фразеалагічнага ўзроўню гіпертрафіравана, узведзена ў абсалют» [5, 210].

З другога боку, прызнанне экспрэсіўнасці як катэгарыяльнай уласцівасці фразеалагізмаў патрабуе ўдакладнення аб’ёму фразеалогіі, у прыватнасці яго звужэння да фразеалагізмаў-ідыём, выключаючы за межы фразеалогіі прыказкі, прымаўкі, устойлівыя выразы, афарызмы і інш., што ў апошні час стала амаль агульнапрызнаным, аднак не аднолькавым паводле зместу. Да месца будзе адзначыць, што і беларускі фразеолаг І. Я. Лепешаў усё ж прыходзіць да гэтага ж вываду - менавіта да звужанага аб’ёму фразеалогіі, паколькі ён выдзяляе ў асобны раздзел навукі аб мове парэміялогію, тым самым дакладна вызначаючы месца прыказак, якія толькі паводле ўстойлівасці, узнаўляльнасці і шматкампанентнасці сваёй структуры набліжаюцца да фразеалагізмаў, па-за межамі фразеалогіі [6].

Прызнанне, што ўсе ФА (у вузкім значэнні - ідыёмы) характарызуюцца экспрэсіўнасцю, вядзе да выяўлення іх вобразнага патэнцыялу, таго феномену фразеалагізма, за якім замацаваны пэўныя веды, што «выводзяцца з пачатковай канцэптуальнай структуры» [7, 73]. Напрыклад, ФА пераліваць з пустога ў парожняе азначае не проста ‘весці пустыя размовы, займацца балбатнёй, пустаслоўем’ [8, Т. 2, С. 179], а найперш успрымаецца носьбітамі мовы як адзінка са значэннем ‘марнаваць час без дасягнення мэты’, ведаючы, што пустое і парожняе - гэта тое, што нічога не змяшчае. Зусім іншага тлумачэння патрабуе ідыёма насіць ваду рэшатам, за якой замацавана значэнне ‘рабіць што-небудзь безвынікова, заведама ўпустую’ [8, Т. 2, С. 78], паколькі тут назіраецца актуалізацыя іншых ведаў: для носьбітаў мовы важным з’яўляецца ўсведамленне, што ‘рэшата -гэта непрыгодны посуд, інструмент для пераносу вады’.

Такі падыход да ўсведамлення сэнсу ФА прыводзіць да выяўлення вобразнага складніка, які з’яўляецца часткай плана зместу ідыёмы, ці да выяўлення такой адметнасці фразеалагізмаў, як вобразнасць. І, на наш погляд, менавіта экспрэсіўнасць, з аднаго боку, і вобразнасць як прычына экспрэсіўнасці, з другога, і з’яўляюцца асноўнай прычынай ірадыяцыі, яны ўплываюць перш за ўсё на выбар кантэксту для ФА і ірадыяцыі апошняй на яго, ствараючы фразеалагічны кантэкст, які ўздзейнічае на пачуццёвае ўспрыманне. Гэта азначае, што ўжыванне ФА, выбар кантэксту для яе залежыць ад той вобразнасці, якая замацавана за ФА і якая выконвае дыферэнцыяльную функцыю кантэксту ці дэкадзіруе яго.

Дэталёвае вывучэнне ўзаемадзеяння ФА і кантэксту, які ўключае яе, на матэрыяле твораў Янкі Купалы выяўляе розныя спосабы ірадыяцыі, іх разнавіднасці, ілюструючы тым самым індывідуальна-аўтарскае майстэрства. Для нас найбольшую цікавасць уяўляюць выпадкі ірадыяцыі ФА на кантэкст і кантэксту на ФА, калі ў выніку іх узаемадзяння змяняецца канатацыйная характарыстыка як фразеалагізма, так і кантэксту, вызначаецца іншая стылістычная ацэнка. Напрыклад, у вершаваным аповедзе «Сват» (мае падзагаловак З апавядання старога дзецюка) пра спробы сватання галоўнага героя прачытаем толькі адну страфу:

Дасталі тытун, затуманілі люлькі, -Капшук мой быў слаўны, - дастаў ад бабулькі, -І, як бы нідзе ні аб чым і не дбаем,

З пустога ў парожняе пераліваем:

Адны хтось маўчаць з нас, а слухаюць тыя,

Ці тыя замоўкнуць, каб чулі другія («Сват», ІІ, С. 17) [9].

ФІЛАЛОГІЯ

65

Выкарыстанне ФА пераліваць з пустога ў парожняе ‘весці пустыя размовы, займацца балбатнёй, пустаслоўем’ на фоне сур’ёзнага нейтральнага аповеду змяняе ацэнку не толькі прыведзенага кантэкстнага акружэння фразеалагізма, сэнсу прыведзенай страфы, але і ўсяго твора: менавіта ФА дакладна перадае жартоўнасць, забаву свата, несур’ёзнасць намераў тых, хто едзе ў сваты, што і выяўляецца ў далейшым аповедзе Міхалкі, які «вядомы ўсім чыста манюка, брахалка». Інфармацыйная насычанасць кантэксту павялічваецца і з улікам імпліцытна выражанай экспрэсіўнасці гэтага фразеалагізма, якая выяўляецца ў таўталагічнасці яго структуры.

Адбываецца фразеалагізацыя кантэксту і ў выпадку нанізвання ў яго межах дзвюх і болей ФА ці паўтору адной і той жа ФА, калі адбываецца цеснае зліццё іншых адзінак з ФА і падпарадкаванне ім. Вось, напрыклад, для ілюстрацыі частка маналогу Паўлінкі з аднайменнай камедыі Я. Купалы: «Цямнее і цямнее, ночка набліжаецца, а яго як няма, так і няма! А шчыра абяцаўся, шэльма, напэўна прыйсці. (Шукае запалак і запальвае лямпу.) І што гэты тата да яго мае. З таго часу, як даведаўся, што ён на мяне мілым вокам паглядае, усё роўна як чорная кошка між імі перабегла. Ён-то нічога, але тата - дык жыўцом бы яго з’еў. Ну, але тата сваё, Якім сваё, а я - сваё. Паглядзім, чый верх будзе: таткаў, ці мой, ці яго? (Падумаўшы.) Казаў прыйдзе сягоння, каб там і ліха гарэла, «Трэба, кажа, сякую ці такую зрабіць пастанову. Мы, кажа, не дзеці - маем свой розум і можам сабой пакіравацца. Толькі ж, кажа, Паўлінка, павінна на гэта прыстаць канешне, бо іначай, кажа, згінем, як рудыя мышы... » (Ускочыўшы.) Ай! нехта ідзе» («Паўлінка», VII, С. 141). Тут пад уздзеяннем экспрэсіўнасці шматлікіх фразеалагізмаў ствараецца эфект узмацнення экспрэсіўнай насычанасці ўсяго кантэксту, які набывае фразеалагічную афарбоўку. Менавіта колькасць фразеалагізмаў выяўляе асноўнае назначэнне канатацыі гэтых сродкаў маўлення - уздзеянне на пачуццёвае ўспрыманне, а яно, як вядома, апярэджвае думку.

Цікавасць выклікаюць прыклады ірадыяцыйнага ўздзеяння адной ФА на ўвесь кантэкст. Так, нават у асобна ўзятай страфе паэтычнага твора мастака відавочным выступае ірадыяцыя фразеалагізма на яго слоўнае акружэнне, у выніку чаго ўся страфа набывае адзнакі фразеалагізацыі:

І араў, і касіў,

І канавы капаў,

Пушчу сек і вазіў,

Не раз поўху дастаў («Не кляніце мяне», I, С. 65).

Прыведзены прыклад ілюструе перадачу асаблівасцей мовы селяніна, які вядзе аповед свайго цяжкага жыцця, выяўляе імітацыю размоўнага характару маўлення, для чаго ў прыведзенай страфе верша паэт выкарыстоўвае размоўны фразеалагізм дастаць поўху ад каго ‘быць бітым, фізічна пакараным кім-н.’ [10, 201], які фразеалагізуе ўвесь кантэкст.

Устанавіць фразеалагічную ірадыяцыю ў кантэксце можна шляхам замены фразеалагічных адзінак семантычна эквівалентнымі ці блізкімі паводле значэння стылістычна нейтральнымі адзінкамі. Праілюструем некалькімі прыкладамі.

Так, у мінікантэксце з драматычнай паэмы «Сон на кургане» Падростак, рэагуючы на словы і дзеянні Вар’яткі, якая «хоча кінуцца з нажом на кабету», падбягае, хватае яе ззаду за руку і прамаўляе наступныя словы:

Што ты, цётка, звар ’яцела Ці мо блёкату пад’ела:

К сляпой лезеш без баязні,

Як угледзіць, справіць лазню (VII, С. 79).

Тут у першай частцы рэплікі адзначаем побач дзеяслоў звар’яцець, значэнне якога ўдакладняе ФА блёкату пад’есці ‘зусім страціць розум, перастаць разумець, кеміць’ [10, 18], а разам яны акцэнтуюць увагу, выяўляюць высокую ступень экспрэсіўнасці. Замена ФА ў гэтай частцы проста немагчымая без паўтору адной і той жа лексемы, якая можа ўспрымацца па-рознаму, паколькі яна характарызуецца мнагазначнасцю: 1) ‘захварэць на псіхічнае растройства, страціць розум’ і 2) ‘страціць развагу, раз’юшыцца, ашалець’. У другой частцы, калі замяніць ФА справіць лазню ‘пакараць, зрабіць вымову, пабіць’ [10, 147] адным з эквівалентных ёй па значэнні слоў тыпу пакараць, пабіць і інш., зніжаецца і нават траціцца эмацыянальная і экспрэсіўная насычанасць выказвання.

66

ВЕСНІК МДПУ імя І. П. ШАМЯКІНА

Цяпер возьмем прыклад з празаічнага маўлення аднаго з персанажаў п’есы «Тутэйшыя», селяніна Гарошкі, мова якога вызначаецца багаццем фразеалагізмаў як індывідуальнай яго характарыстыкі. Вось адно з яго выказванняў:

Г а р о ш к а. Наш настаўнік, Янка, дык той без ніякага нічога, як тапаром сячэ: «Пакуль, кажа, не зробімся самі сабе гаспадарамі, датуль ніякага ладу, ні складу ў нас не будзе». Гэты настаўнік добры і дужа разумны чалавек, але трохі галава яго нечым заведзена, бо мала, што сам носіцца, як кот з салам, з усялякімі мудрымі думкамі, дык яшчэ, як на тое ліха, і маёй Аленцы ў галаве ўсё дагары нагамі перакуліў. І цяпер тая ўжо, як папуга, паўтарае за ім: «Недачаканне іх! - кажа. - Будзем самі сабе гаспадарамі!» [«Тутэйшыя», УІІ, С. 303].

Прывядзем толькі для замены фразеалагізмаў, выкарыстаных у прыведзеным кантэксце, адэкватныя ім па значэнні лексемы ці свабодныя спалучэнні слоў: як тапаром (сячэ) - дакладна (гаворыць); ні ладу ні складу - ніякага парадку; галава нечым заведзена - нястомна думаць; як кот з салам (насіцца) - з захапленнем; як на тое ліха - нібы знарок; дагары нагамі перакуліць -перайначыць. Калі падставіць адзначаныя эквівалентныя замены ў папярэдняе выказванне Гарошкі пра настаўніка Янку, то атрымаецца зусім іншы стыль маўлення, якое, пазбаўленае фразеалагізмаў, становіцца маўленнем нейтральнага стылю. Г этая замена вызваляе кантэкстны адрэзак своеасаблівай прывабнасці, якую стварае нязмушаны, спантанны, вобразны і эмацыянальны характар маўлення гэтага персанажа. А менавіта ўжыванне фразеалагізмаў стварае павышаную эмацыянальнасць і экспрэсіўнасць яго маўлення. Трэба ўлічыць і той факт, што мастацкаму стылю ўласціва шырокае выкарыстанне сродкаў размоўнага стылю, што абумоўлена самой структурай, як у нашым выпадку, драматычнага твора мастака, калі дыялог, маналог з’яўляецца формай яго выражэння. З другога боку, уключэнне фразеалагізмаў у кантэкст твора, тым больш у маўленне асобнага персанажа, а значыць і фразеалагізацыя яго вымагаецца эстэтычнай функцыяй і эстэтычнай матывацыяй мовы мастацкай літаратуры, адметнай нормай мастацкага стылю - індывідуальнасцю маўлення мастака. І таму, зразумела, што для Купалы, як і для кожнага сапраўднага майстра слова, важна пазбегнуць стандарту, стэрэатыпу ў мове. І калі замяніць ФА, ужытыя ў прыведзеным кантэксце, як і ва ўсім творы, то ў выніку гэтага пазбаўляецца маўленчай індывідуальнасці персанаж п’есы і сам твор.

І, наадварот, адзначаюцца шматлікія выпадкі кантэкстнага ўплыву на ўспрыманне ФА, якая ў выніку гэтага можа набываць ці змяняць сваю ацэначную характарыстыку, канатацыйнае значэнне. Напрыклад, фразеалагізм голы як бізун ‘вельмі бедны’ канстатуе прыкмету пра матэрыяльнае становішча і ўжываецца пры дзейніку са значэннем асобы, як правіла, без яўна выражанай ацэнкі. Янка Купала выкарыстоўвае яго ў мове аднаго персанажа п’есы для характарыстыкі другога, што і выяўляецца ў размове Альжбеты і Сцяпана ў камедыі «Паўлінка», калі яны абмяркоўваюць кандыдатуру будучага зяця:

А л ь ж б е т а (садзіцца). А хто ж гэта такі?

С ц я п а н. Адольф Быкоўскі!

А л ь ж б е т а. Э-э! Я думала, хто там!.. Ажно нічога людскога. Толькі ездзіць ды нюхае, якая дзяўчына пасагу больш мае, а сам дык голы, як бізун. («Паўлінка», УІІ, С. 147).

У кантэксце выказвання Альжбеты, якая для адмоўнай характарыстыкі Быкоўскага ўжывае словазлучэнне «нічога людскога», дзеяслоў нюхаць у пераносным значэнні ‘выведваць, высочваць’, ФА голы як бізун набывае адмоўную канатацыю. Для параўнання прывядзем ілюстрацыю з гэтым жа фразеалагізмам у фразеалагічным слоўніку беларускай мовы: Гумно спалілі, а дзеравякі на новую хату загадалі завезці ў гарнізон, на дровы. Так і выйшаў Мурашка з вайны -голы як бізун. (Я. Брыль) [8, Т. 1, С. 281], дзе нават у ізаляваным кантэксце відавочна станоўчая, «спачувальная» ацэнка ФА.

Назіраецца і такая з’ява, калі ў кантэксце твора ФА пад уздзеяннем кантэкстнага акружэння змяняе сваё значэнне. Напрыклад, купалаўскі варыянт ФА сядзець пад хвартухом ‘быць у падпарадкаванні каго-н., добраахвотна пакарацца каму-н. (часцей мужа жонцы)’ [10, 291], якому ў літаратурнай мове адпавядае ФА сядзець (быць) пад абцасам і які звычайна мае негатыўную канатацыю, у кантэксце твора палярна змяняе яе на станоўчую:

М а к с і м. Гэта я так сабе, як вам сказаць, на далікатны манер пусціўся. Я ж, як самі бачыце, пэўна што яе не баюся. Ды што ж бы было, каб даведаліся суседзі, што я ў сваёй аздабулькі пад хвартухом сяджу?

ФІЛАЛОГІЯ

67

Такому ўспрыманню канатацыйнага значэння ФА спрыяе ўвесь кантэкст і асабліва памяншальна-ласкальны назоўнік аздабулька, якім персанаж п’есы карыстаецца для наймення сваёй жонкі.

Нярэдка менавіта сэнс, лексічнае напаўненне, танальнасць вершаванага твора ўздзейнічаюць на фразеалагізм, і тады назіраецца адваротны накірунак ірадыяцыі: кантэкстнае акружэнне фразеалагізма можа змяняць яго ацэнку. Так, у вершы «Хоць ты, сэрца, лопні, трэсні... » змена ў эмацыянальнай ацэнцы кампаратыўнага фразеалагізма як тытун у табакерцы ‘недасведчаны, які не разумее, не асэнсоўвае’ відавочная:

Дык пець буду табе, людзе,

Каб працёр свае ты вочы! -А шмат лепей табе будзе,

Як адрозніш дзень ад ночы.

Бо ты ж надта цёмны, браце,

Як тытун у табакерцы, -Хоць не воўк - жывеш у хаце,

Хоць ты маеш душу, сэрца (І, С. 182).

Выкарыстаны ў прыведзеным кантэксце фразеалагізм як тытун у табакерцы, за якім замацавана адмоўная ацэнка і які звычайна выкарыстоўваецца для выражэння асуджэння, адмоўнай характырыстыкі каго-небудзь, у кантэксце верша ўспрымаецца чытачом як адзінка для выражэння спачування, нават шкадавання да людзей, якія так недасведчаныя.

Фразеалагізм у кантэксце твора і пад яго ўздзеяннем можа змяняць сваё канатацыйнае значэнне, пры гэтым дастасоўваючыся часам да яго паводле свайго афармлення. Напрыклад, у вершы Купалы «З кірмашу» лексічныя сродкі ўступаюць у «супрацоўніцтва» з фразеалагічнымі (мора па калені ‘хто-н. не адчувае ніякага страху, нічога не баіцца, яму ўсё хоць бы што’; ехаць на сто коні ‘адчуваць вялікае задавальненне, нічога не баяцца, нічога не страшна’) і разам дакладна перадаюць прыўзняты настрой, браваду і лёгкасць падвыпітага чалавека:

Што мне ўсё тут знача?

Панам я сягоння!

Па калені мора,

Еду на сто коні.

Чортам аплявуху -Зайцам абярнуся Іў лес пакаціўся,

Ані азірнуўся.

Вось чаму далей у тэксце гэтага верша ФА паказаць пачым фунт ліха ‘жорстка пакараць, правучыць каго-н., каб непанадна было’, якая сваім значэннем рэзка выдзяляецца на фоне папярэдняга разухабістага, але ў цэлым міралюбівага выказвання галоўнага героя верша, паэт уносіць змены ў падачы гэтай ФА, далучаючы да аднаго з кампанентаў яе памяншальна-ласкальны суфікс -ік, прыстасоўваючы такім чынам ФА да кантэксту, ці, іншымі словамі, ФА атрымлівае пэўны зарад ад кантэкстнага акружэння і падпарадкоўваецца яму:

Эх-ці!.. Дома баба Не прапусце ціха;

Ну, мы ёй пакажам,

Пачым фунцік ліха! («З кірмашу», ІІ, С. 90).

Нярэдка выдзяляецца імпліцытны характар выражэння ірадыяцыі, што звязана з наяўнасцю двухпланавага ўспрымання семантычнай структуры ФА ў выніку пераасэнсавання кампанентаў, калі кампаненты ФА з прычыны раздзельнааформленасці ў складзе ФА ў суме сваёй і дзякуючы ФК, у якім адзначаецца адзін з кампанентаў фразеалагізма як ізаляваная лексема, успрымаюцца і ў прамым, і ў пераносным значэнні. Напрыклад, у п’есе «Паўлінка» чытаем дыялог Паўлінкі і Якіма, які прыходзіць у хату гераіні:

Я к і м. Вось і я - як тут быў! Добры вечар яснепекнай панне Паўлінцы. Што, золатца маё ненагляднае, прачакалася трохі мяне, ненавісніка? (Глянуўшы на бакі.) А ці нікога няма? (Гаворачы, набліжаецца да Паўлінкі, вітаецца і хоча абняць яе.)

П а ў л і н к а (баронячыся). Ой, ой! памалу! Усе дома, усе дома. Толькі ў Якіма не ўсе дома, бо поначы ходзіць да маладых дзяўчат («Паўлінка», УІІ, С. 141).

68

ВЕСНІК МДПУ імя І. П. ШАМЯКІНА

У прыведзеным кантэксце назіраецца двухпланавасць шляхам спалучэння фразеалагічнай абстракцыі, замацаванай за ФА не ўсе дома ў каго ‘які выдзяляецца чым-н., прыдуркаваты, ненармальны чалавек; не такі, як іншыя’ [10, 85] і літаральнага значэння кампанента дома. Пры гэтым семантычная двухпланавасць узмацняе нераўнамернасць размяшчэння інфармацыі ў кантэксце. Экспрэсіўная функцыя кантэксту другой часткі выказвання Паўлінкі павялічваецца ў параўнанні з першай яе фразай і тым больш у параўнанні са словамі Якіма. Выяўляецца каламбурнасць маўлення гераіні і магчымасць на слоўным узроўні выразіць перасцярогу, спыніць імпэт каханага. У выніку экспрэсіўнасць дасягаецца павялічанай колькасцю інфармацыі, якую нясе ФА ў гэтым кантэксце.

Блізкі да папярэдняга і ўсё ж адметны адзначаем яшчэ адзін прыклад узбагачэння семантыкі фразеалагізма пад уздзеяннем кантэксту і адначасова фразеалагізацыі кантэксту пад уздзеяннем фразеалагізма:

Г а р о ш к а. Дарма толькі вытаптаў з паў-Менску - як у шабас, усе крамы пазачыняны. Паеду без табакі.

А л е н к а (жартаўліва). Якое няшчасце! Гэта ж як у таткі пачнецца вялікі табачны пост, дык задасць ён усім нам табакі!

Г а р о ш к а (дабрадушна). Табакі не табакі, а перцу калі-небудзь дастанеш ты ў мяне за свой доўгі язык. («Тутэйшыя», VII, С. 296).

Выкарыстанне лексемы табака і яе абыгрыванне ў маўленчай сітуацыі (табачны пост, задаць табакі) фразеалагізуе кантэкст, эмацыянальна і экспрэсіўна падкрэслівае яго ўздзеянне. З другога боку, фразеалагізацыя кантэксту задаецца семантыкай фразеалагізма дастаць перцу ‘атрымаць вымову, аказаць фізічнае ўздзеянне ад каго-н.’ і ўспрыманнем яго як слоў у свабодным выкарыстанні, ці двайным успрыманнем.

Цеснае ўзаемадзеянне фразеалагізма і кантэкстнага яго акружэння на ўзроўні семантыкі, калі свабоднае ўжыванне лексемы паўтарае слова-кампанент фразеалагізма, у выніку чаго назіраецца, з аднаго боку, фразеалагізацыя кантэксту, а з другога - дэфразеалагізацыя ФА, можна праілюстраваць не адным прыкладам і з паэтычных твораў Купалы. Напрыклад, у вершы «Селянін і конь» апісваецца размова змучанага каня, які прыстаў і ні з месца, з селянінам:

Селянін ужо і ласкай:

«Но! Цягні, вашэця!

Бо інакш напішуць брыдка Аб табе ў газеце... »

А яму конь: «Няхай пішуць,

Раз такой натуры,

Адно ты пакінь пісаці

На маёй жа скуры!» (III, С. 186).

Дзякуючы каламбурнаму выкарыстанню і актуалізацыі кораня дзеяслова напішуць у адным кантэксце з ФА пісаць на скуры ‘біць, лупцаваць каго-н.’, апошняя адначасова ўспрымаецца ў прамым і пераносным значэннях, інфармацыя ФА павялічваецца, разам з тым ФА стварае больш высокі ўзровень эмацыянальнага ўздзеяння ўсяго тэксту твора.

Вывады

Такім чынам, узаемадзеянне фразеалагізмаў і кантэкстаў іх выкарыстання выяўляецца ў складаных і шматпланавых адносінах: фразеалагізмы ўздзейнічаюць на кантэкст і, наадварот, кантэкст аказвае ўплыў на ФА. Кантэкст пад уздзеяннем ФА фразеалагізуецца, павышаецца яго экспрэсіўна-эмацыянальнае ўспрыманне, а фразеалагізм у кантэксце твора можа змяніць свой стылістычны зарад, можа атрымаць ці змяніць сваю канатацыйную ацэнку. Важнейшай прычынай фразеалагічнай ірадыяцыі з’яўляюцца вобразнасць і экспрэсіўнасць як катэгарыяльныя ўласцівасці ФА, дзякуючы якім назіраецца двухбаковае ўзаемадзеянне фразеалагізмаў і кантэксту, імпліцытнае і экспліцытнае выяўленне экспрэсіўнасці ФА, якая ўплывае на выбар кантэксту яе выкарыстання, а ў кантэксце ФА ірадыяцыруе на яго шляхам павелічэння інфармацыі, узмацнення экспрэсіўнасці, пераразмеркавання інфармацыйнай насычанасці ў межах кантэксту і інш.

ФІЛАЛОГІЯ

69

Літаратура

1. Арнольд, И. В. Стилистика современного английского языка (Стилистика декодирования) / И. В. Арнольд. - Л. : Просвещение, 1973. - 303 с.

2. Гераскина, Н. П. О понятии «иррадиация» во фразеологическом ракурсе / Н. П. Гераскина // Вопросы фразеологии : сб. науч. тр. / МГПИИЯ им. М. Тореза ; редкол. : А. В. Кунин (отв. ред.) [и др.]. -М. : МГПИИЯ им. М. Тореза, 1980. - Вып. 168. - С. 85-92.

3. Каплуненко, В. В. Фразеологическая иррадиация в системе номинации / В. В. Каплуненко // Проблемы фразеологической номинации : межвуз. сб. науч. тр. / Мин-во просвещения РСФСР, Иркутский гос. пед. ин-т ; редкол. : А. М. Каплуненко (отв. ред.) [и др.]. - Иркутск : Иркутский госпединститут, 1988. - С. 19-27.

4. Лепешаў, І. Я. Праблемы фразеалагічнай стылістыкі і фразеалагічнай нормы / І. Я. Лепешаў. -Мінск : Навука і тэхніка, 1984. - 264 с.

5. Мокиенко, В. М. Славянская фразеология / В. М. Мокиенко. - М. : Высш. шк., 1989. - 287 с.

6. Лепешаў, І. Я. Парэміялогія як асобны раздзел мовазнаўства / І. Я. Лепешаў. - Гродна : ГрДУ, 2006. - 279 с.

7. Добровольский, Д. О. Образная составляющая в семантике идиом / Д. О. Добровольский // Вопросы языкознания. - 1996. - № 1. - С. 71-93.

8. Лепешаў, І. Я. Фразеалагічны слоўнік беларускай мовы : у двух тамах / І. Я. Лепешаў. - Мінск : «Беларуская энцыклапедыя» імя Петруся Броўкі, 1993. - Т. 1, Т. 2.

9. Тут і далей у дужках указваецца назва твора, том і старонка па выданні: Купала, Янка. Поўны збор твораў : у дзевяці тамах / Я. Купала. - Мінск : Маст. літ., 1995. - 2003.

10. Ляшчынская, В. А. Слоўнік фразеалагізмаў мовы твораў Янкі Купалы / В. А. Ляшчынская, З. У. Шведава. - Гомель : ГДУ, 2007. - 312 с.

Summary

The article is devoted to the research of the phraseological irradiation with the purpose of studying and establishing the objective laws of usage of such unique units as phraseological units, their interactions with other various language units in the text. The reasons of phraseological irradiation, conditions of those changes which are observed while using phraseological units in the context are studied.

Паступіў у рэдакцыю 19.03.08.

УДК 808.4-3 + 808.2-3 + 808.26-3

А. Е. Парамонова

СТРУКТУРНЫЕ МОДЕЛИ ЖЕНСКИХ АНДРОГЕННЫХ ИМЕНОВАНИЙ ПРИ ПОЛЬСКО-РУССКОМ

И ПОЛЬСКО-БЕЛОРУССКОМ ЛИНГВОКУЛЬТУРНОМ ТРАНСФЕРЕ

В статье выделяется пятнадцать структурных моделей женских андрогенных именований, представленных в виртуальном пространстве польской художественной литературы реалистического направления; определяются основные причины и типы структурных изменений, сопровождающих перенос ономастической единицы из оригинального текста в текст перевода; онимические трансформации на уровне ономастического пространства классифицируются по количеству изменений (единичные и множественные), по количеству векторов (моно- и поливекторные), по соположению векторов (параллельные и разнонаправленные), по обратимости изменений (однонаправленные и взаимонаправленные), по уровню взаимодействия (внутри одной модели, на уровне разных моделей и разных языков), по соотношению с референтами (моно-и полиреференциальные); сопоставляется потенциальная склонность белорусского и русского языков к изменениям ономастического материала на уровне структурных моделей.

Введение

Художественный текст, моделирующий определенную культуру, в рамках которой был создан, в случае существования на границе двух культур «можно рассматривать как инвариант, который в силу объективных причин имеет разнообразные инокультурные варианты восприятия и интерпретации» [1, 75]. Инвариантной представляется и система текстообразующих единиц, обладающих наибольшей информативной емкостью, - ономастическое поле. При лингвокультурном трансфере причиной изменений в ономастическом поле литературного произведения нередко выступают ментальные гендерные асимметрии, которые существуют не только на уровне отдельных лексем, а в случае имен собственных - отдельных компонентов антропонимной формулы, но и на уровне грамматических конструкций, или антропонимных формул.