CC BY
113
ФІЛАЛАГІЧНЫЯ НАВУКІ
125
УДК 811.161.3 ’373
ПАЭТОНІМЫ-АКАЗІЯНАЛІЗМЫ Ў ТВОРАХ БЕЛАРУСКГХ ПТСЬМЕННТКАЎ ДЛЯ ДЗЯЦЕЙ: СЛОВАЎТВАРАЛЬНЫ IСЕМАНТЫКА-СТЫЛІСТЫЧНЫ АСПЕКТЫ
М. М. Дзядок
магістр філалагічных навук, аспірант кафедры беларускага мовазнаўства УА МДПУ імя I. П. Шамякіна Навуковы кіраўнік: В. В. Шур
У артикуле пададзена слоеаўтеаральная і семантыка-стылістычная характарыстыка паэтонімаў-аказіяналізмаў. Звернута ўеага на ўжьіванне паэтонімаў-гукаперайманняў, “лепетных” імёнаў, паэтонімаў, створаных фантазіяй пісьменніка як асабліеых мастацкіх сродкаў, характэрных теорам для дзяцей.
Уводзіны
Аказіянальныя словы з’яўляюцца неад’емнай часткай беларускіх твораў для дзяцей (загадак, казак, вершаў і г. д.). У лінгвістычнай літаратуры аказіяналізм (ад лац. occasionalis ‘выпадковы’) вызначаецца як адзінка маўленя, якая не адпавядае агульналітаратурнаму ўжыванню, ствараецца як выразны сродак у пэўным кантэксце і не замацоўваецца ў якасці моўнай нормы. Такія моўныя наватворы па-за межамі канкрэтнага кантэксту, як правіла, не ўзнаўляюцца. У гэтым іх істотнае адрозненне ад новых слоў (неалагізмаў), якія ўвайшлі ў мову, сталі агульнаўжывальнымі. “Адзінае, што набліжае аказіяналізм да неалагізма, - гэта ўражаннс незвычайнасці і звязанай з ёю экспрэсіі, якое ствараюць і штучныя словы, і словы новыя, раней невядомыя” [1, 75]. Па прычыне сваёй эмацыянальна-ацэначнай насычанасці і здольнасці канцэнтраваць у сабе значны аб’ём інфармацыі яны выконваюць эматыўную (Н. Цітова) і кампрэсіўную (I. Яраш) функцыі. Такія адзінкі, створаныя спецыяльна для выканання пэўных стылістычных мэт, “значна ўзбагачаюць выяўленчую аснову твора, дазваляюць максімальна акрэслена перадаць аўтарскае светаадчуванне” [2, 207]. Яны, як адзначае А. Равуцкі, вельмі характэрныя для дзіцячай мовы. Таму, на наш погляд, з’яўляецца заканамерным ужыванне такіх адзінак у мастацкіх творах, адрасаваных дзецям. Аднак, калі “ў дзіцячым маўленні такія словы ўзнікаюць стыхійна дзеля таго, што з-за адсутнасці моўнага досведу дзеці не бяруць з памяці гатовыя словы, а ствараюць іх паводле ўжо засвоеных імі мадэляў, часта не ўсведамляючы, што такія варыянты ва ўнармаванай лексіцы адсутнічаюць”, то “ў паэтычнай мове, яны ўжываюцца адмыслова для стварэння розных стылістычных эфектаў, што грунтуюцца на вобразе і экспрэсіі” [3, 63].
У лінгвістыцы актыўна вывучаецца ўжыванне аказіяналізмаў, звернута ўвага на самыя розныя асаблівасці словаўтварэння і функцыянавання аказіянальных слоў (Г. Басава, I. Казейка, М. Прьп'одзіч, А. Равуцкі, I. Яраш і інш.). Аднак значэнне аказіянальных паэтонімаў у мове твораў мастацкай літаратуры для дзяцей не з’яўлялася аб’ектам асобнага лінгвістычнага даследавання. Некаторыя асаблівасці такіх адзінак фрагментарна разгледжаны ў рабоце В. Бардаковай, якая акрэсліла фанетычную, словаўтваральную і семантычную матываванасць аказіянальных заонімаў, прама обо ўскосна экспліцыраваную ў тэкстах празаічных твораў рускай дзіцячай літаратуры [4, 167-183]. А. Косціна, даследуючы спецыфічныя асаблівасці наватвораў, зафіксаваных у тэкстах дзіцячай літаратуры рускіх пісьменнікаў ХХ-ХХІ стст., адзначыла значную колькасць аказіяналізмаў, у тым ліку і аказінальных онімаў, сярод усіх выяўленых наватвораў [5].
Адсутнасць комплекснага даследавання паэтонімаў-аказіяналізмаў, іх спецыфічнасць у мастацкіх творах беларускіх нісьменнікаў для дзяцей, абумоўлівае актуальнасць нашага даследавання.
Мэта даследавання: выявіць спецыфічныя моўныя адметнасці паэтонімаў-аказіяналізмаў у мастацкіх творах беларускіх нісьменнікаў для дзяцей.
126
ВЕСШК МДПУ імя I. П. ШАМЯК1НА
Вынікі даследавання і іх абмеркаванне
Намі выяўлены метадам скразной выбаркі і прааналізаваны паэтонімы-аказіяналізмы зтвораў для дзяцей 3. Бядулі, В. Віткі, С. Шушкевіча, У. Мазго і інш. Аналіз такіх адзінак сведчыць аб іх структурнай і семантычнай разнастайнасці. Гэта простыя (Седзень, Лежань, Абыяк, Мядзведск, “Ма”), складаныя (Тачыляс, Пачашыпатьіліца, Клёка-Клёкала, Квока-Квокала, Буль-Буль, Муха-папрадуха, Кукарэка-недарэка, Зай-Зайчына і інш.) і састаўныя (Шадар Падар іінш.) паэтонімы. Найчасцей гэта адапелятыўныя паэтонімы-аказіяналізмы, якія называюць пэўныя якасці асобы: Лежань, Седзень, Тачыляс, Абыяк і інш. Яны выражаны назоўнікамі, утворанымі пры дапамозе анімізацыі:
ад апелятываў-назоўнікаў (N): Мядзведск <— ‘мядзведзь’ (маёнтак мядзведзя), “Ма” <— ‘мама’, Hoc <— ‘нос’, Борла <— ‘горла’, Смех ‘смех’;
ад апелятываў-дзеясловаў (V): Седзень ад дзеясл. ‘сядзець’, Лежань <— ‘ляжаць’, Уздыхай <— ‘уздыхаць’, Пазяхай <— ‘пазяхаць’ і інш.;
ад спалучэнняў апелятыва-назоўніка з назоўнікам (N+N): Мядзведзь-пенсіянер, Кукарэка-недарэка, Зай-Зайчына, Зайчык-вадалаз іінш.;
ад спалучэнняў апелятыва-дзеяслова з назоўнікам (V+N): Тачыляс (тачыць + лясы), Пачашыпатыліца (пачасаць + патыліцу), Бадзірог (бадацца + рог) і інш.;
ад спалучэнняў апелятыва-прыметніка з назоўнікам (P+N): бібліонім “Барабанка ‘барабанная перапонка’.
У большасці выпадкаў гэтыя адзінкі з’яўляюцца семантычна празрыстымі, або “гаваркімі”, імёнамі, якія даюць прамую характарыстыку носьбіту імя. Часта гэта субстантываваныя паэтонімы, якія ўяўляюць сабой вынік марфолага-сінтаксічнага спосабу словаўтварэння: Пазяхай, Уздыхай, Пачакай і інш. Адзінкі такога тыпу дапамагаюць канцэнтравана стварыць яркі сатырычны вобраз абагульняльнага сэнсу: Лежань лежма ляжыць, / Седзень седзьма сядзіць, /Бягун бегма бяжыць, /Крыкун крыкма крычыць, /Бультай гульма гуляе, /Абібок бок абівае [Віт.-УРС, 167]; Ратцою Пазяхай /Разам з братом Уздыхай, /А за імі Пачакай / 3 Пачашыпатыліцай / Кажуць хорам: - Ай-я-яй! /Хоцъ ты сонца затрымай! - / Бач, падняцца сіліцца. // А наўкол цудоўны май. / Уздыхае Уздыхай. / Пазяхае Пазяхай. / Пачашьтатыліца / Кажа: - Браце Пачакай, / Коўдрай голаў накрывай, / Бачыш, вечар блізіцца [ПІушк., 15].
Выбар менавіта такіх адзінак, на нашу думку, абумоўлены арыентацыяй нісьменнікаў на асаблівасці дзіцячага маўлення, якія праяўляюцца, па меркаванні даследчыкаў, у “акцэнтаванні ўвагі дзіцяці да матываванасці моўнага знака; у метафарычных і метанімічных пераносах, якія кампенсуюць недастатковую моўную кампетэнцьпо дзіцяці; у выкарыстанні параўнанняў як інструмента вобразнага супастаўлення; ва ўвазе да гукавобраза слова [6, 8]. Такія аказіяналізмы з’яўляюцца важным “тэкстаўтваральным сродкам, адрозніваюцца выключнай семантычнай ёмістасцю” [7]. Так, аказіянальны назоўнік тачыляс персаніфікаваны і ўжыты ў ролі паэтоніма у аднайменным вершы В. Віткі: 3 трэцягаў чацвёрты клас/Не пяройдзе тачыляс, /Бо не вучыцца ўвесь час -/ Точыць лясы тачыляс [Віт.-УРС, 77]. Аказіяналізм Тачыляс - створаны пры дапамозе такога спосабу словаўтварэння, як асноваскладанне: дзеясл. тачыць + у стар. наз. лясы, семантычна ўзыходзіць да фразеалагізма са значэннем ‘займацца пустымі размовамі, пустасловіць’ [8, 708]. Ужыты побач з паэтонімам-аказіяналізмам фразеалагізм Тачыць лясы стварае эфект таўталогіі і садзейнічае рэалізацьгі адразу некалькіх індывідуальна-аўтарскіх функцый (I. Лепешаў): функцыі стварэння гумару, функцыі сюжэтнай асновы твора, функцыі заключнага акорда. Дарэчы, характэрнай асаблівасцю паэтонімаў-аказіяналізмаў у творах, адрасаваных дзецям, з’яўляецца іх гульнёвае выкарыстанне з мэтай узмацнення экспрэсіўнасці тэксту. Так, аказіянальны паэтонім Абыяк у скарагаворцы В. Віткі ўдзельнічае ў моўнай гульні, дзякуючы выкарыстанню эпімоны - фігуры маўлення, створанай паўторам аднаго і таго ж слова Абыяк з варыяцыямі Абыяку, Абы. Абыяку - абы-як, /Або гэтак, або так. /Абыяку - абы, /Абы збыць абы-куды / Абы-што, абы-чыё, / Абы толькі не сваё. / Абыяк - абібок. / Вось і ўвесь яго / Урок [Віт.-УРС, 73], што дапамагае нісьменніку ахарактарызаваць персанаж, даць яму адмоўную ацэнку, якая знаходзіцца ўжо ва ўнутранай форме самога паэтоніма, утворанага ад прысл. абы-як (‘як папала, неахайна; нядбала’ [9, I, 91]) са значэннем 'абыякаеы' -‘які не выяўляе ніякай цікавасці да каго-, чаго-н.; раўнадушны да навакольнага наогул; які выяўляе раўнадушнасць’ [9,1, 91]. Паэтонім актыўна ўдзельнічае ў стварэнні анафары: асананса галоснага [а], [’а] для ўзмацнення
ФІЛАЛАГІЧНЫЯ НАВУКІ
127
эмацыянальнасці паэтычнай мовы вершаванага твора, яе мілагучнасці і інтанацыйна-гукавой выразнасці.
У вершы С. Шушкевіча “Браты-абібокі” пры дапамозе семантычна празрыстых аказіянальных онімаў нісьменнік высмейвае адмоўныя заганныя рысы характару - ляноту, гультайства: Раніцою Пазяхай /Разам з братом Уздыхай, /А за імі Пачакай /3 Пачашыпатыліцай / Кажуць хорам: - Ай-я-яй! / Хоцъ ты сонца затрымай! - / Бач, падняцца сіліцца. // А наўкол цудоўны май. / Уздыхае Уздыхай. /Пазяхае Пазяхай. /Пачашьтатыліца /Кажа: - Браце Пачакай, / Коўдрай голаў накрывай, / Бачыш, вечар блізіцца [Шушк., 15]. Паэтонім Пачашьтатыліца, утвораны пры дапамозе складання дзвюх лексем: дзеяслова часаць і назоўніка патыліца, з’яўляецца размоўным фразеалагічным выразам чухаць патыліцу - ‘быць заклапочаным чым-н.’ [9, I, 323]; пачухацъ патыліцу - разм. Ужыв. пры дзейн. са знач. асобы ці сукупнасці асоб. Паклапаціцца, падумаць, як выйсці з пэўнай сітуацыі [8, 274]. Сам па сабе экспрэсіўна насычаны фразеалагізм у складзе паэтоніма-аказіяналізма надае апошняму новае адценне значэння, характарызуе носьбіта імя як разяваку, гультая, робіць вобраз болын выразным, канатацыйна насычаным. Такія ўтварэнні ўсталёўваюць адносіны паміж дзеяннем і аб’ектам, на які яно накіравана, і з’яўляюцца вынікам марфалагічнага спосабу словаўтварэння. Падобныя “гаваркія” характарыстычныя словы з’яўляюцца, на думку А. Зеленко, нацыянальна маркіраванымі словамі-вобразамі і раскрываюць перад чытачом спецыфіку нацыянальнай моўнай карціны свету [10, 358].
Як правіла, вялікай эмацыянальна-ацэначнай нагрузкай вызначаюцца паэтонімы, утвораныя пры дапамозе эпітэтаў-прыдаткаў (дэфісацыі). Яны ў значнай ступені суб’екгыўныя, бо не толькі адлюстроўваюць светапогляд нісьменніка, але і перадаюць яго настрой, душэўны стан; вызначаюцца арыгінальнасцю, самабытнасцю аўтарскага ўжывання: Зай-Зайчына, Мядзведь-пенсіянер, Хітрун-хамелеон, Варона-пабіраха (В. Вітка); Індыкала-кудьікала, Бубніла-нудзіла (Р. Барадулін); Рыгор-экскурсаеод, Жэня-агародніца, Ваўчыха-краўчьіха, Козачка-свавольніца, Камар-брыкун, Жаба-кеакуха, Ліса-хітруха, Кукарэка-недарэка, Сарока-буржуйка, Пчала-госцейка, Зайка-школьнік, Муха-папрадуха, Мядзеедзъ-дзядуля (Мядзведзь-дзядок), Жураўка-жораў (С. Шунпсевіч) і інш. Эпітэт-прыдатак разам з паяснёным заонімам-назоўнікам утварае складанае цэлае, нгго з'яўляецца не проста лексічным сінтэзам, элементы якога ўтвараюць якасна новую семантычную адзінку. Так, у аснове паэтоніма Хітрун-хамелеон ляжыць характэрная прымета хітрасць, хамелеонства. Неасабовы назоўнік хамелеон мае некалькі значэнняў: 1. Жывёліна атрада лускаватых, якая мае здольнасць мяняць афарбоўку покрыва ў залежнасці ад змен акаляючага прыроднага асяроддзя (У хатні хутаўся халат, / То захінаўся ў хусту - М.Д.); 2. Разм. Пра чалавека, які часта мяняе свае погляды і думкі ў залежнасці ад абставін [9, V, 175]. Назоўнік-энітэт хітрун займае прэпазіцыйнае становішча ў адносінах да персаніфікаванага заоніма, семантычна ўзбагачае апісанне, канатацыйна ўзыходзіць да значэння - ‘хітры чалавек; махляр, круцель’ [9, V, 197]. Тэта прыкмета становіцца матывам для стварэння новага аказіянальнага вобраза, яна названа ў кантэксце і стварае адценне гумару, падкрэсліваючы адмоўныя рысы паводзін: Хаця Хітрун-хамелеон / Не сапсаваў ледзъ увесь фасон. / То з галавы да самых пят / У хатні хутаўся халат, / То захінаўся ў хусту, / Халву з капустой хрумстаў / Вьісоўваў доўгі свой язык, / Лізаў жырафе чаравік [Віт.-УРС, 54-55]. Шырока выкарыстаны асананс, паўтор зычнага х, дапамагае дзецям пазнаёміцца з новым гукам і літарай, паказвае багацце, разнастайнасць слоў беларускай мовы, развівае памяць, увагу да слова. Умовай узнікнення гэтых адзінак служыць “незвычайнасць, нестандартнасць спалучэння слоў, якая адлюстроўвае своеасаблівасць аўтарскіх асацыяцый, непаўторнасць бачання свету, успрымання прадметаў і з’яў рэчаіснасці мастаком слова” [6, 41].
Як асаблівы мастацкі прыём нісьменнікі выкарыстоўваюць у якасці паэтонімаў-аказіяналізмаў словы на аснове фанетычных асацыяцый: Клёка-Клёкала, Квока-Квокала, Буль-Буль і інш. Яны ўтвораны на аснове такой з’явы, як лексікалізацыя, - напаўненне гукаперайманняў значэннем, ператварэнне іх у паўназначнае слова. Так, С. Шушкевіч у вершы “Бусел Клёка-Клёкала і жабка Квока-Квокала” стварыў паэтонімы-аказіяналізмы Клёка-Клёкала і Квока-Квокала, якія імітуюць “мову” жыхароў беларускай фаўны, добра знаёмых дзецям: квакание жабкі і клёкат бусла. Алітэрацыя, спалучэнне зычных [к], [л], [к], [л'], і адпаведна [к], [в], у кантэксце вершаванага твора памацняе гукавыя асацыяцыі, садзейнічае стварэнню выразнага вобраза ва ўяўленні чытача-дзіцяці: Важна крочыць бусел - Цоп-цоп-шасъ... / - Я тут каралевіч, / Я тут князь! / Тут я Клёка-Клёкала - Баспадар, /Бэта ўсё навокала - Мой абшар, /Бэта мая лужына, / Мой астравок / Хто ў чароце квокае - Кво-кво-квок? / Бусел з-за чароттку - / Цоп-цоп-шасъ, / А малая Квокала - / Скок у гразъ [Шушк., 66-67]. Незвьиайнасць, “дзіўнасць” гэтых адзінак
128
ВЕСНІК МДПУ імя I. П. ШАМЖІНА
з’яўляецца іх галоўнай прыкметай. Так, В. Вітка ў вершы "Пуль булъ-булъ” выкарыстаў гукапераймальныя словы булъ-булъ у якасці дзіўнага антрапоніма, абыгранага ў розных варыянтах (Буль-Буль, Буль-Бульчык, Буля, Нуль-Буль): На ўвесь свет / Праславіў Нуль / Сваё пуозвішча - / Буль-Буль. //Малачко любіў, булён, /Возьме бутлю - і нагбом: /Буль, будь, буль, /Буль, буль, буль, / Бляне, / А на дне ўжо - / Нуль. // Нуль Буль-Бульчык круглатвары, / Не любіў ён окуляры, / Бо замест вачэй бьілі / У Буля круглыя нулі. //Матчын сын, унук бабулъчын, / Бьіў ён сомы лепшы вучанъ. / Не гарэзнік-беспрытульнік, / Нуль Буль-Буль бьіў круглы нульнік. // Болъш за ўсё любіў Нуль-Буль / 3 мыла бурбалкі: буль, буль. /1 тады падумаў Буля: / “Выдзьму я зямную кулю. /Хай яшчэ одна зямля /Круціцца вакол нуля”. //Буля Буль-Бульчык Буль /Буль, /Буль /Буль [Віт.-УРС, 99]. Такая імітацыя гукаў рэчаіснасці садзейнічае выразнасці мастацкага вобраза, стварае паэтонім-гукавобраз, што характэрна для дзіцячага маўлення і дапамагае “весці дыялог з маленькім чытачом як адрасатам мастацкага тэксту на зразумелай для яго мове” [6, 22].
Найбольшай экспрэсіўнасцю вылучаюцца аказіянальныя паэтонімы, утвораныя лексіка-семантычным спосабам, калі новае слова паводле гукавога складу не ўтвараецца, а адбываецца падзел слова на амонімы, напрьпслад, у вершы Э. Агняцвет “Доктар Смех”: З’еўя лекаў цэлы мех -/ Пахудзеў аж напалову, / А зрабіў мяне здоровым / Добры дзядзька - доктар Смех! [Жыв. кр., 7]. Адзінкі такога тыпу афарбаваныя ў кантэксце пачуццём, гумарам. Пісьменнікі, ствараючы каламбуры ў вершаваных радках, прыцягваюць павышаную ўвагу да паэтонімаў, у якіх зарыфмавана дасціннасць, своеасаблівая нечаканасць і навізна, што, безумоўна, памацняе пазнавальныя і мастацка-эстэтычныя вартасці твора. У вершы В. Віткі “Доктар Hoc” выяўляецца наўмыснае сутыкненне аманімічных уласных і агульных імёнаў (Нос - нос, Борла - горла), ствараецца магчымасць дваякага разумения фразы (лексічны каламбур). Тут агульны назоўнік нос (выкарыстаны ў сваім узуальным значэнні ‘выступ паміж вачамі і ротам на твары чалавека або мордзе жывёлы, які з'яўляецца пачаткам дыхальных шляхоў і органам нюху’), спалучаецца з аказіянальным паэтонімам Hoc, які з’яўляецца метанімічным утварэннем ад назвы прафесіі доктара - “Вуха. Горла. Нос”: Доктар - за руку мяне, / Цераз калідор наўскос / Паказаў на кабінет: / “Вуха. Борла. Нос” [Віт.-УРС, 159]; - Што, мой дружа, у цябе? / Тут зусім ажьіў я духам: /- Вы па еуху? /- Я па вуху. /—А дзе Борла, а дзе Нос? [Віт.-УРС, 161]; - Стоп! - крычуя. -/ Стойце, стоп! Вы мне вушы правярайце, / Не чапайце вы мой нос, / Лепш хутчэй даведку дайце, / Каб я класнаму занёс. // Ах, даведку, - сказаў Нос, - / Так бы з самого початку. / У мяне іх - цэлы стос. / Бачыш, з подпісам, пячаткай. // Натшу табе па форме / Так, як мае быць: / “Борла ў норме, вушы ў норме, / Нос - укарацщъ” // Бачу, кончьіліся штукі, / Бачу, доктар мые рукі-/Даўя з кабінета чосу, /Рады, што застаўся з носам [Віт.-УРС, 162]. Часцей такая моўная гульня выкарыстоўваецца як сродак стварэння камічнага эфекту, які засноўваецца на двухпланавасці ўспрымання, сутыкненні двух сэнсаў, што пададзены ў адным выражэнні [11, 192], [12, 45]. Такое аказіянальнае моўнае ўтварэнне акцэнтуе ўвагу на моўную рэфлексно дзіцяці, далучае яго да эксперыментальнай сітуацыі параджэння новых формаў і сэнсаў на базе ўжо існуючых [6, 14].
Часам з мэтай выкарыстання “гаваркіх” паэтонімаў нісьменнікі ўжываюць складаныя назоўнікі-аказіяналізмы, створаныя зрашчэннем (разнавіднасцю лексіка-сінтаксічнага спосабу). Напрыклад, заонім-мянушка Нелавімьш з верша К. Камейшы “Кот Нелавімьш”: Ёнудоме, у зацішшы жьіў вады цішэй. /Хоць вяліся побач мышы, /Не лавіў мышэй. //Паганяе часам мушку, / Курыцу: “Акыш!” /1 паўзла за ім мянушка / “Кот Нелавімыш” [Жыв. кр., 107]. Такім паэтонімам-аказіяналізмам нісьменнік удала і займальна перадае змест цэлай сітуацьгі, раскрываючы асаблівасці характару і паводзін носьбіта імя.
Як адзначыла I. Яраш, якая прасачыла некаторыя адметнасці індывідуальна-аўтарскіх неалагізмаў як сродкаў стылізацыі ў мове сучаснай беларускай паэзіі [13, 151-152], аўтары паэтычных твораў для дзяцей утвараюць новыя словы з мэтай стылізацыі дзіцячага маўлення. Пры дапамозе такіх адзінак “паэты могуць імітаваць індывідуальныя маўленчыя манеры персанажаў” [13, 152]. Выкарыстанне свайго роду аказіянальных адзінак, “лепетных” імёнаў, якія імітуюць мову дзіцяці, сустракаецца і ў празаічных творах для дзяцей. Так, 3. Бядуля ў апавяданні “Юлька” праз аказіянальныя паэтонімы (Юйка, Ма) з майстэрствам і дакладнасцю перадае дзіцячую мову, імкнецца пранікнуць ва ўнутраны свет маленькага чалавека, раскрыць яго псіхалогію: У маленькой дзесяцімесячнай Юлькі “Ма” (мама - М. Д.) была самой найвялікшай апорай на цэлым свеце, бо свет без падтрымання - чужая і нічога нявартая рэч. ...Добрая “Ма”, готова ўсім жыццём ахвяраваць за сваю дочушку [Бяд., 131-132]; “Ма” была найсмачнейшай за ўсе “лялі” на свеце.
ФІЛАЛАГІЧНЫЯ НАВУКІ
129
А смак Юлька мела добры [ Бяд., 132 ]; Заме cm “Юлька” кажа “Юйка”<...> — Кажы —Юлъ-ка! /— Юй-ка!/- ...Вучысяпа людску гаеарыцъ! / - Не хацу! -/Дыкне еучыся! /-Хацу еуціцца! [Бяд., 138]. Паэтонім “Ма”, які з’яўляецца вынікам рэдэрывацыі, насычаны пачуццём пяшчоты і асаблівых адносін да носьбіта імя, што падкрэсліваюць ужытыя побач кантэкстуальныя эпітэты: добрая, найсмачнейшая.
Сустракаюцца выпадкі ўжывання паэтонімаў-аказіяналізмаў у якасці незнаёмай назвы затоенага прадмета або асобы. Так, у вершы “МЯУ!” У. Мазго выкарыстаў спалучэнне слоў Шадар Падар, здольнае затрымаць увагу чытача сваёй незвычайнасцю, неардынарнасцю: Шадар Падар - шэры кот, / Тоўстьі, нібьі бегемот. / Носіць вусы - да еушэй, /Ды не лоеіць ён мышэй. / Мае дзіўнае імя /1 спяеае «мяў» і «мяў» [У. М.]. Выкарыстанне “квазіслова”, пры ўтварэнні якога вялікая роля фонасемантыкі і словаўтваральных аналогій, інтрыгуе, выклікае цікавасць у чытача-дзіцяці да персанажа і мастацкага дзеяння ў цэлым. Такія адзінкі ў першую чаргу разлічаны на стварэнне камічнага эфекту, іх экспрэсіўны “сакрэт” у максімальнай незвычайнасці “гукавобраза”, пакладзенага ў аснову намінацыі [6, 19]. Шадар Падар такое ж дзіўнае імя, як і сам кот Макам, популярны артыст (кот-саліст), якому “звонка пляскаюцъ у ладкі” меламаны-мьшаняткі: Шадар Падар! - Гэта словы / Певядомае нам мовы / Сталі для ката Максіма / Артыстычным псеўданімам [У. М.]. Наяўнасць паэтонімаў такога тыпу можна растлумачыць схільнасцю маленькіх чытачоў да фантазіравання, словатворчасці. Штучна створаныя словы з’яўляюцца спецыфічнымі паэтонімамі, сэнсава невыразнымі, незразумелымі: Шатавіла-матавіла /
Па-нямецку гаварыла, / Пела па-турэцку, / Плакала na-грэцку [Віт.-БЛ]. 1м характэрна немагчымасць вызначэння дамінуючай прыметы, якая пакладзена ў аснову назвы і пераходзіць у лексічнае значэнне ўтворанага аказіяналізма. Значэнне такой адзінкі не тлумачыцца пісьменнікам, яно з’яўляецца загадкавым, выклікае розныя семантычныя асацыяцьгі ў залежнасці ад моўнай кампетэнцыі чытача.
Вывады
Такім чынам, паэтонімы-аказіяналізмы ў творах для дзяцей беларускіх пісьменнікаў часцей з’ўляюцца адапелятыўнымі “гаваркімі” адзінкамі, утворанымі пры дапамозе анімізацыі (марфалагічным, марфолага-сінтаксічным, лексіка-семантычным, лексіка-сінтаксічным спосабамі словаўтварэння). Тэта разнастайныя паводле структуры і будовы паэтонімы-аказіяналізмы, асаблівасцю якіх з’яўляецца ўжыванне паэтонімаў-гукаперайманняў, “лепетных” імёнаў, а таксама адзінак, створаных фантазіяй пісьменніка ў выглядзе каламбурнага спалучэння слоў. Яны арганічна ўваходзяць у мастацкую тканіну твораў для дзяцей, вызначаюцца семантычнай неардынарнасцю, прыцягваюць увагу чытача, сведчаць аб шырокіх словаўтваральных і вобразна-выяўленчых магчымасцях беларускай мовы. Канатацыйна насычаныя. такія паэтонімы выяўляюць аўтарскую індывідуальнасць, узровень майстэрства нісьменніка эстэтычна тонка захапіць чьггача арыгінальным, цікавым мастацкім словам.
Крыніцы прыкладаў
Бяд. - Бядуля, 3. Дзень добры! Вершы, казкі, апавяданні / 3. Бядуля. - Мінск : Маст. літ., 1974. - 157 с.
Віт.-УРС - Вітка, В. Урокі роднага слова : вершы, казкі, апавяданні / В. Вітка ; уклад. Т. С. Тарасава; мает. М. Р. Казлоў. - Мінск : Маст. літ., 2008. - 264 с. : іл.
Віт.-БЛ - ВіткаВ. Буслінае лета / В. Вітка [Электро нны рэсурс]. - Рэжым доступу: http://knilii.com/Vasil Vitka/Buslinaie leta.html. - Дата доступу : 05.02.2012.
Жыв. кр. - Жывая крыніца : зб. вершаў : для малодш. шк. узросту / склад. I. А. Гімпель. -Мінск : Беларусь, 1997. - 238 с.
У. М. - Мазго, У. Вяселка / У. Мазго [Электронны рэсурс]. - Рэжым доступу: http://www.VYaselka.ru/autor/uladzimir-mazgo. - Дата доступу : 25.03.2012.
Шушк. - Шушкевіч, С. Птушыны ранак : вершы, казкі. для дашк. і малод. шк. узросту / С. Шушкевіч; уклад. А. В. Вольскі; маст. У. П. Свентахоўскі. - Мінск: Юнацгва, 2001. - 159 с. : іл.
Літаратура
1. Равупкі, А. I. Лексічны аказіяналізм як від тропа / А. I. Равупкі // Надзённыя праблемы лекспсалопі і анамастыкі славянскіх моў : зборнпс навук. арт. / адк. рэд.: А. В. Солахаў, В. В. Шур ; М-ва адук. РБ, Мазырскі дзярж. пед. ун-т. - Мазыр : YA МДПУ, 2006. - С. 75-77.
130
ВЕСНІК МДПУ імя I. П. ШАМЖІНА
2. Прыгодзіч, М. Аўтарскі неалапзм у мастацкім творы / М. Прыгодзіч // Полымя. - 1984. - № 6. -С. 204-208.
3. Ревуцкий, О. И. Анализ художественного текста на дискурсивной основе: монография /
О. И. Ревуцкий. - Мозырь : УО МЕІЕУ, 2004. - 210 с.
4. Бардакова, В. В. Специфика литературной ономастики детской художественной прозы : дис. ... канд. филол. наук : 10.02.01 / В.В. Бардакова ; [Волгоградский гос. ун-т]. - Волгоград, 2000. - 211 л.
5. Костина, Е. В. Авторские новообразования в языке отечественной детской литературы: функциональный и словообразовательный аспекты: автореф. дис. ... канд. филол. наук: 10.02.01 / Е. В. Костина ; [Орлов, гос. ун-т]. - Орел, 2007. - 26 с.
6. Никаноров, С. А. Ментальные ориентиры языковой игры в детской художественной литературе : автореф. дис. ... канд. филол. наук: 10.02.01 / С. А. Никаноров; [Уральск, гос. пед. ун-т]. - Екатеринбург, 2000.-23 с.
7. Бабенко, Н. Е Окказиональное в художественном тексте. Структурно-семантический анализ :
учеб, пособие / Калинингр. ун-т. - Калининград, 1997. - Режим доступа:
Гй1е:/ЛосаШо8ЕО:/артьжул%20до%2012.06.2013/Бабенко%20Н.%200кказйональное%20в%20художественном %20тексте%20-20электронная %20 библиотека%20лингвистики.т1й]. - Дата доступа : 17.04.2012.
8. Лепешау, ЕЯ. Фразеалапчны слоушк беларускай мовы : у 2 т. / I. Я. Лепешау. -Выд. 2-ое, дапоун. і выпр. - Мшск : БелЭн, 2008. - Т. 2 : М-Я. - 968 с.
9. Тлумачальны слоушк беларускай мовы: у 5-щ т. / пад агул. рэд. К. К. Атраховіча. - Мшск: БелСЭ, 1977-1984.-Т. 1-5.
10. Зеленко, О. В. Содержание образования по белорусскому языку, обеспечивающее формирование лингвокультурологической компетенции / О. В. Зеленко // Мова і культура. (Науковий журнал). - К. : Видавничий Дім ДмитраБураго, 2009.-Вил. 11. - Т. X (122). - С. 358-362.
11. Земская, Е. А. Игровое словообразование / Е. А. Земская // Русский язык конца XX столетия (1985-1995) / В. Л. Воронцова [и др.]. - 2-е изд. - М. : Языки русской культуры (А. Кошелев), 2000. - 473 с.
12. Рагауцоу, В. I. Слоушк пра камічнае: мовазнаучы аспект / В. I. Рагауцоу. - Магілёў : УА “МДПУ імя А. А. Куляшова”, 2010. - 172 с.
13. Яраш, І.М. Індывідуальна-аутарскія неалапзмы як сродкі стылізацыі ў мове сучаснай беларускай паэзи / I. М. Яраш // Полесский регион и наука XXI века : материалы VI Респ. науч.-практ. конф. магистрантов, аспирантов и молодых ученых, 25 июня, Мозырь / редкол. : И. Н. Кралевич (отв. ред.) [и др.]. -Мозырь : УО МЕЛУ им. И. П. ЕПамякина, 2009. - С. 151-152.
Summary
The article considers the word formation and semantic and stylistic characteristics poetonyms-occasionalism words. Attention is drawn to the use of poetonyms-onomatopoeia, «babble» names, poetonyms, educated imagination of the writer in the form of pun, unknown words as special artistic means, characteristic works for children.
Паступіў у рэдащыю 11.10.13
