CC BY
38
ФІЛАЛАГІЧНЫЯ НАВУКІ
81
УДК 811.161.3:811.111
ЛЕКСІЧНАЯ ВАРЫЯНТНАСЦЬ ФРАЗЕАЛАГІЗМАЎ ЯК ВЫНГК РЭАЛІЗАЦЫІ СЛОЎНЫХ ЯКАСЦЕЙ IX КАМПАНЕНТАЎ (на матэрыяле беларускай і англійскай моў)
Т. П. Бочкар
магістр філалагічных навук,
выкладчык кафедры англійскай філалогіі УА «ГрДУ імя Я. Купалы». Навуковы кіраўнік: доктар філалагічных навук, прафесар, загадчык кафедры беларускага і тэарэтычнага мовазнаўства Н. А. Даніловіч
Разглядаецца адна з магчымых прычын лексічнай варыянтнасці фразеалагізмаў беларускай і англійскай моў - рэалізацыя слоўных якасцей іх кампанентаў. Тут маецца на ўвазе парадыгматычны патэнцыял вар’іруемых лексем, якія нават пры поўнай страце сваіх лексічных значэнняў інтуітыўна ўспрымаюцца ў свядомасці носьбітаў мовы як словы. Показана, што лексічнае вар’іраванне фразеалагізмаў адбываецца не толькі ў структуры матываваных выразаў, але іў складзе нематываваных фразеалагізмаў.
Уводзіны
Прычыны вар'іравання лексічнай структуры фразеалагічных адзінак (далей ФА) даследаваны недастаткова. Напрыклад, у «Этымалагічным слоўніку фразеалагізмаў» [1] 136 ФА падаюцца з лексічнымі варыянтамі, і толькі ў чатырох выпадках (з адкрытым (поднятым) забралам, як пшаніі{у (пяньку, проса, муку, лыка) прадаўшы, па гарачых (свежых) слябах, на сіні (чорны) пазногаць) прыводзіцца этымалагічная даведка аб тым, як развіліся варыянтныя разнавіднасці. Сярод зафіксаваных у англійскім «Слоўніку ідыём і іх паходжання» [2] 52 фразеалагізмаў, у структуры якіх адбываецца лексічнае вар'іраванне, толькі 14 (to blow one’s own trumpet (horn), castle in the air (Spain), to talk (speak) of the devil, to bum one’s boats (bridges) i інш.) суправаджаюцца тлумачэннем змянення ix кампанентнага складу. Вывучэнне гэтай гтраблемы паказала, што вар'іраванне лексічных кампанентаў ФА беларускай і англійскай моў абумоўлена рознымі фактарамі.
Вынікі даследавання і іх абмеркаванне
Умовай лексічнага вар'іравання фразеалагізмаў з'яўляецца тое, што па форме яны выступаю ць падзельнааформленымі сінтаксічнымі канструкцыямі слоўнага характару.
В. М. Макіенка [3,28], А. У. Гарнік [4, 7], У. П. Жукаў [5, 182] вылучаюць падзельнааформленасць фразеалагізмаў у якасці адной з асноўных прычын вар'іравання іх лексічнай структуры. 3 гэтай думкай згодны некаторыя іншыя фразеолагі. Так, I. М. Хлусевіч лічыць, што ўзнікненне і існаванне лексічных варыянтаў фразеалагізмаў «тлумачыцца паходжаннем фразеалагічных кампанентаў са слоў свабоднага ўжывання» [6, 44]. В. М. Касцючык [7, 33], А. Ланглотц [8, 39], А. I. Малаткоў [6, 30] таксама прытрымліваюцца пункту гледжання, што кампаненты інтуітыўна ўспрымаюцца як словы з пэўнай сэнсавай структурай і выяўляюць парадыгматычную аднесенасць да сінанімічна ці семантычна блізкіх слоў, што і абумоўлівае магчымасць замены кампанентаў фразеалагічнай структуры. Тэта асабліва датычыцца тых ФА, у складзе якіх словы цалкам не страчваюць свае значэнні, а таму захоўваюць парадыгматычныя сувязі з адзінкамі лексічнага ўзроўню: з першага погляду (позірку) ‘адразу ж; па першым уражанні’, на схіле дзён (жыцця) ‘у глыбокай старасці’, наўсе чатыры бакі (стараны) ‘у любое месца, абы-куды, куды захочацца’. У англійскай мове: to scream (shout, cry) blue murder (вішчаць (крычаць, голасна клікаць)) ‘голасна крычаць у трывозе або пакуце’, like finding (looking for) a needle in a haystack (як знайсці (шукаць) іголку ў стозе сена) ‘амаль невыканальны пошук чаго-н.’, to know (learn) the ropes (ведаць (вывучыць) вяроўкі) ‘ведаць або навучыцца, як выконваць абавязак ці працу вельмі добра; разумець прынцып дзеяння арганізацыі; ведаць сакрэты прафесіі’, to come (be, bring) up to scratch (прыйсці (быць, прывесці) да лініі старту) ‘прывесці да патрэбнага стандарту’, the last (final) straw (апошняя (канчатковая) саломінка) ‘неістотная падзея, якая выклікае
82
ВЕСНІК МДПУ імя I. П. ШАМЯКІНА
канчатковы ўпадак або развал’, to have (get, gain) the upper hand (мець (атрымаць, выйграваць) верхнюю руку) ‘атрымаць перавагу, кантроль над чым-н.’.
Слоўная структура фразеалагізмаў спрыяе іх матываванасці. Як зазначаюць у сваіх працах А. У. Гарнік [4, 34-35], А. I. Дзіброва [9,52], У. П. Жукаў [5,182], Э. М. Саладуха [10,44], А. Ланглотц [8, 128], адметнай уласцівасцю варыянтаў, якія ўзніюті на аснове адной ФА, з'яўляецца іх матываванасць, празрыстасць унутранай формы. У манаграфіі, прысвечанай спробе пабудаваць лінгвакагнітыўную мадэль варыянтнасці ідыбм у англійскай мове, А. Ланглотц прапануе класіфікацыю фразеалагізмаў з пункту гледжання іх матываванасці [8,93-141], згодна з якой самы вялікі патэнцыял вар'іравання маюць менавіта матываваныя вобразныя ФА, механізм фразеалагізацыі якіх яшчэ можа быць рэканструяваны ў свядомасці носьбітаў мовы. У лінгвістыцы іх называюць фразеалагічнымі адзінствамі. I. Я. Лепешаў таксама лічыць, што «пад варыянтнасць, асабліва лексічную, падпадаюць найчасцей фразеалагічныя адзінствы, бо ў іх адчуваецца сэнсавая сувязь кампанентаў са словамі свабоднага ўжывання, і вельмі рэдка -фразеалагічныя зрашчэнні» [11,82]. У якасці прыкладу прывядзём фразеалагічнае адзінства з англійскай мовы to hide (bury) one’s head in the sand (хаваць (закопваць) галаву ў пясок) ‘палохаючыся, ухіляцца ад чаго-н.’. У яго аснове — намёк на страуса, які закопвае галаву ў пясок, калі адчувае нешта небяспечнае. Матываванасць гэтага выразу абумовіла імкненне ўдакладніць яго вобраз, у выніку чаго развіліся лексічныя варыянты фразеалагізма.
Варыянтнае абнаўленне ФА нярэдка выклікана імкненнем узмацніць яе эмацыянальна-экспрэсіўную афарбоўку [3, 23], [12, 8]. Напрыклад, вар'іраванне, якое адбываецца ў структуры ФА затыкаць горла (глотку), характарызуецца рознай стылістычнай прыналежнасцю ўзаемазамяняльных назоўнікаў: лексічная адзінка глотка ў значэнні ‘горла’ сустракаецца выключна ў размоўным стылі. Такая лексічная субстытуцыя адбываецца тут з мэтай узмацнення эмацыянальна-экспрэсіўнай афарбоўкі фразеалагізма. Розную стылістычную прыналежнасць выяўляюць і ўзаемазамяняльныя назоўнікі ў ФА wish one had a pound (a quid) (шкада, што ў каго-н. няма фунта стэрлінгаў для чаго-н.) ‘вокліч на вялікую колькасць прадметаў ці на тое, як часта што-н. здараецца’, дзе варыянт wish one had a pound выступав ў якасці болып нейтральнага.
У рэдкіх выпадках узмацненне эмацыянальна-экспрэсіўнай афарбоўкі фразеалагізма адбываецца за кошт субституций сугучных слоў: ні тпру ні но (ну) 1) ‘нічога не робіць, ніяк не выяўляе сябе, нічога не распачынае’; 2) ‘не дзейнічае; пра машыну, апарат і пад.’, з'ехаць на бзік (тиык) ‘страціць вартасць, сілу, значэнне; заняпасці’. Аднак імкненне да сугучнасці можа і стрымліваць патэнцыял варыяцыйнасці ФА. Так, алітэрацыя і вершаваны памер, якія прысутнічаюць у некаторых выразах, як правіла, перашкаджаюць развіццю варыянтнага раду ў фразеалагізмах. Напрыклад, у ФА pleased as punch (задаволены як удар кулаком) ‘вельмі задаволены, шчаслівы’ замена прыметніка pleased (задаволены) на сінанімічныя happy (шчаслівы) ці content (задаволены) «парушыла б баланс i гучнасць выразу» [2, 237]. Тое самае можна сказаць i пра ФА fit as a fiddle (здаровы як скрыпка) ‘у добрай форме’, дзе немагчыма замена прыметнікавага кампанента fit (здаровы) на семантычна суадносны healthy (здаровы).
Фразеалагізмы могуць страчваць сваю матываванасць, але ўсё роўна іх кампаненты, якія фармальна з'яўляюцца словамі, узаемазамяняюцца: на крывой кабыле (казе) не аб'едзеш ‘не ашукаеш, не перахітрыш’, to chew the fat (rag) (жаваць тлушч (анучу)) ‘абмяркоўваць нешта часта, але неістотна, наракаючы або спрачаючыся; паспрачацца або (амаль што) пасварыцца з кім-н. наконт чаго-н.; размаўляць мімаходзь’. Прыведзеныя прыклады з'яўляюцца фразеалагічнымі зрашчэннямі - адзінкамі, механізм фразеалагізацыі якіх не адчуваецца сучаснымі носьбітамі мовы. Нягледзячы на тое, што гэтыя ФА з'яўляюцца нематываванымі, яны не пазбаўлены лексічных узаемазамен. Больш таго, пагодзімся з Б. С. Шварцкопфам, які лічыць, што «дзякуючы забыццю ўзнікае і развіваецца ідыяматычнасць ФА, паслабляецца значэнне і роля асобных кампанентаў, у выніку чаго становяцца магчымымі іх замены без урону для разумения цэлага» [13,44]. Назавём яшчэ некалькі такіх ФА: абводзіць (абкручваць) вакол (кругом) пальца ‘спрытна, хітра ашукваць, падманваць каго-н.’, абламаць (збіць) рогі ‘ўціхамірыць, утаймаваць, прымусіць каго-н. пакарыцца; сагнаць пыху, перамагчы’, дзясятая (сёмая) вада на кісялі ‘вельмі далёкі сваяк’, хоць сякеру (тапор) вешай ‘дзе-н. няма чым дыхаць’. У англійскай мове: to be the cat’s pyjamas (whiskers) (быць піжамай (бакенбардамі) ката) ‘быць, на чыю-н. думку, якраз тым, што патрэбна, найлепшым чалавекам, предметам, ідэяй і г. д.’, by the way (by) (па дарозе) ‘між іншым, дарэчы; выпадкам, выпадкова’.
ФІЛАЛАГІЧНЫЯ НАВУКІ
83
Нават цалкам страціўшы свае лексічныя значэнні, словы ўсё ж такі не губляюць сувязь з лексічным узроўнем мовы. У гэтым заключаецца своеасаблівы парадокс лексічнай варыянтнасці фразеалагізмаў: з'яўляючыся па сваёй структуры словазлучэннем, устойлівы выраз складаецца з двух або некалькіх слоў, якія нават пры поўнай страце сваіх лексічных значэнняў інтуітыўна ўспрымаюцца ў свядомасці носьбітаў мовы як лексічныя адзінкі.
Узаемазамены слоў адбываюцца на падставе асацыяцый, якія ўзнікаюць у свядомасді носьбітаў мовы ў дачыненні да кампанентаў ФА. Сувязі, якія існуюць паміж лексічнымі адзінкамі на аснове асацыяцый, разнастайныя: сінанімічныя, тэматычныя, антанімічныя, гіпера-гіпанімічныя, метафарычныя, метанімічныя і інш. Напрыклад, ФА далей ад граху сне быць сведкам ці ўдзельнікам чаго-н. непрыемнага’ мае варыянт далей ад ліха. Альтэрнацыя грэх - ліха магла ўзнікнуць паводле асацыяцыі лексічнага значэння назоўніка ліха з лексічным значэннем слова грэх. Параўн.: слова грэх, паводле «Тлумачальнага слоўніка беларускай мовы» [14], мае значэнні ‘парушэнне правіл рэлігійнай маралі (у зеруючых)’, ‘заганны ўчынак, памылка, правінка’, ‘нядобра, недаравальна, недазвольна’, а слова ліха абазначае ‘няшчасце, зло, бяда; гора; хвароба’ і ‘нячыстая сіла, чорт (у фальклоры)’ [15]. Наяўнасць у значэннях абодвух назоўнікаў семы ‘нешта нядобрае’ і ёсць тое агульнае, на падставе чаго стала магчымай іх адпаведная ўзаемазамена ў фразеалагізме.
У англійскім выразе to sound (strike, hit) a false note (гучаць фальшывай нотай (ударыць (стукнуць) па фальшывай ноце)) ‘дзейнічаць, гаварыць або пісаць недакладна, ненадежна, неадпаведна’ вар’іруемыя дзеясловы to strike (ударыць) i to hit (стукнуць) з'яуляюцца сінанімічнымі. Можна ўявіць, што спачатку мог існаваць фразеалагізм to strike a false note (ударыць па фальшывай ноце). Пасля з'явіўся яго варыянт to hit a false note (стукнуць па фальшывай ноце) як вынік асацыятыўнай замены дзеяслова яго сінонімам. А варыянт to sound a false note (гучаць фальшывай нотай) узнік на падставе асацыятыўнай сувязі з назоўнікам note (нота), паколькі лексема to sound (гучаць) знаходзіцца ў адносінах выключэння да слоў to strike (ударыць) і to hit (стукнуць).
На думку А. Ланглотца, вар’іраванню ФА (у тым ліку лексічнаму) садзейнічаюць псіхалінгвістычныя і лінгвакагнітыўныя працэсы, якія адбываюцца ў свядомасці носьбітаў мовы ў камунікатыўным акце [8, 36-53, 176-223]. Паводле вучонага, фармальная і семантычная структура пэўнай ідыяматычнай канструкцыі прадстаўлена ў свядомасці носьбітаў моў «незалежнай ад кантэксту стандартнай канфігурацыяй», упарадкаванай пэўнай кагнітыўнай мадэллю, якая «дынамічна прыстасоўваецца да патрабаванняў пэўнага выпадку ўжывання» [8, 177-178]. Інакш кажучы, у акце камунікацыі кожны раз адбываецца «прыстасаванне» інварыянтнай ФА да пэўнага кантэксту з мэтай палепшыць эфектьіўнасць зносінаў, што ўплывае на лексічную аформленасць фразеалагізма. Сістэматычнае ўжыванне пераўтворанага выразу ў вусным і пісьмовым маўленні выклікае яго прызнанне ў якасці лексічнага варыянта.
Вывады
Такім чынам, адным з самых распаўсюджаных шляхоў развіцця лексічных варыянтаў з'яўляецца рэалізацыя слоўных якасцей кампанентаў фразеалагізмаў, абумоўленая падзельнааформленасцю фразеалагізма (яго ўспрыманнем у якасці словазлучэння), а таксама агульнасцю асацыятыўнага мыслення чалавека, складанасцю псіхічных і кагнітыўных працэсаў у яго свядомасці. Лексічнае вар’іраванне фразеалагізмаў беларускай і англійскай моў найчасцей адбываецца ў структуры матываваных выразаў з мэтай стварэння больш дакладнага вобраза, узмацнення іх эмацыянальна-экспрэсіўнай афарбоўкі або імкнення да эмфатычнасці. Аднак лексічныя ўзаемазамены могуць адбывацца і ў складзе нематываваных фразеалагізмаў у выніку паслаблення ролі асобных слоў-кампанентаў і магчымасці іх субстытуцый без парушэння межаў ФА.
Літаратура
1. Лепешаў, І.Я. Этымалагічны слоўнік фразеалагізмаў / I. Я. Лепешаў. - Мінск: БелЭн, 2004.-448 с.
2. Flavell, Linda and Roger. Dictionary of Idioms and Their Origins / Linda and Roger Flavell. - London : Kyle Cathie Ltd, 2006. - 343 p.
3. Мокиенко, В. M. Славянская фразеология / В. М. Мокиенко. - М. : Высш. шк., 1980. - 207 с.
4. Гарник, А. В. Вариантность лексического состава фразеологизмов современного польского языка : дис.... канд. филол. наук : 10.02.03 / А. В. Гарник. - Минск, 1988. - 165 л.
84
ВЕСНІК МДПУ імя I. П. ШАМЯКІНА
5. Жуков, В. П. Русская фразеология : учеб, пособие / В. П. Жуков. - 2-е изд. - М.: Высш. шк., 2006.-С. 179-191.
6. Хлусевіч, I. М. Варыянтнасць фразеалагізмаў у сучаснай беларускай літаратурнай мове /1. М. Хлусевіч ; пад рэд. праф. I. Я. Лепешава. - Гродна: ГрДУ, 2002. - 100 с.
7. Касцючык, В. М. Сінанімія і варыянтнасць у дыялектнай фразеалогіі: (на матэрыяле гаворак Брэстчыны): дыс. ... канд. філал. навук : 10.02.01 / В. М. Касцючык. - Брэст, 2000. -151 л.
8. Langoltz, Andreas. Idiomatic creativity: a cognitive-linguistic model of idiom-representation and idiom-variation in English / Andreas Langoltz. - Amstrerdam : Philadelphia: John Benjamins, 2006. - 325 p.
9. Диброва, E. И. Вариантность фразеологических единиц в современном русском языке / Е. И. Диброва. - Ростов : изд-во Ростов, ун-та, 1979. -192 с.
10. Солодухо, Э. М. Теория фразеологического сближения (на материале языков славянской, германской и романской групп) / Э. М. Солодухо. - Казань : изд-во Казан, ун-та, 1989. - 296 с.
11. Лепешаў, I. Я. Фразеалогія сучаснай беларускай мовы: вучэб. дапам. для філал. фак. ВНУ /1. Я. Лепешаў. - Мінск: Выш. шк., 1998. - 271 с.
12. Паулаускене, Э. С. Варианты фразеологических единиц в современном английском языке: автореф. дис. ... канд. филол. наук / Э. С. Паулаускене; Москов. город, пед. ин-т им. В. П. Потемкина. - М., 1956.-14 с.
13. Шварцкопф, Б. С. О «внешней границе» нормы фразеологизма / Б. С. Шварцкопф // Тр. Самарканд, ун-та им. А. Навои. Новая сер., вып. № 277: Вопросы фразеологии. VII. — Самарканд, 1976. — С. 43-49.
М.Тлумачальны слоўнік беларускай мовы : у 5 т. / пад агул. рэд. К. К. Атраховіча (К. Крапівы). -Мінск : Бел. Савецкая Энцыклапедыя, 1978. - Т. 2 : Г-К. - 765 с.
15.Тлумачальны слоўнік беларускай мовы : у 5 т. / пад агул. рэд. К. К. Атраховіча (К. Крапівы). -Мінск : Бел. Савецкая Энцыклапедыя, 1979. — Т. 3 : Л—П. — 672 с.
Summary
The article deals with one of possible reasons for lexical variation within Belarusian and English phraseological units - the actualization of the word qualities of their constituent parts. Here the paradigmatic potential of the variable lexemes is meant. The latter are intuitively perceived as words in the native speakers’ consciousness even in case of complete loss of their lexical meanings. It is shown that lexical variation of phraseological units does not only occur within motivated expressions, but also within non-motivated phraseological units.
Паступіўурэдакцыю 08.06.2012.
